PDF/HTML Page 41 of 55
single page version
સુખીદુઃખી થઈ રહ્યો છે. આ રીતે આત્માની સુધ–બુધ ખોઈને જીવ પોતાનું સર્વસ્વ
લૂંટાવી રહ્યો છે. માટે હે જીવ! તું એ મિથ્યાત્વાદિને છોડ....જેથી તને શિવમાર્ગનું ગ્રહણ
થાય.
તબ કછુ બનહિં ઉપાય કર્મ ચોર આવત રૂકે.
અરૂ મહાવ્રત પન સમિતિ ગુપ્તિ તીન–દશ વૃષ ભાવસોં;
પરિષહ સહન અરૂ ભાવના ચિત ચિંતયે નિત હી સહી,
તાતેં જુ હોવે કર્મ સંવર યહી જિનધુનિમેં કહી.
પરિષહસહન, વૈરાગ્ય ભાવનાઓનું નિરંતર ચિંતન વગેરેથી કર્મોનો સંવર થાય છે; માટે
હે જીવ! તેનો ઉપાય કર્તવ્ય છે.
યા વિધિ વિન નીકસે નહીં પૈઠે પૂરવ ચોર.
બારહ વિધિ તપ અગ્નિ જલાયે કર્મચોર જલજાંહી;
ઉદયભોગ સવિપાક નિર્જરા પકે આમ તરૂ ડાલી,
તપસોં હવૈ અવિપાક પકાવે પાલ વિષે જિમ માલી.
પ્રબલ પંચ ઈન્દ્રિવિજય, ધાર નિર્જરા સાર.
PDF/HTML Page 42 of 55
single page version
વહી નિર્જરા સાર કહી અવિપાક નિર્જરા સો હૈ,
ઉદય ભયે ફલ દેય નિર્જર સો સવિપાક કહાવે,
તાસોં જીયકા કાજ ન સારિ હૈ સો સબ વ્યર્થ હી જાવે.
તે સવિપાક નિર્જરા વડે જીવનું કાર્ય સરતું નથી.
તામેં જીવ અનાદિતેં ભરમત હૈ વિન જ્ઞાન
પંચ પરાવૃત કરતે સમ્યક્ જ્ઞાન ન પાયા,
અબ તુ મોહકર્મ કો હરકર તજ સબ જગકી આશા,
જિનપદ ધ્યાય લોકશિર ઉપર કરલે નિજ થિર વાસા.
તો તું નિજપદને ધ્યાવ...ને લોકશિખર ઉપર તારો સ્થિરવાસ કર. લોકશિખરે અનંતા
સિદ્ધો સ્થિર બિરાજે છે ત્યાં તું પણ વાસ કર.
દુર્લભ હૈ સંસારમેં એક યથારથ જ્ઞાન.
થાવર ત્રસ દુર્લભ નિગોદતેં, નરતન સંગતિ પાના,
કુલ શ્રાવક રત્નત્રય દુર્લભ અરૂ ષષ્ઠમ ગુનથાના,
સબતેં દુર્લભ આતમજ્ઞાનસુ જો જગમાંહી પ્રધાના.
PDF/HTML Page 43 of 55
single page version
સંસારમાં સૌથી દુર્લભ છે.–માટે તેની નિરંતર ભાવના કરવી.
વિન જાંચે વિન ચિંતયે ધર્મ સકલ સુખ દેન.
જૈનધર્મ વીતરાગ સિવા અન મત ન સુહાતા,
વીતરાગ સર્વજ્ઞ દેવ ગુરુ ધર્મ અહિંસા જાનો,
અનેકાન્ત સિદ્ધાંત સપ્ત તત્ત્વનકો કર સરધાનો.
માંગ્યે ને વગર ચિંતવ્યે જીવને દિનરાત સકલ સુખનો દાતા છે. ભવિક જીવોના મનમાં
તે ધર્મ પ્રિય છે. વીતરાગ સર્વજ્ઞદેવ, નિર્ગ્રંથ ગુરુ, અહિંસામય વીતરાગધર્મ અને
અનેકાન્ત સિદ્ધાંતરૂપ શાસ્ત્રો, સાત તત્ત્વો–એ બધાની શ્રદ્ધા કરીને હે જીવ! તું ધર્મને
આરાધ! –જેથી તને પરમ સુખની પ્રપ્તિ થશે.
