PDF/HTML Page 21 of 37
single page version
ગયો. આવા તો અસંખ્યાતા તિર્યંચો નિર્વિકલ્પ અનુભવને પામેલા, ને તેથી પણ ઊંચે
પાંચમી ભૂમિકા પામેલા છે. અસંખ્યાતા તિર્યંચો, અસંખ્યાતા દેવો, અસંખ્યાતા નારકી
જીવો પણ શુદ્ધ આત્માનો નિર્વિકલ્પઅનુભવ પામેલા છે.
અનુભવ હૈ રસકૂપ;
અનુભવ મારગ મોક્ષકા,
અનુભવ મોક્ષસ્વરૂપ.
એવો છે કે તેને હાથમાં લઈને ચિંતવતાં સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર–કેવળજ્ઞાન–મોક્ષ
બધુંય આપે. એ અનુભવ અમૃતરસનો કુવો છે–કે જેનો સ્વાદ ચાખતાં આત્મા અમર
થાય છે.–જગતના બધા સ્વાદથી અનુભવના અતીન્દ્રિય આનંદનો સ્વાદ જુદો છે.
આવો સ્વાનુભવ તે જ મોક્ષનો માર્ગ છે, ને તે પોતે મોક્ષસ્વરૂપ છે. વિકલ્પો તો બધાય
અનુભવથી બાહ્ય છે, પરવસ્તુ જેવા છે. આ સ્વાનુભવમાં વિકલ્પની કે કોઈ બીજાની
અપેક્ષા નથી, પરથી ને વિકલ્પથી અત્યંત નિરપેક્ષ, પરથી અત્યંત ઉદાસીન આ
અનુભવ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનગમ્ય છે. મતિશ્રુતમાંય સ્વભાવસન્મુખતા વખતે પ્રત્યક્ષપણું
અતીન્દ્રિયપણું છે. આવું વિશેષજ્ઞાન તે અનુભવ છે અને આવા અનુભવ સાથે
સમ્યક્ત્વ સદા હોય છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જ આવો અનુભવ હોય, મિથ્યાદ્રષ્ટિને આવો
અનુભવ હોય નહિ–એ નિયમ છે.
અનુભવવડે જીવ વસ્તુ પોતે પોતાના શુદ્ધસ્વરૂપના સ્વાદને પ્રત્યક્ષપણે આસ્વાદે છે, ને
સ્વરૂપના આવા આસ્વાદપૂર્વક તેની જ પ્રતીત થઈ તે જ સમ્યગ્દર્શન છે.
PDF/HTML Page 22 of 37
single page version
ક્્યાં છે?
દેવોને આવો અનુભવ છે.
પરભાવોને બહાર કાઢી નાંખે–એવો સ્વભાવ છે.
સ્વભાવ છે. આવા સ્વભાવને અનુભવમાં લ્યે ત્યારે જીવ ધર્મી થાય.
PDF/HTML Page 23 of 37
single page version
અંધકારનો સ્વભાવથી જ અભાવ છે, તે સ્વાનુભવકાળે વિકલ્પ છે જ નહિ કે જેને નષ્ટ
કરવો પડે, અનુભવનો ભાવ અને વિકલ્પનો ભાવ એ બંને જુદા છે; પ્રકાશનો પૂંજ
સૂરજ ને અંધારું તેને જેમ કદી એકતા નથી, તેમ જ્ઞાનનો પૂંજ સ્વાનુભવ અને
વિકલ્પની આકુળતા–તે બંનેને કદી એકતા નથી. આવી નિર્વિકલ્પતાનો અનુભવ
સમ્યગ્દર્શનમાં ચોથા ગુણસ્થાનથી જ થાય છે.
છે તે ખરું, પણ સ્વાનુભવના ભાવમાં વિકલ્પનો ભાવ નથી. જેમ જગતમાં બીજે ક્્યાંય
અંધારું હોય, તે કાંઈ સૂર્યમાં નથી, સૂર્યથી તો અંધારું જુદું જ છે, સૂર્યમાં અંધકાર નથી,
તેમ સ્વાનુભવમાં વિકલ્પ નથી.
