Page 99 of 205
PDF/HTML Page 121 of 227
single page version
““
“
સ્વ-પર અર્થ બહુધર્મજુત, જો પ્રગટાવન ભાન. ૧.
સમ્યગ્જ્ઞાન] (બહુ ધર્મજુત) અનેક ધર્માત્મક (સ્વ-પર અર્થ)
પોતાનું અને બીજા પદાર્થોનું (પ્રગટાવન) જ્ઞાન કરાવવામાં
(ભાન) સૂર્ય સમાન છે.
તેમ બતાવે છે તેવી રીતે જે અનેક ધર્મયુક્ત પોતેપોતાને
(આત્માને) અને પદાર્થોને
Page 100 of 205
PDF/HTML Page 122 of 227
single page version
લક્ષણ શ્રદ્ધા જાન, દુહૂમેં ભેદ અબાધૌ;
સમ્યક્ કારણ જાન, જ્ઞાન કારજ હૈ સોઈ,
યુગપત્ હોતે હૂ, પ્રકાશ દીપકતૈં હોઈ. ૨.
(અરાધૌ) સમજવાં જોઈએ; કારણ કે (લક્ષણ) તે બન્નેનાં લક્ષણ
[અનુક્રમે] (શ્રદ્ધા) શ્રદ્ધા કરવી અને (જાન) જાણવું છે તથા
(સમ્યક્) સમ્યગ્દર્શન (કારણ) કારણ છે અને (જ્ઞાન) સમ્યગ્જ્ઞાન
(કારજ) કાર્ય છે. (સોઈ) આ પણ (દુહૂમેં) બન્નેમાં (ભેદ) અંતર
(અબાધૌ) નિર્બાધ છે. [જેમ] (યુગપત્) એક સાથે (હોતે હૂ) હોવા
છતાં પણ (પ્રકાશ) અજવાળું (દીપકતૈં) દીપકની જ્યોતિથી
(હોઈ) થાય છે તેમ.
Page 101 of 205
PDF/HTML Page 123 of 227
single page version
સમ્યગ્દર્શન શ્રદ્ધાગુણનો શુદ્ધપર્યાય છે, અને સમ્યગ્જ્ઞાન
જ્ઞાનગુણનો શુદ્ધપર્યાય છે, વળી સમ્યગ્દર્શનનું લક્ષણ વિપરીત
અભિપ્રાય રહિત તત્ત્વાર્થશ્રદ્ધાન છે અને સમ્યગ્જ્ઞાનનું લક્ષણ
સંશય આદિ દોષ રહિત સ્વ-પરનો યથાર્થપણે નિર્ણય છે.-એ રીતે
બેઉનાં લક્ષણ જુદાં જુદાં છે. વળી સમ્યગ્દર્શન નિમિત્તકારણ છે,
અને સમ્યગ્જ્ઞાન નૈમિત્તિક કાર્ય છે. આમ તે બંનેમાં કારણ-
કાર્યભાવથી પણ તફાવત છે.
છે, તોપણ દીપક હોય તો પ્રકાશ હોય; તેથી દીપક કારણ છે અને
પ્રકાશ કાર્ય છે. એ જ પ્રમાણે જ્ઞાન-શ્રદ્ધાન પણ છે.
સમ્યગ્જ્ઞાનનું કારણ છે.
Page 102 of 205
PDF/HTML Page 124 of 227
single page version
મતિ-શ્રુત દોય પરોક્ષ, અક્ષ-મનતૈં ઉપજાહીં;
અવધિજ્ઞાન મનપર્જય દો હૈં દેશ-પ્રતચ્છા,
દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-પરિમાણ લિયે જાનૈ જિય સ્વચ્છા. ૩.
તેમાં (મતિ-શ્રુત) મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન (દોય) એ બન્ને
(પરોક્ષ) પરોક્ષજ્ઞાન છે. [કારણ કે તે] (અક્ષ મનતૈં) ઇન્દ્રિયો
અને મનના નિમિત્તથી (ઉપજાહીં) ઉત્પન્ન થાય છે.
(અવધિજ્ઞાન) અવધિજ્ઞાન અને (મનપર્જય) મનઃપર્યયજ્ઞાન (દો)
એ બન્ને જ્ઞાન (દેશ-પ્રતચ્છા) દેશપ્રત્યક્ષ (હૈં) છે, [કારણ કે તે
જ્ઞાનથી] (જિય) જીવ (દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર પરિમાણ) દ્રવ્ય અને ક્ષેત્રની
મર્યાદા (લિયે) લઈને (સ્વચ્છા) સ્પષ્ટ (જાનૈ) જાણે છે.