અનાથ એકાન્ત સનાથ થાશે, એના વિના કોઈ ન બાંહ્ય સ્હાશે.
तापर इक अल्पज्ञने छंद रचे हित जान।।
અંક છાપતાં છાપતાં કલકત્તાથી સમાચાર મળ્યા છે કે શ્રી નીહાલચંદજી સોગાની
લાભ લેતા; હાલમાં જ મુંબઈ પંચકલ્યાણક મહોત્સવમાં પણ તેઓ આવેલા. તત્ત્વચર્ચાનો
તેમને પ્રેમ હતો. તત્ત્વપ્રેમમાં આગળ વધીને તેઓ આત્મહિત પામે એ જ ભાવના.
PDF/HTML Page 44 of 55
single page version
પોન્નૂરધામ...ચારેય ભાઈઓ ઝરીયનના સુંદર વસ્ત્રાભૂષણથી સોનગઢના
સ્વાધ્યાયમંદિરમાં શોભી રહ્યા છે... કાનજીસ્વામીને એ ચારેય ભાઈઓ બહુ જ વહાલા
છે ને એમની પાસેથી હંમેશાં કંઈક ને કંઈક નવું જાણે છે...જો કે તેમને બીજા પણ
કેટલાંક ભાઈઓ છે પણ આ ચાર ભાઈઓ તો જૈનશાસનમાં અજોડ છે...અનેક
સંતમુનિઓએ તેમનું બહુમાન કર્યું છે...ને કોઈક મુનિઓએ તેમની ટીકા પણ કરી
છે...ઓળખ્યા તમે એ ચાર ભાઈ ને? જુઓ, આ રહ્યા એ ચાર ભાઈઓ–
સમયસાર, પ્રવચનસાર, નિયમસાર, પંચાસ્તિકાય. કેવા મજાના છે ચાર ભાઈ!
એ નંદનનું મોસાળ મહાવિદેહમાં–સીમંધરનાથની ધમ સભામાં છે...પોન્નૂરધામ એમનું
જન્મ સ્થાન છે કે જ્યાં બેઠાબેઠા કુંદકુંદસ્વામીએ એ મહાન શાસ્ત્રોને સ્વાનુભૂતિમાંથી
જન્મ આપ્યો...સોનગઢના સ્વાધ્યાયમંદિરમાં એ ચારે શાસ્ત્રો ઝરીના પુંઠાથી શોભી રહ્યા
છે...એ ચારે શાસ્ત્રો કાનજીસ્વામીને બહુ વહાલા છે ને હંમેશા તેની ઊંડી સ્વાધ્યાયદ્વારા
PDF/HTML Page 45 of 55
single page version
એટલું જ નહિ, ભારતના જીવોને પણ એ જ માર્ગે આવવાની હાકલ કરીને અધ્યાત્મની
જે મહાન ક્રાન્તિ તેમણે સર્જી છે તે જૈનશાસનના સુવર્ણપટ ઉપર હીરાના અક્ષરોથી
આલેખાઈ ગઈ છે. એ ક્રાન્તિકારની વીરહાક સાંભળીને ભારતના ખૂણેખૂણેથી જાગેલા
હજારો જીવોએ પરાધીનદ્રષ્ટિના બંધનની બેડી તોડી નાંખી છે; સ્વાધીનદ્રષ્ટિના પુરુષાર્થ
પાસે ‘વેઠના વારા’ જેવી ઓશીયાળીવૃત્તિના ગઢ તૂટી પડ્યાં છે....ને અધ્યાત્મની એક
મહાન ક્રાન્તિના વિજયનો ધર્મધ્વજ જૈનશાસનના ઊંચા આકાશમાં આનંદથી લહેરાઈ
રહ્યો છે. એ ધર્મધ્વજની છાયામાં જીવનમાં આધ્યાત્મિક આંદોલનો જગાડીને, આત્મામાં
ધર્મક્રાન્તિદ્વારા પરમ શાન્તિ પ્રાપ્ત કરવી તે આપણું કર્તવ્ય છે.