પણ છૂટી ગયા છે.?
આનંદના વેદનમાં વિકલ્પને દેખે છે જ કોણ? તેથી કહ્યું કે સ્વાનુભવ ટાણે બધા વિકલ્પો
ક્્યાં ગૂમ થઈ ગયા તે પણ અમે જાણતા નથી. સ્વાનુભવ પ્રગટતાં જ્યાં પ્રમાણ–નય–
નિક્ષેપ પણ જૂઠા (અભૂતાર્થ) છે ત્યાં રાગાદિ વિકલ્પની તો શી વાત? પ્રમાણ–નય–
નિક્ષેપથી જે વસ્તુસ્વરૂપ નક્કી કર્યું હતું તે કાંઈ જુઠું નથી, પણ અનુભવ પહેલાં પ્રમાણ
વગેરેના જે વિકલ્પો હતા તે હવે સાક્ષાત્ અનુભવ ટાણે છૂટી ગયા, તે અપેક્ષાએ પ્રમાણ
વગેરે ભેદોને જૂઠા એટલે કે અભૂતાર્થ કહ્યા વ્યવહારને ‘અભૂતાર્થ’ બતાવ્યા માટે
‘જૂઠો’ શબ્દ વાપર્યો છે.
વિકલ્પો હોતાં પણ સ્વાનુભવ નથી થતો, તો બીજા સ્થૂળ રાગની શી વાત? એ તો
PDF/HTML Page 24 of 37
single page version
બહાર છે, એટલે કે અભૂતાર્થ છે, એટલે કે જૂઠા છે.
રાગાદિ ભાવો તો અનુભવમાં નથી, એ તો જીવના સ્વરૂપથી ક્્યાંય આઘા છે, ને
અંદરના નવતત્ત્વ સંબંધી કે આત્માસંબંધી જે સૂક્ષ્મ વિકલ્પો તે પણ જીવસ્વરૂપના
અનુભવથી બહાર છે. ‘પ્રમાણથી આત્મા આવો, શુદ્ધનયથી આવો, તેના દ્રવ્ય–ગુણ–
પર્યાય આવા, તેના ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ આવા’–એમ વિચાર કાળે જે વિકલ્પો હતા ત્યાં
સુધી શુદ્ધઆત્મા સાક્ષાત્ અનુભવમાં આવ્યો ન હતો, ને જ્યાં ઉપયોગને રાગમાંથી
ખસેડીને અંતરસ્વરૂપમાં વાળીને તેનો સાક્ષાત્ અનુભવ કર્યો ત્યાં તે કોઈ વિકલ્પો રહ્યા
નહિ, તે વિકલ્પો અભૂતાર્થ હોવાથી શુદ્ધવસ્તુના અનુભવમાં તેનો પ્રવેશ થયો નહિ.
શુદ્ધવસ્તુમાં તો વિકલ્પ નથી, ને તેના અનુભવરૂપ પર્યાયમાં પણ વિકલ્પ નથી. આવી
અનુભવદશાના જોરે સાધક કેવળજ્ઞાન લેશે. વચ્ચે વિકલ્પ આવશે તેના વડે કાંઈ
કેવળજ્ઞાન નહિ થાય; મોક્ષનો માર્ગ તો શૂરવીરોનો છે; વિકલ્પમાં રોકાઈ જાય તે આવા
માર્ગને સાધી શકે નહિ.
અભૂતાર્થ સમજીને તેનું લક્ષ છોડતાં, નિર્વિકલ્પ ઉપયોગમાં વસ્તુનો જે સ્વાદ આવે તેનું
નામ અનુભવ છે. આ કળશ ઉપરથી પં. બનારસીદાસજી સમયસાર નાટકમાં કહે છે કે–
રસસ્વાદત સુખ ઊપજે અનુભવ યાકો નામ.