Page 103 of 205
PDF/HTML Page 125 of 227
single page version
વસ્તુને અસ્પષ્ટ જાણે છે. સમ્યગ્મતિ-શ્રુતજ્ઞાન સ્વાનુભવકાળે
પ્રત્યક્ષ હોય છે તેમાં ઇન્દ્રિય અને મન નિમિત્ત નથી.
Page 104 of 205
PDF/HTML Page 126 of 227
single page version
મર્યાદાપૂર્વક જાણે છે.
જાનૈ એકૈ કાલ, પ્રગટ કેવલિ ભગવન્તા;
જ્ઞાન સમાન ન આન જગતમેં સુખકો કારન,
ઇહિ પરમામૃત જન્મજરામૃતિરોગ-નિવારન. ૪.
(ગુન) ગુણોને અને (અનંતા) અનંત (પરજાય) પર્યાયોને (એકૈ
કાલ) એક સાથે (પ્રગટ) સ્પષ્ટ (જાનૈ) જાણે છે [તે જ્ઞાનને]
(સકલ) સકલપ્રત્યક્ષ અથવા કેવળજ્ઞાન કહે છે. (જગતમેં) આ
Page 105 of 205
PDF/HTML Page 127 of 227
single page version
પદાર્થ (સુખકો) સુખનું (ન કારણ) કારણ નથી. (ઇહિ) આ
સમ્યગ્જ્ઞાન જ (જન્મજરામૃતિરોગ) જન્મ-જરા અને મરણના
રોગોને (નિવારન) દૂર કરવાને માટે (પરમામૃત) ઉત્કૃષ્ટ અમૃત
સમાન છે.
સમયમાં યથાસ્થિત, પરિપૂર્ણરૂપથી સ્પષ્ટ અને એકસાથે જાણે છે
તે જ્ઞાનને કેવળજ્ઞાન કહે છે. જે સકલપ્રત્યક્ષ છે.
જાણે છે, પરંતુ સર્વને ન જાણે
પ્રત્યેક વસ્તુને પ્રત્યક્ષ જાણે છે. (લઘુ જૈ. સિ. પ્ર. પ્રશ્ન ૮૭)
રોગોનો નાશ કરવા માટે ઉત્તમ અમૃત સમાન છે.
જ્ઞાનીકે છિનમેં, ત્રિગુપ્તિતૈં સહજ ટરૈં તે;
Page 106 of 205
PDF/HTML Page 128 of 227
single page version
પૈ નિજ આતમજ્ઞાન વિના, સુખ લેશ ન પાયૌ. ૫.
(જે કર્મ) જેટલા કર્મો (ઝરૈં) નાશ થાય છે (તે) તેટલાં કર્મો
(જ્ઞાનીકે) સમ્યગ્જ્ઞાની જીવને (ત્રિગુપ્તિ તૈં) મન, વચન અને કાયા
તરફની જીવની પ્રવૃત્તિને રોકવાથી [નિર્વિકલ્પ શુદ્ધ સ્વાનુભવથી]
(છિનમેં) ક્ષણ માત્રમાં (સહજ) સહેલાઈથી (ટરૈં) નાશ પામે છે.
[આ જીવ] (મુનિવ્રત) મુનિઓનાં મહાવ્રતોને (ધાર) ધારણ કરીને
(અનંત બાર) અનંત વાર (ગ્રીવક) નવમી ગ્રૈવેયક સુધી
(ઉપજાયૌ) ઉત્પન્ન થયો, (પૈ) પરંતુ (નિજ આતમ) પોતાના
આત્માના (જ્ઞાન વિના) જ્ઞાન વગર (લેશ) જરાપણ (સુખ) સુખ
(ન પાયૌ) પામી શક્યો નહિ.
નાશ કરે છે તેટલાં કર્મોનો નાશ સમ્યગ્જ્ઞાની જીવ સ્વસન્મુખ
Page 107 of 205
PDF/HTML Page 129 of 227
single page version
આ જીવ, મુનિના (દ્રવ્યલિંગી મુનિના) મહાવ્રતોને ધારણ કરીને
તેના પ્રભાવથી નવમી ગ્રૈવેયક સુધીના વિમાનોમાં અનંતવાર
ઉત્પન્ન થયો, પરંતુ આત્માના ભેદવિજ્ઞાન (સમ્યગ્જ્ઞાન અથવા
સ્વાનુભવ) વિના તે જીવને ત્યાં પણ લેશમાત્ર સુખ મળ્યું નહિ.
