Page 4 of 540
PDF/HTML Page 13 of 549
single page version
तत्सिद्धयर्थ प्रशमविषयं ज्ञेयतत्त्वं बुभुत्सुः।
सर्वानर्थान् कलयति गुणद्रव्यर्याययुक्त्या
प्रादुर्भूतिर्न भवति यथा जातु मोहाङ्कुरस्य।। ६।।
અધિકાર હતો ને...!”
સંબંધવાળું, મારું ચૈતન્ય તેના વડે - કે જે (ચૈતન્ય) સમાનજાતીય અથવા અસમાનજાતીય અન્ય
દ્રવ્યને છોડીને મારા આત્મામાં જ વર્તે છે. તેના વડે - હું પોતાના આત્માને સકળ ત્રિકાળે ધ્રુવત્વ
ધરતું દ્રવ્ય જાણું છું...! આહા... હા...! છે? હવે એમાં ટૂંકામાં લીધું (કેઃ) અધિકરણ (આત્મારૂપી
અધિકરણ), જ્ઞાયકભાવ, ચૈતન્યભાવ એ આત્મા સાથે સંબંધ રાખે છે, આત્મામાં એ (ભાવ) વર્તે છે.
જ્ઞાયકભાવ, ચૈતન્યભાવ એનો આધાર આત્મા છે. એનો આધાર નિમિત્ત, રાગ અને પર્યાય નહીં.
આહા... હા! ઝીણી વાત છે, ભાઈ! જ્ઞાયકપણું એટલે ચૈતન્યપણું. તે પરદ્રવ્યને છોડીને મારા આત્મામાં
વર્તે છે. મારા આત્મા સાથે એને સંબંધ છે. મારો આત્મા, એ જ્ઞાનતત્ત્વ ને ચૈતન્યતત્ત્વ ને જ્ઞાયક
તત્ત્વની સાથે જોડાયેલ છે. એની દ્રષ્ટિ દ્રવ્ય ઉપર જાય છે. ‘ચૈતન્ય’ અને ‘જ્ઞાયક’ દ્રવ્યને આધારે
અથવા દ્રવ્યના સંબંધે રહેલું છે! અહીં આધાર કહ્યો. ત્યાં (ગાથા-૯૦માં) દ્રવ્યમાં વર્તે છે. દ્રવ્યના
સંબંધમાં છે. (એમ કહ્યું). પરદ્રવ્યને છોડીને ચૈતન્ય સ્વરૂપ ભગવાન, ત્રિકાળી ચૈતન્ય - ત્રિકાળી
ચૈતન્ય સ્વભાવ એ પ્રભુ આત્મામાં, આ (સ્વપરનું જ્ઞાયક) સંબંધવાળું એમાં (આત્મામાં) વર્તનારું
એને અહીં અધિકરણ કહ્યું. આહા...હા...હા...! આત્મારૂપી અધિકરણ (કહ્યું), આત્મારૂપી આધાર-
આધારમાં રહેલું (છે), એ જ્ઞાયકપણું, જ્ઞાન તત્ત્વનો અધિકાર પૂર્ણ કરે છે ને...! (અને જ્ઞેય તત્ત્વ -
પ્રજ્ઞાપન અધિકારનો પ્રારંભ કરે છે).
આશ્રય છે. લ્યો...! ઠીક...! (‘સમયસાર’) સંવર અધિકાર - ગાથા-૧૮૧, ૧૮૨, ૧૮૩) માં કહ્યું
(કેઃ) ભેદજ્ઞાન (વડે)
Page 5 of 540
PDF/HTML Page 14 of 549
single page version
અપેક્ષાએ એને આધાર (તરીકે) લીધો. મારો આત્મા જ્ઞાનસ્વભાવ (છે) ઉપયોગ ઉપયોગમાં છે.
(આત્મદ્રવ્યનો) જ્ઞાનસ્વભાવ એના આધારે આત્મા છે.