અનુભવ છે. આવો અનુભવ તે મોક્ષનો માર્ગ છે. તે અનુભવની અંદર પ્રમાણના નયના
કે નિક્ષેપના વિકલ્પ નથી.
છે, એટલે કે વસ્તુસ્વરૂપનો નિર્ણય કરવા જાય ત્યાં વચ્ચે ગુણગુણીભેદ આવ્યા વગર
રહેતો નથી; ‘હું જ્ઞાનસ્વરૂપ છું” ઈત્યાદિ વિચારણામાં પણ ગુણગુણીભેદ છે, એ વચ્ચે
આવ્યા સિવાય બીજો કોઈ
PDF/HTML Page 25 of 37
single page version
PDF/HTML Page 26 of 37
single page version
“અરે હો વીરા! રામજી સું
હે મોક્ષસાધક મુનિવરા...
PDF/HTML Page 27 of 37
single page version
આત્મહિત સધાય–એમ હે જીવ! તું કર.
ઘૂમ સકતી.
જાયગા તભી પરિણામ સ્વમેં આયગા ઔર તભી સ્વતત્ત્વકી પ્રાપ્તિ હોગી.
દશાકો હમેં છૂના હૈ..... ઉસરૂપ હોના હૈ.
જીવ! સ્વાશ્રિત ભાવને જ તું મોક્ષનું કારણ જાણ.
મોક્ષમાર્ગ તો શુદ્ધ આત્માના જ આશ્રયે છે.
PDF/HTML Page 28 of 37
single page version
વ્યવહારરત્નત્રય પણ ખરેખર મોક્ષમાર્ગી જીવને જ હોય છે; અજ્ઞાનીને વ્યવહારરત્નત્રય
પણ સાચાં નથી હોતાં, વ્યવહારશ્રદ્ધા ત્યારે સાચી કહેવાય કે વ્યવહારના અવલંબને
મોક્ષમાર્ગ ન માને; વ્યવહારનું અવલંબન તે મોક્ષમાર્ગ નથી, એનું અવલંબન છોડીને
પરમાર્થનું અવલંબન કરવું તે જ મોક્ષમાર્ગ છે, એમ જાણે ત્યારે તો વ્યવહારશ્રદ્ધા–જ્ઞાન
સાચાં કહેવાય. આ વ્યવહારનો વિકલ્પ છે તે મોક્ષનું સાધન થશે એમ માને તેને તો
વ્યવહારશ્રદ્ધા પણ સાચી નથી.
પોતે કાંઈ મોક્ષમાર્ગરૂપે પરિણમતો નથી.
સર્વજ્ઞની પ્રતીત ભેગી હોય જ, એટલે આત્માના પૂર્ણ જ્ઞાનસ્વભાવનો તેમાં સ્વીકાર
આવી જાય છે. અને જ્યારે અંતમુર્ખ થઈને નિર્વિકલ્પપણે પોતાના સ્વભાવને પ્રતીતમાં
લ્યે ત્યારે નિશ્ચય સમ્યક્ત્વ છે, અને તે મોક્ષમાર્ગરૂપ છે.
PDF/HTML Page 29 of 37
single page version
નીકળીને પરદ્રવ્યનો જેટલો સંબંધ કરીશ તેટલું દુઃખ તને થશે. પરમાંથી તને કાંઈ મળશે
નહિ, એનો સંબંધ કરવા જઈશ તેટલો દુઃખી થઈશ. તારું સુખ તો તારા સ્વદ્રવ્યમાં જ
ભર્યું છે, માટે તે સ્વદ્રવ્યનો સંબંધ–(તેની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ને તેમાં લીનતા) કર, તો તને
તારા સુખનો અનુભવ થશે. અજ્ઞાની માને છે કે, શરીર તે ધર્મનું સાધન,–અહીં કહે છે કે
શરીરનો સંબંધ કરવો તે દુઃખ છે. અરે, તું ચૈતન્યમૂર્તિ! અને આ શરીર તો અચેતન–
જડ ઢીંગલું, ......તેમાં તારું સુખ કેમ હોય? તો શું કરવું? કે આત્મામાં જવું. હે જીવ!