સંશય-વિભ્રમ-મોહ ત્યાગ, આપો લખ લીજે;
યહ માનુષપર્યાય, સુકુલ, સુનિવૌ જિનવાની,
ઇહવિધિ ગયે ન મિલે, સુમણિ જ્યોં ઉદધિ સમાની. ૬.
(કરીજે) કરવો જોઈએ, અને (સંશય) સંશય, (વિભ્રમ) વિપર્યય
તથા (મોહ) અનધ્યવસાય [અચોક્કસતા] ને (ત્યાગ) છોડીને
(આપો) પોતાના આત્માને (લખ લીજે) લક્ષમાં લેવો જોઈએ
Page 108 of 205
PDF/HTML Page 130 of 227
single page version
તેને સંશય કહે છે.
વિપર્યય છે.
જિનવાણીનું (સુનિવૌ) સાંભળવું (ઇહવિધિ) એવો સુયોગ (ગયે)
વીતી ગયા પછી, (ઉદધિ) સમુદ્રમાં (સમાની) સમાયેલાં
કઠણ છે.
કરવું જોઈએ; અને
Page 109 of 205
PDF/HTML Page 131 of 227
single page version
જોઈએ; કારણ કે જેવી રીતે સમુદ્રમાં ડૂબેલું અમૂલ્ય રત્ન ફરીને
હાથ આવતું નથી તેવી રીતે મનુષ્યશરીર, ઉત્તમ શ્રાવકકુળ અને
જિનવચનોનું શ્રવણ વગેરે સુયોગ પણ વીતી ગયા પછી ફરી
ફરીને પ્રાપ્ત થતા નથી; તેથી આ અપૂર્વ અવસર ન ગુમાવતાં
આત્મસ્વરૂપની ઓળખાણ (સમ્યગ્જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ) કરીને આ
મનુષ્ય જન્મ સફળ કરવો જોઈએ.
જ્ઞાન આપકો રૂપ ભયે, ફિર અચલ રહાવૈ;
તાસ જ્ઞાનકો કારન, સ્વ-પર વિવેક બખાનૌ,
કોટિ ઉપાય બનાય ભવ્ય, તાકો ઉર આનૌ. ૭.
આવૈ) આવતા નથી; પણ (જ્ઞાન) સમ્યગ્જ્ઞાન (આપકો રૂપ)
આત્માનું સ્વરૂપ છે-જે (ભયે) પ્રાપ્ત થયા (ફિર) પછી (અચલ)
અચળ (રહાવૈ) કહે છે. (તાસ) તે (જ્ઞાનકો) સમ્યગ્જ્ઞાનનું
Page 110 of 205
PDF/HTML Page 132 of 227
single page version
ભેદવિજ્ઞાન (બખાનૌ) કહ્યું છે, [તેથી] (ભવ્ય) હે ભવ્ય જીવો!
(કોટિ) કરોડો (ઉપાય) ઉપાયો (બનાય) કરીને (તાકો) તે
ભેદવિજ્ઞાનને (ઉર આનૌ) હૃદયમાં ધારણ કરો.
સમ્યગ્જ્ઞાન આત્માનું સ્વરૂપ છે, તે એકવાર પ્રાપ્ત થયા પછી
અક્ષય થઈ જાય છે-કદી નાશ પામતું નથી, અચળ એકરૂપ રહે
છે. આત્મા અને પર વસ્તુઓનું ભેદવિજ્ઞાન જ તે સમ્યગ્જ્ઞાનનું
કારણ છે; તેથી આત્મહિતેચ્છુ ભવ્ય જીવોએ કરોડો ઉપાય કરીને
આ ભેદવિજ્ઞાન દ્વારા સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ.
સો સબ મહિમા જ્ઞાન-તની, મુનિનાથ કહૈં હૈં;
વિષય-ચાહ દવ-દાહ, જગત-જન-અરનિ દઝાવૈ,
તાસ ઉપાય ન આન, જ્ઞાન-ઘનઘાન બુઝાવૈ. ૮.
(આગે) ભવિષ્યમાં (જૈહૈં) જાશે. (સો) એ (સબ) બધો
(જ્ઞાનતની) સમ્યગ્જ્ઞાનનો (મહિમા) પ્રભાવ છે-એમ (મુનિનાથ)
Page 111 of 205
PDF/HTML Page 133 of 227
single page version
ઇચ્છારૂપી (દવ-દાહ) ભયંકર દાવાનળ (જગત-જન) સંસારી
જીવોરૂપી (અરનિ) અરણ્ય
(ન) નથી; [માત્ર] (જ્ઞાન-ઘનઘાન) જ્ઞાનરૂપી વરસાદનો સમૂહ
(બુઝાવૈ) શાંત કરે છે.