અને દ્રવ્ય તેનો આધેય છે. આહા.... હા...!
જ્ઞાનનો આધાર કોઇ (નિમિત્ત, રાગ કે પર નથી). કોઈ નિમિત્તથી જ્ઞાન થાય કે રાગથી જ્ઞાન થાય,
એમ નથી. કેમ કે જ્ઞાનતત્ત્વ જે ત્રિકાળી જ્ઞાયક ચૈતન્ય તત્ત્વ (છે) એનો આધાર, (એનો) સંબંધ-
સંયોગ તો આત્મા સાથે છે. આહા... હા...!
આધારે રહેલો ગુણ...! એ (જ્ઞાયક) ગુણનો આધાર તો ભગવાન આત્મા છે. આહા... હા...! તેથી
એણે જ્ઞાન પ્રગટ કરવું હોય (તો) એણે તો જ્ઞાનનો આધાર-આત્મા, ત્યાં દ્રષ્ટિ દેવી પડશે. એમ કહે
છે. આહા...હા..! ચૈતન્ય ત્રિકાળી હોં...! પર્યાય નહીં, ત્રિકાળી જ્ઞાયક કહો કે ચૈતન્ય કહો (એકાર્થ છે)
એનો આધાર આત્મા છે. આહા...હા...! સમજાણું કાંઈ...?
મારા ષટ્કારકના પરિણમનના આધારે હું (ઉત્પન્ન થઈ) છું. સમજાણું? જે જ્ઞાનની પર્યાય એમ જાણે
છે કે આ જ્ઞાયક ચૈતન્ય ગુણ, એનો આધાર આત્મા છે. જાણે છે તો પર્યાય ને...? કાંઈ ગુણ જાણતો
નથી. ભગવાન આત્મા જેમ ત્રિકાળ છે. ધ્રવ છે. એમ જ્ઞાયકસ્વભાવ - ચૈતન્ય સ્વભાવ ત્રિકાળ છે.
ધ્રુવ છે. પણ તેને ધ્રુવને (જ્ઞાયકને) ધરતું જે દ્રવ્ય (છે) તેને હું ધ્રુવને ધરતાં દ્રવ્યપણે નક્કી કરું છું.
એ નક્કી કરનારી જે પર્યાય છે. એ પર્યાય પણ ખરેખર તો (પોતાના) ષટ્કારકપણે સ્વતંત્ર પરિણમે
છે. આહા... હા... હા...!! લખાણ તો જુઓ! વીતરાગના શાસનની સ્યાદ્વાદ શૈલી આ! (કોઈ કહે કેઃ)
રાગથી પણ થાય; સ્વભાવથી પણ થાય; નિમિત્તથી પણ થાય; ઉપાદાનથી પણ થાય (પણ) એમ
નહીં.... આહા... હા!
(આધાર) છે જ ક્યાં...? ગુણ ગુણના આધારે નહીં, ગુણ દ્રવ્યના આધારે છે. (અહીં) એટલું સિદ્ધ
કરવું છે. એટલે કે ગુણોનું ચૈતન્યનું જ્ઞાયકપણું, એ દ્રવ્યની સાથે સંબંધ (માં) છે. સંબંધ છે. છે ગુણ
સ્વતંત્ર પણ ગુણનું સ્વતંત્રપણું છે પણ (અધિષ્ઠાન) ધ્રુવ કોનું છે. (તો કહે છે કેઃ) એ ધ્રુવનું ધ્રુવ જે
દ્રવ્ય છે એની સાથે (એને) સંબંધ છે. એમ પર્યાય (અનુભૂતિ) નિર્ણય કરે છે. આહા... હા... ઝીણી
વાત છે, ભાઈ...!