PDF/HTML Page 46 of 55
single page version
એ ઢંઢેરો પ્રગટ કરનાર રાજવી પ્રત્યે પણ તેને બહુમાન જાગે છે. પ્રજાની સ્વાધીનતાનો
કે સુખનો વિરોધ કરનાર સજાને પાત્ર થાય છે. તેમ જગતનાં ધર્મરાજા ભગવાન
સર્વજ્ઞદેવે જગતના પ્રાણીઓના સ્વાધીનસુખને માટે સ્વતંત્રતાનો દિવ્ય ઢંઢેરો પ્રસિદ્ધ
કર્યો છે કે, હે જીવો! તમારી સર્વ સત્તા, સર્વ સંપત્તિ, સર્વ ગુણો તમારામાં સ્વાધીન છે,
તેમાં બીજા કોઈનો અધિકાર કે હસ્તક્ષેપ નથી; સ્વાધીનપણે તમે તમારા સુખને
ભોગવો. અહા, આવો સ્વતંત્રતાનો ઢંઢેરો સાંભળીને કોને ખુશી ન થાય? ને એ
ધર્મરાજા પ્રત્યે કોને બહુમાન ન જાગે!! જે આવી સ્વાધીનતાના ઢંઢેરાનો વિરોધ કરે છે
તે સમસ્ત પ્રાણીઓના સ્વાધીનસુખનો વિરોધ કરે છે, તેથી તે મહાન સજાને (એટલે કે
ઘોર સંસારરૂપી જેલને) પાત્ર છે. મુમુક્ષુ સજ્જનોને આવી સ્વાધીનતાનો ઢંઢેરો
સંભળાવનાર પ્રત્યે પરમ આદર બહુમાન જાગે છે.
દિવ્યધ્વનિના નાદે જગતમાં પ્રસિદ્ધ કર્યો, કુંદકુંદાદિ મહાન સંતોએ જે ઢંઢેરો ઝીલીને
પસરાવ્યો, એ જ સ્વાધીનતાના ઢંઢેરાનો પાવન સન્દેશ આજે આપણને સંભળાવી રહ્યા
છે ગુરુ કહાન! અહા, કેવી સ્વતંત્રતા! સુખનો કેવો સુંદર માર્ગ! હે ભાઈ! એ
સ્વતંત્રતાના સન્દેશવાહક સન્તો કહે છે કે તારો આત્મા, તારા ગુણો, તારું પરિણમન–એ
બધુંય તારામાં સ્વતંત્ર છે; તું તારાથી જ પરિપૂર્ણ છો, જગતની ગમે તેવી અનુકૂળતા કે
પ્રતિકૂળતા વચ્ચે પોતે પોતાના ભાવમાં અડોલપણે ટકી શકે એવું સામર્થ્ય તારામાં છે. –
કબુલ કર એકવાર તારી સ્વાધીનતાને–! ને જો તારા અંતરમાં? ત્યાં કેવું સુખ ભર્યું છે!
બસ, આવા આત્માને ઓળખીને તેનો સ્વાશ્રય કરવાનું ભગવાન ધર્મરાજા તીર્થંકરોનું
ફરમાન છે. ધર્મરાજાના આ ફરમાનને જેઓ નહિ સ્વીકારે ને પોતાના અપરાધ બીજા
ઉપર ઢોળશે, બીજો મને સુખી દુઃખી કરે એમ માનશે તેઓ ભગવાનના ધર્મરાજ્યમાં
ગુનેગાર ગણાશે. અરે જીવ! શું તું બાહ્ય પદાર્થોના સંયોગ ઉપર આધાર રાખીને તેમાંથી
સુખ લેવા માંગે છે? –કદી નહિ મળે તને સુખ! શું પરાધીનતામાં સુખ હોય? સુખ તો
સ્વાધીનતામાં હોય. માટે આ સ્વતંત્રતાની હાકલ સાંભળીને જાગ... સ્વાધીન પુરુષાર્થના
રણકારમાં કોઈ અનેરો આહ્લાદ તને અનુભવાશે.