સુખ બહારમાં નથી, સુખ અંતરમાં છે. માટે સ્વવસ્તુ શું છે તેને જાણ. તારો મોક્ષમાર્ગ
એટલે તારું સુખ તારા સ્વદ્રવ્યના આશ્રયે જ છે. એમ જાણીને અનુભૂતિવડે સ્વદ્રવ્યમાં
પ્રવેશ કર તો તને અતીન્દ્રિય સુખ થશે. પરના આશ્રયે તો આકુળતા છે–દુઃખ છે. અરે,
દુઃખ કેમ છે, ને સુખ કેમ થાય? એની પણ જેને ખબર ન હોય તે સુખનો સાચો ઉપાય
ક્્યાંથી કરે? ને એનું દુઃખ કેમ ટળે?
PDF/HTML Page 30 of 37
single page version
આત્મા તરફના જ્ઞાનથી આત્મા જણાય.
* આત્મા તરફનું જ્ઞાન કેવું છે?
આત્મા તરફનું જ્ઞાન રાગ વગરનું, વીતરાગ સ્વસંવેદનરૂપ છે.
*આત્મા કેવો છે?
ત્યારે જ આત્મા સમ્યક્પણે જણાય છે. પર તરફનું જ્ઞાન કે રાગાદિ ભાવો તેનાથી
આત્મા જણાતો નથી.
બીજા અનેક પરભાવોથી કે બીજા જાણપણાથી મારે કાંઈ પ્રયોજન નથી. મને મારા
આત્માનો અનુભવ થાય–એ સિવાય બીજું કાંઈ મારે જોઈતું નથી. માટે ક્ષણમાત્રમાં એ
અનુભવ કેમ થાય–તે જ મને બતાવો.
येन निजात्मा ज्ञायते स्वामीन् एक क्षणेन्।।१०४।।
આત્મજ્ઞાન વડે જ થાય છે,–એમ અંતરમાં વિચારીને વિનયપૂર્વક ગુરુ પાસે તેની જ
માંગણી કરે છે કે હે સ્વામી! મારે બીજા વિકલ્પોનું કાંઈ પ્રયોજન નથી, મારે તો
આત્મજ્ઞાન જે રીતે થાય તે જ ઉદ્યમ કરવો છે. માટે શીઘ્ર આત્મજ્ઞાન થાય એવો ઉત્તમ
ઉપદેશ આપો.
PDF/HTML Page 31 of 37
single page version
બીજું કાંઈ તેને ગમતું નથી. એક જ રટણ છે કે હું મારા આત્માને જાણું, અને તે પણ
ક્ષણમાત્રમાં જાણું–એમ તીવ્ર લગની છે.
આવે; આ સમસ્ત પદાર્થોને જાણનારું જે જ્ઞાન છે, તે જ્ઞાન કોનું છે? જ્ઞાનમાં કોણ
વ્યાપેલું છે? જ્ઞાનમાં વ્યાપેલો જે પદાર્થ છે તે જ આત્મા છે, તે જ તું છો. જ્ઞાન સાથે
જેને તન્મયતા છે તે જ આત્મા છે એમ તું જાણ. ‘જ્ઞાન’ ને લક્ષમાં લેતાં ક્ષણમાત્રમાં
આત્મા જણાય છે; તેમાં એકદમ નિરાકૂળ શાંતિ ને આનંદનું વેદન છે. જ્ઞાનથી ભિન્ન
કોઈ આત્મા નથી. રાગ વગરનો આત્મા અનુભવમાં આવે છે, પણ જ્ઞાન વગરનો
આત્મા કદી અનુભવમાં આવતો નથી. આ રીતે જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા એક ક્ષણમાં
અંર્તદ્રષ્ટિથી દેખાય છે. આ રીતે જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા પોતે પોતાના જ્ઞાનભાવ વડે
અનુભવમાં આવે છે. આવો અનુભવ અતીન્દ્રિય–આનંદસહિત હોય છે. પરભાવનો
અભ્યાસ છોડીને સ્વભાવના વારંવાર અભ્યાસવડે આવો અનુભવ થાય છે. જ્ઞાનને
પરભાવથી ભિન્ન કરીને અંતરમાં વાળતાં ક્ષણમાત્રમાં આત્મસ્વભાવ પ્રગટ અનુભવમાં
આવે છે.