Page 6 of 540
PDF/HTML Page 15 of 549
single page version
બાહ્ય (પદાર્થ) સાથે સંબંધ છે નહીં. (અહીં) (ગુણોની) એટલી સ્વતંત્રતા સિદ્ધ કરવા (આ) કહ્યું
છે. ગુણ સ્વતંત્ર છે પણ છે તો દ્રવ્યમાં ને..? કંઈ ગુણ અદ્ધર છે...? પર્યાય છે એ (દ્રવ્યથી) ભિન્ન
છે, દ્રવ્યને ગુણ એ બે તો અભિન્ન (અભેદ) છે...! શું કહ્યું...? (કેઃ) ગુણની સ્વતંત્રતા વઈ જાય છે
એમ આહીં નથી. કેમ કે ગુણ નિત્ય છે અને એનો આધાર આત્મા પણ નિત્ય છે એ તો અભેદ છે.
પર્યાયની જેમ (ભેદ) નથી. ખરેખર (તો) પર્યાયની ઉત્પત્તિમાં દ્રવ્ય એને પહોંચી વળે છે. એમ જે
કહ્યું છે (છે). વળી પર્યાયને દ્રવ્ય પહોંચી વળે છે, દ્રવ્ય પ્રાપ્ત કરે છે; દ્રવ્ય પામે છે (એ જે કહ્યું છે
તે) એ એની પર્યાયને આ દ્રવ્ય છે એ (પર્યાયને) પામે છે. બીજું કોઈ તત્ત્વ (દ્રવ્ય) પામતું નથી
એમ સિદ્ધ કરવું છે. (દરેક) દ્રવ્યની પર્યાયને- તે તે પર્યાયને (તે તે) દ્રવ્ય પામે છે. દ્રવ્ય પહોચી વળે
છે. જીવ (આ પર્યાયને) પ્રાપ્ત કરે છે એમ કહીને એ પર્યાય પરથી થતી નથી. એમ સિદ્ધ કરવું છે.
પણ અહીંયા તો ગુણ છે તે ધ્રુવ છે અને દ્રવ્ય છે એ (પણ) ધ્રુવ છે; (તો) પણ ગુણોનો આધાર તે
દ્રવ્ય છે. આત્મા છે ગુણમય છતાં ગુણનો આધાર દ્રવ્ય છે, એમ કહીને આખી ચીજ (પૂર્ણ વસ્તુ)
સિદ્ધ કરવી છે. આહા...હા...! સમજાણું કાંઇ? આવી ઝીણી વાતો...!!
મારું ચૈતન્ય તેના વડે કે જે (ચૈતન્ય) સમાનજાતીય અથવા અસમાનજાતીય અન્ય દ્રવ્યને છોડીને
મારા આત્મામાં જ વર્તે છે તેના વડે) બહિરંગ પ્રકાશવાળું સ્વતઃસિદ્ધ સ્વભાવ-જ્ઞાન અને દર્શન એ
‘જાણવું’ અને ‘દેખવું’ એવો ત્રિકાળી સ્વભાવ એનો, એકરૂપ દ્રવ્ય છે એને આધારે (જ્ઞાન-દર્શનાદિ)
છે એમ કહેવું છે, ગુણથી દ્રવ્ય જુદું છે એમ નથી. પર્યાય છે તે દ્રવ્યથી જુદી છે. આહાહા...! એક ન્યાયે
જ્ઞાયક (ભાવ) જે દ્રવ્ય છે તે (જ્ઞાનાદિ) ગુણ (રૂપે) નથી (કારણ કે તે ગુણો) અતત્ભાવે (છે).