PDF/HTML Page 47 of 55
single page version
ભાવભીનું વર્ણન કર્યું છે–તે ગુરુદેવને ઘણું પ્રિય છે, તેમાંય ઉગ્ર પુરુષાર્થપ્રેરક
‘કવચઅધિકાર’ નું તો તેઓ વારંવાર પ્રવચનમાં વર્ણન કરે છે...જે સાંભળતાં મુનિવરો
પ્રત્યેની અતિશય ભક્તિથી શ્રોતાનું હૃદય ભીંજાઈ જાય છે...ને હૃદયસમક્ષ એવું દ્રશ્ય ખડું
થાય છે કે જાણે જંગલમાં મુનિઓનો સમૂહ બિરાજી રહ્યો છે... તેમાંથી કોઈક
મુનિરાજના સમાધિમરણનો પ્રસંગ છે, અનેક મુનિવરો ભક્તિ અને વાત્સલ્યથી
મુનિસેવામાં તત્પર છે...અંતસમયની તૈયારીમાં મુનિને કદાચિત પાણીની વૃત્તિ ઊઠતાં
‘પા...ણી’ એમ બોલાઈ જાય છે...ત્યાં બીજા મુનિઓ કે આચાર્ય સ્નેહથી–મીઠાસથી
ધોધમાર વૈરાગ્યઉપદેશની ધારા વરસાવીને એની પાણીની વૃત્તિ તોડી નાંખે છે: અરે
મુનિ! અત્યારે આરાધનાનો ને સમાધિમરણનો અવસર છે, અત્યારે તો નિર્વિકલ્પ શાંત
રસના પાણી પીવાનો અવસર છે...તેમાં વચ્ચે આ વૃત્તિ શી!! આરાધનાને યાદ કરો,
કાયર ન થાવ. સ્વયંભૂરમણ દરિયા ભરાય એટલા પાણી અનંત વાર પીધાં.... માટે એ
વૃત્તિ તોડો.....તમે તો ચૈતન્યના નિર્વિકલ્પ અનુભવના અમૃત પીનારા છો...માટે એ
નિર્વિકલ્પ આનંદના દરિયામાં ડૂબકી મારો....આમ ધોધમાર વૈરાગ્યની ધારા વરસાવે છે
ને અનેક મહા મુનિઓના દ્રષ્ટાંત આપે છે...ત્યાં પહેલા મુનિ પણ પાણીનો વિકલ્પ
તોડીને પાછા સ્વરૂપમાં ઠરી જાય છે. જેમ લડાઈમાં રક્ષણ માટે યોદ્ધાઓ કવચ
(બખ્તર) પહેરે તેમ સમાધિમરણ ટાણે આરાધનાની રક્ષા માટે વૈરાગ્યના ઉત્તમ
ઉપદેશથી ભરપૂર એવા ગુરુવચનરૂપી કવચનું અલૌકિક વર્ણન કર્યું છે. ભગવતી
આરાધનાના આ કવચઅધિકાર ઉપર તેમજ બીજા અનેક ભાગો ઉપર ગુરુદેવે પ્રવચન
કરેલા છે. એક પ્રસંગમાં,–જ્યારે એક આચાર્ય વૈરાગ્યથી પોતાનું આચાર્યપદ છોડીને
બીજા આચાર્યને સોંપે છે ને સંઘના મુનિઓ પાસે ક્ષમા માંગીને હિતોપદેશ આપે છે, ને
તે વખતે સંઘના મુનિઓ પણ આચાર્ય પ્રત્યે ભક્તિથી ગદગદ થઈને પરમ ઉપકારના
ઉદ્ગારો કહે છે, તથા ક્ષમા માગે છે–એ વખતના એ મુનિઓનાં, એ ગુરુ–શિષ્યોના
પરસ્પરના અચિંત્ય વાત્સલ્યભાવનો ચિતાર ગુરુદેવે પ્રવચનમાં ખડો કર્યો ત્યારે
શ્રોતાજનોનાં નયનો આંસુથી ભીંજાઈ ગયા હતા. ગુરુદેવ ‘ભગવતીઆરાધના’ હાથમાં
લ્યે ત્યાં જ મુનિવરોનું જીવન નજરસમક્ષ તરવરવા લાગે છે.
PDF/HTML Page 48 of 55
single page version
સોનગઢ આવ્યા પછીના પહેલા પ્રવચન વખતે સભાના શાંત–
અધ્યાત્મ વાતાવરણ વચ્ચે પૂ. શ્રી કહાનગુરુએ કહ્યું: સમ્યગ્જ્ઞાનનો
દીવો... મંગળરૂપ છે...તે ચિરંજીવો...એ જ્ઞાનમાં કોઈ રાગનો કે
સંયોગનો ઘેરો નથી...બધાથી છૂટું એ જ્ઞાન પોતે મંગળરૂપ છે.