થયા. પૂ ગુરુદેવનું પરિવર્તન, તે વખતની પરિસ્થિતિ, અને ત્યાર પછી
થયેલા શાસનપ્રભાવનાના અનેક મધુર પ્રસંગો, એનાં તે દિવસે સ્મરણો
જાગતાં હતા.
PDF/HTML Page 32 of 37
single page version
* અનુભવ એટલે વસ્તુનો પ્રત્યક્ષ આસ્વાદ; આત્માના અતીન્દ્રિય આનંદનો
ભાવો જ જુદા છે. આવી ભિન્નતા અનુભવ્યા વિના મોક્ષમાર્ગ સાધી શકાય નહિ.
સ્વાનુભૂતિ વિના મોક્ષમાર્ગ સાધી શકાય નહિ.
*મોક્ષમાર્ગીને વચ્ચે બીજા ભાવો હો પણ તેમને આધીન મોક્ષમાર્ગ નથી.
આત્માની અનુભૂતિ તે સમસ્ત જિનશાસન છે, તે અનુભૂતિમાં જૈનશાસન છે,
અનુભૂતિથી જુદું જૈનશાસન નથી; એટલે રાગાદિ ભાવો તે જૈનશાસન નહિ, તે જૈનધર્મ
નહિ, તે
PDF/HTML Page 33 of 37
single page version
શુદ્ધાત્માની અનુભૂતિથી જે બહાર તે બધુંય જૈનશાસનથી બહાર; જેને શુદ્ધાત્માની
અનુભૂતિ નથી તેને જૈનશાસનની ખબર નથી, તે ખરેખર જૈનશાસનમાં આવ્યો નથી.
જેણે આત્માની અનુભૂતિ કરી તેણે સમસ્ત જિનશાસનનું રહસ્ય જાણી લીધું, ને તે
મોક્ષમાર્ગમાં આવ્યો.
સ્વાનુભવ કરવાનું ફરમાવે છે. જે શાસ્ત્ર તરફ જ જોઈ રહે છે ને આત્મા તરફ વળીને
સ્વાનુભૂતિ કરતો નથી તેણે શાસ્ત્રની આજ્ઞા માની નથી; જેણે સ્વાનુભવ કર્યો તેણે સર્વ
શાસ્ત્રોનું રહસ્ય જાણી લીધું. આ રીતે સ્વાનુભૂતિમાં સર્વ શાસ્ત્રોનું રહસ્ય સમાય છે.
અતીન્દ્રિયજ્ઞાનથી પોતાના આત્માને અનુભવ્યા વગર, ભગવાનને કેવું સુખ છે તેની
ઓળખાણ થાય નહિ. પોતે એકલા દુઃખના સ્વાદમાં (ને ઈન્દ્રિયજ્ઞાનમાં) ઊભો રહીને
પરમાત્માના અતીન્દ્રિય સુખને જાણી ન શકે.
અનુભવમાં લીન છે, સમકિતી જીવો આવા સુખને અનુભવે છે;–આમ સ્વાનુભવ થતાં
બધાયની ખરી ઓળખાણ થઈ.........ને પોતે પણ તેમની નાતમાં ભળ્યો.
PDF/HTML Page 34 of 37
single page version
આવવાની જેમની ઈચ્છા હોય તેમણે “શ્રી જૈન
વિદ્યાર્થીઓ માટે રહેવાની તથા ભોજનની વ્યવસ્થા
PDF/HTML Page 35 of 37
single page version
જગજીવન બાવચંદ દોશી
PDF/HTML Page 36 of 37
single page version
PDF/HTML Page 37 of 37
single page version