કેમ કે દ્રવ્ય છે તે એકરૂપ છે (અને) ગુણો છે તે અનેકરૂપ છે. એથી એ અપેક્ષાએ અતત્ભાવ કીધો
(છે) વળી પર્યાય છે એ પણ ગુણ અને દ્રવ્યને અતત્ભાવ છે પણ છતાં પર્યાય છે એ ક્ષણિક છે,
ગુણ છે એ ધ્રુવ છે, તેથી તે ગુણનો આધાર, - અધિકરણ પ્રભુ (આત્મા) છે. પોતાનો ભગવાન
આત્મા (જ્ઞાન-દર્શનાદિ ગુણોનો) આધાર છે...! આહા... હા! થોડામાં પણ દ્રવ્ય, ગુણ ને પર્યાયની
પ્રસિદ્ધિ (સંતોએ) અલૌકિક રીતે કરી છે. બાપુ...! આ કંઈ (અલ્પજ્ઞની વાણી નથી) (આ તો)
સર્વજ્ઞ પરમેશ્વર, સર્વજ્ઞ ત્રિલોકનાથ, તીર્થંકરદેવની વાણી છે. ભાઈ..! આ કોઇ આલી - દુવાલીની
વાત નથી...! આહા...હા... સમજાણું કાંઇ...?
પર્યાયને જાણતાં પર્યાયનું સ્વરૂપ જ ત્રણકાળ, ત્રણ લોકને જાણે એવું (છે). (અને) ત્રણ કાળ, ત્રણ
લોક છે માટે જાણે (છે) એમ પણ નહીં. એક સમયની કેવળજ્ઞાન-દર્શનની પર્યાય ત્રણ કાળ, ત્રણ
લોકને જાણે છે એમ કહેવું એ (પર્યાયની) શક્તિ કેટલી છે એ બતાવે છે! બાકી (એ પર્યાય) ત્રણ
કાળ, ત્રણ લોકને અડતી પણ નથી!
Page 7 of 540
PDF/HTML Page 16 of 549
single page version
પર્યાયને અડવા (સ્પર્શવા સમર્થ) નથી છતાં જ્ઞાનની પર્યાય, કેવળજ્ઞાન ને લોકાલોકને નિમિત્ત
કહેવાય છે; અને લોકાલોક છે એ કેવળજ્ઞાનની પર્યાયમાં નિમિત્ત છે. નિમિત્ત કહેતાં એનાથી (જ્ઞાન)
થયું છે એમ નહીં, (શું) લોકાલોકથી કેવળજ્ઞાન થયું છે? અને કેવળજ્ઞાન છે તો એનાથી લોકાલોક છે
એમ (પણ) નથી પણ નિમિત્ત જ્યાં આવ્યું એટલે (અજ્ઞાની) લોકોને એમ થઇ જાય કેઃ (નિમિત્તથી
થાય છે) પણ આખા લોકાલોકને એક સમયની કેવળજ્ઞાનની પર્યાય નિમિત્ત (છે). અને કેવળજ્ઞાનની
પર્યાયને લોકાલોક નિમિત્ત છે. (નિમિત્ત છે બસ!) અનંતા સિદ્ધોના અસ્તિત્વને કેળવજ્ઞાનની પર્યાય
(નિમિત્ત) છે. એટલે એક બીજી ચીજ (ની હાજરી) છે. આહા... હા!
અધિકરણમાં) (જ્ઞાનદર્શન) તેના સંબંધવાળું છે. એટલે જ્ઞાન (દર્શન) - ચૈતન્યસ્વભાવ (ને)
ચૈતન્યની (દ્રવ્યની) સાથે આધાર છે. અનંતચૈતન્ય (ગુણો) ચૈતન્યદ્રવ્યને આધારે છે, એથી કરીને
(એ) પરાધીન છે એમ નથી. એ તો અભિન્ન છે, અભેદ છે એ અપેક્ષાએ જ્ઞાયકતત્ત્વનો સ્વભાવ
ચૈતન્યના આધારે છે એમ કહ્યું છે. અર્થાત્ આત્મામાં આશ્રય લઇ રહેલાં એવા જ્ઞાનતત્ત્વનો - ત્રિકાળી
હોં! એ રીત યથાર્થપણે નિશ્ચય કરી, જ્ઞાયકતત્ત્વનો નિર્ણય કરી. (એ નિર્ણય કરનારી) પર્યાય (છે)..