નિર્જરા થતી જાય છે ને શુદ્ધતા વધતી જાય છે. આત્મા ટંકોત્કિર્ણ જ્ઞાયકભાવ,–જેના
સ્વભાવમાં રાગાદિ પરભાવોનો અભાવ,–એવા જ્ઞાયકસ્વભાવમય સમકિતીનું પરિણમન
છે, એ જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં ગુણ–ગુણીના ભેદનો વિકલ્પ પણ નથી. જગતમાં જેમ
જડ છે, જેમ રાગાદિ પરભાવો છે, તેમ જ્ઞાયકસ્વભાવ પણ છે, તે જ્ઞાયકસ્વભાવને
શોધનારી દ્રષ્ટિમાં રાગાદિનો કે કર્મનો અભાવ છે. આવી દ્રષ્ટિવંત ધર્માત્માને નિઃશંકતને
લીધે નિર્જરા જ થાય છે.–આ અપૂર્વ મંગળ છે.
એવી શંકા ધર્માત્માને નથી; તે નિઃશંક છે કે મારો આત્મા જ્ઞાયકસ્વભાવમય જ છે.
ચિદાનંદરસથી ભરપૂર મારો આત્મા, તેમાં પરિણમેલું મારું જ્ઞાન નિર્વિકલ્પ છે, તેમાં
બંધન કરનારા મિથ્યાત્વાદિભાવોનો અભાવ છે. માટે આવી દ્રષ્ટિવંત ધર્માત્માને
મિથ્યાત્વાદિકૃત બંધન થતું જ નથી, સમ્યક્ત્વાદિથી તેને નિર્જરા જ થાય છે. આનું નામ
ધર્મ...ને આનું નામ શાંતિ.
આત્મા છૂટવા લાગ્યો. સમકિતીની નિર્જરાની આ સ્થિતિ છે. અહો, આમાં જગતથી
કેટલો વૈરાગ... ને અંતરની કેટલી શાંતિ! તે અજ્ઞાનીને ખબર પડે તેમ નથી.
PDF/HTML Page 49 of 55
single page version
નથી. એ દ્રષ્ટિ નિરાલંબી છે, રાગના વિકલ્પનો એમાં અભાવ છે. એકવાર આવી દ્રષ્ટિ
થઈ ત્યાં નિઃશંકતા વગેરે આઠ ગુણો પ્રગટ્યા. અંતરમાં એનું ભાવભાસન થાય તો
માર્ગ પ્રગટે. વિકલ્પોના ને શરીરના નાટકોથી જુદો પુદ્ગલના સ્વાંગોથી પાર જ્ઞાયકમૂર્તિ
આત્મા છે, એના જ અવલંબને લાભ છે. એ જ્ઞાયકતત્ત્વ કોઈથી બિલકુલ ઘેરાયેલું છે જ
નહિ, રાગનો ઘેરો પણ તેને નથી, રાગ પણ તેનાથી બહાર જ છે. અરે, આવું નિરૂપાધિ
તત્ત્વ, બધાથી છૂટું ને છૂટું, તે પ્રતીતમાં આવતાં જ ક્યાંય આત્મબુદ્ધિ ન રહી, કોઈ
પરભાવમાં અટકવાનું ન રહ્યું, પરિણામ સ્વભાવભાવ તરફ ઢળ્યા... એટલે શુદ્ધતા જ
થવા લાગી, પરભાવથી જુદો ને જુદો જ રહેવા લાગ્યો.–આવી ધર્મીની દશા છે.
પરભાવ ખરી ગયા છે... તે પરિણતિ જ નિર્જરા છે, ને તે જ મંગળ છે. વીતરાગી
જૈનસન્દેશ તો આમ કરવાનું બતાવે છે. પરભાવનું અવલંબન કરવાનું બતાવે તે
‘જૈનસન્દેશ’ નહિ, ધર્માત્માને ક્યાંય કોઈ પરના અવલંબનની ભાવના જ નથી.
સ્વભાવના અવલંબનરૂપ ભાવને જ તે પોતાનો જાણે છે, ને તે ભાવથી જ તેને નિર્જરા
થાય છે; સમ્યક્ત્વના આઠેય ગુણ (અંગ) તેમાં સમાઈ જાય છે.
PDF/HTML Page 50 of 55
single page version
PDF/HTML Page 51 of 55
single page version
PDF/HTML Page 52 of 55
single page version
PDF/HTML Page 53 of 55
single page version
PDF/HTML Page 54 of 55
single page version
PDF/HTML Page 55 of 55
single page version