પામે છે તે આ સમ્યગ્જ્ઞાનનો જ પ્રભાવ છે, એમ પૂર્વાચાર્યોએ
બતાવ્યું છે. જેવી રીતે દાવાનલ (વનમાં લાગેલી આગ) ત્યાંની
Page 112 of 205
PDF/HTML Page 134 of 227
single page version
સંબંધી વિષયોની ઇચ્છા સંસારી જીવોને બાળે છે-દુઃખ આપે છે,
અને જેવી રીતે ધોધમાર વરસાદ તે દાવાનળને બુઝાવી નાખે છે
તેવી રીતે આ સમ્યગ્જ્ઞાન તે વિષયોની ઇચ્છાને શાંત કરે છે
લાખ બાતકી બાત યહી, નિશ્ચય ઉર લાઓ,
તોરિ સકલ જગદંદ-ફંદ, નિત આતમ ધ્યાઓ. ૯.
(પાપ-ફલમાહિં) પાપના ફળોમાં (વિલખૌ મત) દ્વેષ ન કર
[કારણ કે આ પુણ્ય અને પાપ] (પુદ્ગલ પરજાય) પુદ્ગલના
પર્યાય છે. [તે] (ઉપજિ) ઉત્પન્ન થઈને (વિનસૈ) નાશ પામી
જાય છે અને (ફિર) ફરીને (થાઈ) ઉત્પન્ન થાય છે. (ઉર)
પોતાના અંતરમાં (નિશ્ચય) નિશ્ચયથી ખરેખર (લાખ બાતકી
બાત) લાખો વાતનો સાર (યહી) આ જ પ્રમાણે (લાઓ) ગ્રહણ
કરો કે (સકલ) પુણ્ય-પાપરૂપ બધાય (જગદંદ-ફંદ) જન્મ-
મરણના દ્વંદ્વ [રાગ-દ્વેષ] રૂપ વિકારી-મલિનભાવો (તોરિ) તોડી
(નિત) હમેશાં (આતમ ધ્યાઓ) પોતાના આત્માનું ધ્યાન કરો.
Page 113 of 205
PDF/HTML Page 135 of 227
single page version
લાભ છે તથા તેના વિયોગથી પોતાને નુકશાન છે એમ ન માનો;
કેમકે પરપદાર્થ સદા ભિન્ન છે, જ્ઞેયમાત્ર છે, તેમાં કોઈને અનુકૂળ
અથવા પ્રતિકૂળ, ઇષ્ટ અથવા અનિષ્ટ ગણવા તે માત્ર જીવની
ભૂલ છે, માટે પુણ્ય-પાપના ફળમાં હર્ષ-શોક કરવો નહિ.
Page 114 of 205
PDF/HTML Page 136 of 227
single page version
અહિતકર માન્યા છે તેણે અનંતા પરપદાર્થ પ્રત્યે રાગ-દ્વેષ કરવા
જેવા માન્યા છે, અને અનંત પર પદાર્થ મને સુખ-દુઃખના કારણ
છે એમ પણ માન્યું છે; માટે એ ભૂલ છોડીને નિજ જ્ઞાનાનંદ
સ્વરૂપનો નિર્ણય કરી સ્વસન્મુખ જ્ઞાતા રહેવું તે સુખી થવાનો
ઉપાય છે.
જેટલો કાળ તે નજીક રહે તેટલો કાળ તે સુખ-દુઃખ આપવા
સમર્થ નથી.
સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાનપૂર્વક નિજઆત્મસ્વરૂપમાં એકાગ્ર (લીન) થવું તે
જ જીવે કરવા યોગ્ય છે.
એકદેશ અરુ સકલદેશ, તસુ ભેદ કહીજૈ;
ત્રસહિંસાકો ત્યાગ, વૃથા થાવર ન સઁહારૈ,
પર-વધકાર કઠોર નિંદ્ય નહિં વયન ઉચારૈ. ૧૦.