આહા... હા! ભગવાન! જન્મ - મરણ રહિત (થવાનો આ એક ઉપાય છે) બાપા! જુઓને! ૩૩
વર્ષની ઉંમરે તેમણે બ્રહ્મચર્ય લીધેલું, ૩પ વર્ષથી બ્રહ્મચર્ય છે. અત્યારે એમને હેમરેજ થઇ ગયું છે.
અહા... હા! બેય (ક્ષયોપશમજ્ઞાન અને શરીર) જડ છે. કયા સમયે કોની પર્યાય કેમ થવાની? તે
પર્યાયને પહોંચી વળતો એનો પરમાણુ છે! આત્મા એ પર્યાયને પહોંચે નહીં. આત્મા તો જાણનાર-
દેખનાર (છે). એની (જ્ઞાતા-દ્રષ્ટાની) પર્યાયને તો આત્મા પહોંચે, એની પર્યાયને પામે. પણ એ
પર્યાય એમ જાણે છે કે, જે દ્રવ્યથી - ગુણથી પર્યાય ઉત્પન્ન થઈ છે. હમણાં આવશે ને...! ગાથા-
૯૩માં (આવશે). દ્રવ્ય ગુણાત્મક છે અને પર્યાય દ્રવ્ય-ગુણથી ઉત્પન્ન થાય છે એમ કહેશે. વસ્તુસ્થિતિ
જણાવવી છે ને...? પણ પર્યાય છે એ સ્વતઃ સિદ્ધ છે, એ પર્યાય સ્વતઃ સિદ્ધ ષટ્કારકથી પરિણમતી
પર્યાય (છે) આહા... હા! સમજાણું કાંઇ?
છે. ‘ચેતન’ એવું જે દ્રવ્ય એને આધારે ‘ચૈતન્ય’ એવો ગુણ (રહેલો) છે, એમ પર્યાયે નિર્ણય કર્યો
છે. આહા... હા... હા!! આ તો સાદી ભાષા છે. (પર ભાવ ગંભીર છે! (સમજાણું કાંઈ?
નિશ્ચય કરીને (-તે નિર્ણય કરનારી) પર્યાય છે. ઓહો... હો! આ તો ભાષા સાદી છે! ચાર ચોપડીનો
ભણેલો પણ આ વાત સમજી શકે. (આ વાત) પકડી શકે! આમાં કંઈ સંસ્કૃત ને મોટા વ્યાકરણ,
એવા કાંઈ (ભણતરની જરૂર ન પડે). (પર્યાય દ્રવ્યનો નિર્ણય કરે એટલે) વ્યાકરણ બધું આવી ગયું.
સંસ્કૃત એટલે સંસ્કાર. પર્યાયે,
Page 8 of 540
PDF/HTML Page 17 of 549
single page version
અર્થે, એટલે (જ્ઞાન-દર્શન) સ્વભાવ ચેતનને આધારે છે તેથી પૂર્ણ પર્યાય પ્રગટ કરવાને “તેની
સિદ્ધિને અર્થે (–કેવળજ્ઞાન પ્રગટાવવા અર્થે) ” એટલે જ્ઞાયકચૈતન્ય પૂર્ણ છે. એ પૂર્ણસ્વરૂપ દ્રવ્ય
(પૂર્ણ) ના આધારે છે એવો જે નિર્ણય કર્યો. એ નિર્ણયની પર્યાયમાં, જીવ પૂર્ણ ચૈતન્ય ને ચેતન છે.
એવી પૂર્ણ પર્યાયની પ્રસિદ્ધિ કરવા, એટલે (હજી) પૂર્ણ પર્યાયમાં આવ્યો નથી. હજી તો યથાર્થ નિર્ણય
સમ્યગ્દર્શનાદિ થયું છે. આહા... હા! સમજાણું કાંઈ?
વસ્તુ છે, પૂર્ણ ગુણ છે તો એવી જ (પૂર્ણ) પર્યાય પણ થવી જોઇએ; તેથી આવો નિર્ણય કરનારે
“તેની સિદ્ધને અર્થે” એ પૂર્ણ છે છે તો એની પૂર્ણ પર્યાયમાં પ્રાપ્તિને માટે (-કેવળજ્ઞાન પ્રગટાવવા
અર્થે) “પ્રશમના લક્ષે (–ઉપશમ પ્રાપ્ત કરવાના હેતુથી) ” - દ્રવ્ય અને ગુણ જ પૂર્ણ (છે). ભાઈ!
માર્ગ કંઈક જુદી જાત છે! આ તો અંતરના મારગની વાતો છે! લોકો બહારથી કલ્પે છે ને...! આ
વ્યવહાર કર્યો - આ કર્યા ને આ કર્યા! પંચ - કલ્યાણક કર્યા ને... લાખ્ખો રૂપિયા ખર્ચ્યા ને. ગજરથ
કાઢયા. એમાં શું તું (છો)! એમાં ક્યાં આત્મા આવ્યો?! એ (બધું) થાય છે તેને જ્ઞાનની પર્યાય
(જાણે છે) જ્ઞાયકને એમ (એને) આત્મા સાથે સંબંધ છે, એમ (જ્ઞાની) જાણનારો રહે છે, એ
(આત્મા) જાણનારો રહે છે. ઈ (એ) જેવું પૂર્ણ સ્વરૂપ (પોતાનું) છે એવી પૂર્ણ પર્યાયની પ્રાપ્તિના
અર્થે - છેને? એની સિદ્ધિના અર્થે પૂર્ણ ભગવાન ચૈતન્યને આધારે અસ્તિપણે, સત્તાપણે, હોવાપણે છે.
એવા ચૈતન્યની ચેતનાના આધારે રહેલો ભગવાન (આત્માની) પૂર્ણ પર્યાયની પ્રસિદ્ધ અર્થે વસ્તુ
પૂર્ણ છે તો એની પ્રાપ્તિ પર્યાયમાં પૂરી થવા અર્થે - તેની સિદ્ધિને અર્થે - કેવળજ્ઞાન પ્રગટાવવા
અર્થે
કીધું. “પ્રશમવિષય” એમ શબ્દ છે. પાઠમાં. ‘પ્રશમ’ વિષય છે જેનો. (કારણકે) ઉપશમ પ્રાપ્ત
કરવાના હેતુથી. પ્રશમ-વીતરાગતા પ્રાપ્ત કરવાના હેતુથી, આમ (શા માટે) કહ્યું? કેઃ ઉપેય - ઉપાય
છે. પણ એનો (ઉપાયનો) ઉપેય તો સિદ્ધપદ છે. એથી ઉપાયે ચૈતન્યગુણ ન ચેતનના આધારે છે
એવો નિર્ણય કર્યો. પર્યાયમાં પૂર્ણ (થવા અર્થે) પૂર્ણ ગુણની, પૂર્ણ દ્રવ્યની પ્રતીતિ આવી અને (દ્રવ્ય-
ગુણ) પૂર્ણ છે એવું જ્ઞાન પણ પર્યાયમાં આવ્યું પણ પર્યાય પૂર્ણ થઇ નથી; એથી પૂર્ણપર્યાયને પ્રગટ
કરવા માટે... છે? તેની સિદ્ધિને અર્થે એટલે એનો અર્થ એ પૂર્ણ છે તેની સિદ્ધિને અર્થે (અર્થાત્) પૂર્ણ
પર્યાયની પ્રાપ્તિને અર્થે (એટલે કે) જેવું દ્રવ્ય ચેતન પૂર્ણ છે, એવો ચૈતન્યગુણ પૂર્ણ છે, એવી પર્યાય
પૂર્ણ (થાય) - કેવળજ્ઞાન થાય તેને અર્થે (જ્ઞેયતત્ત્વ જાણવાનો ઈચ્છક (જીવ) સર્વ પદાર્થોને દ્રવ્ય-
ગુણ-પર્યાય સહિત જાણે છે).” એમ (એ રીતે) ત્રણેય (એક-) પૂરા થઇ જાય. આહા... હા..!