Page 115 of 205
PDF/HTML Page 137 of 227
single page version
(અરુ) અને (સકલદેશ) સર્વદેશ [એવા બે] (ભેદ) ભેદ (કહીજૈ)
કહેવામાં આવ્યા છે. [તેમાં] (ત્રસહિંસાકો) ત્રસજીવોની હિંસાનો
(ત્યાગ) ત્યાગ કરવો અને (વૃથા) કારણ વગર (થાવર) સ્થાવર
Page 116 of 205
PDF/HTML Page 138 of 227
single page version
છે]; (પર-વધકાર) બીજાને દુઃખદાયક, (કઠોર) કઠોર [અને]
(નિંદ્ય) નિંદવા યોગ્ય (વચન) વચન (નહિ ઉચારૈ) ન બોલવાં
તે [સત્ય-અણુવ્રત કહેવાય છે.]
તેમાં સકલચારિત્રનું પાલન મુનિરાજ કરે છે અને દેશચારિત્રનું
પાલન શ્રાવક કરે છે. આ ચોથી ઢાળમાં દેશચારિત્રનું વર્ણન
કરવામાં આવ્યું છે. સકલચારિત્રનું વર્ણન છઠ્ઠી ઢાળમાં આવશે.
ત્રસ જીવોની સંકલ્પી હિંસાનો સર્વથા ત્યાગ કરી નિષ્પ્રયોજન
સ્થાવર જીવોનો ઘાત ન કરવો તે
જીવની સંકલ્પી હિંસા કરતો નથી. પરંતુ આ વ્રતનો ધારક આરંભી,
ઉદ્યોગિની અને વિરોધિની હિંસાનો ત્યાગી હોતો નથી.
હોવા છતાં પણ હિંસાનો દોષ લાગતો નથી. જેમ પ્રમાદ રહિત
મુનિ ગમન કરે છે; વૈદ-ડૉકટર રોગીનો કરુણાબુદ્ધિથી ઉપચાર કરે
છે; ત્યાં સામે નિમિત્તમાં પ્રાણઘાત થતાં હિંસાનો દોષ નથી.
તેના વ્રતને સર્વજ્ઞદેવે બાળવ્રત (અજ્ઞાનવ્રત) કહેલ છે.
Page 117 of 205
PDF/HTML Page 139 of 227
single page version
બીજા પાસે ન બોલાવવા) તે સત્ય-અણુવ્રત છે.
નિજ વનિતા વિન સકલ નારિસોં રહૈ વિરત્તા;
અપની શક્તિ વિચાર, પરિગ્રહ થોરો રાખૈ,
દશ દિશ ગમન પ્રમાણ ઠાન, તસુ સીમ ન નાખૈ. ૧૧.
(નાહિં) ન (ગહૈં) લેવી [તેને] અચૌર્યાણુવ્રત કહે છે. (નિજ)
પોતાની (વનિતા વિન) સ્ત્રી સિવાય (સકલ નારિસોં) બીજી સર્વ
સ્ત્રીઓથી (વિરત્તા) વિરક્ત (રહૈ) રહે [તે બ્રહ્મચર્યાણુવ્રત છે].
Page 118 of 205
PDF/HTML Page 140 of 227
single page version
પરિગ્રહ (થોરો) મર્યાદિત (રાખૈ) રાખવો [તે પરિગ્રહપરિમાણા-
ણુવ્રત છે]. (દશ દિશ) દશ દિશાઓમાં (ગમન) જવા-આવવાની
(પ્રમાણ) મર્યાદા (ઠાન) રાખીને (તસુ) તેની (સીમા) હદનું (ન
નાખૈ) ઉલ્લંઘન ન કરવું [તે દિગ્વ્રત નામનું વ્રત છે.]
વસ્તુ સિવાયની-પોતાની માલિકી ન હોય એવી-પારકી વસ્તુને
તેના માલિકે દીધા વગર ન લેવી [તથા ઉપાડીને બીજાને ન દેવી]
તેને અચૌર્યાણુવ્રત કહે છે. પોતાની પરણેલી સ્ત્રી સિવાય બીજી
સર્વ સ્ત્રીઓથી વિરક્ત રહેવું તે બ્રહ્મચર્યાણુવ્રત છે. [પુરુષોએ
અન્ય સ્ત્રીઓને માતા, બહેન અને પુત્રી સમાન માનવી અને
સ્ત્રીઓએ પોતાના સ્વામી સિવાય સર્વ પુરુષોને પિતા, ભાઈ અને
પુત્ર સમાન સમજવા.]
(મર્યાદા) કરીને તેનાથી વધારેની ઇચ્છા ન કરવી તેને
માનવામાં આવે છે તેનો આ વ્રતોમાં એકદેશ (સ્થૂળપણે) ત્યાગ
કરવામાં આવ્યો છે અને તેને લીધે જ તે અણુવ્રત કહેવાય છે.