આવો મારગ) હવે... (આવો) માર્ગ જ સાંભળવા મળે નહીં,. અરે રે! (બિચારા જીવો શું કરે?!)
આવી રીત છો!!
વીતરાગતા અને
Page 9 of 540
PDF/HTML Page 18 of 549
single page version
ઉપાયનું ધ્યેય, દ્રવ્ય તો ધ્યેય છે જ. તે તો દ્રષ્ટિમાં ધ્યેય છે પણ પ્રગટ કરવા માટે ઉપેય એ સિદ્ધપદ
(છે). તે તેનું (સાધકનું) સાધ્ય છે. સાધવા માટે સાધ્ય એ છે. આહા..હા..હા! સમજાણું કાંઇ?
પૂર્ણ ચૈતન્યનો આધાર (છે.) જેણે ‘ચેતન’ (આત્માનો) યથાર્થપણે નિર્ણય કર્યો એને હવે (ભાન
વર્તે છે કે) પૂર્ણ જ્ઞાન પૂર્ણચેતનના આધારે છે. એને શક્તિ અને સ્વભાવરૂપે (ચૈતન્ય) છે, એને
પર્યાયરૂપે (પૂર્ણપણે પ્રગટ) કરવા માટે “પ્રશમના લક્ષે” વીતરાગભાવના લક્ષે (-ઉપશમ પ્રાપ્ત
કરવાના હેતુથી) વાત તો ઈ (એક જ) છે. ઉપશમ એટલે (મંદ કષાયરૂપ) ઉપશમ એમ નહીં
(પણ) વીતરાગભાવ છે - કષાયરહિત વીતરાગ-ભાવની પર્યાય અને કેળવજ્ઞાનની પર્યાય, એને પ્રાપ્ત
કરવાના હેતુથી - “જ્ઞેયતત્ત્વ જાણવાનો ઈચ્છક (જીવ) ” - પોતાનું જે જ્ઞાન (છે) એનો આધાર
આત્મા (છે), પણ જ્ઞાન છે ઈ પર્યાયમાં જેટલા જ્ઞેયો (જણાય) છે તેને જાણવાનો ઈચ્છક (જીવ)
(એટલે કે) અનંત જ્ઞેયો જે દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય (સહિત) છે તેને જાણવાનો ઈચ્છક જીવ સર્વ પદાથોને
(જાણે છે). જે સર્વ પદાર્થોને દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય સહિત જાણે છે. જોયું? અહીંયાં તો કહે છે (કેઃ)
“સર્વ પદાર્થોને દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય સહિત જાણે છે.” -અહીંયાં તો કહે છે કેઃ સર્વ પદાર્થોને દ્રવ્ય-ગુણ-
પર્યાયપણે (જાણે છે). એટલે એકનું દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયની જ્યાં સ્વતઃ સિદ્ધિ થઈ (તો) એવા અનંતા
પદાર્થોના દ્રવ્ય-ગુણ - પર્યાય એવી રીતે છે તેનું જ્ઞાન એને થઈ જાય છે! આ જ્ઞાનતત્ત્વ અધિકાર
થયો ને (તેમાં) જ્ઞાનતત્ત્વનું પૂર્ણતાનું (સ્વરૂપ) બતાવ્યું. હવે જ્ઞેયતત્ત્વ અધિકારની શરૂઆત આ એક
શ્લોકમાં બેય (ની) વાત કરે છે - સંધિ કરે છે. આહા...હા...!
ગયું ને...! અંતર્મુખ અને બહિર્મુખ પ્રકાશવાળું એમ આવ્યું હતું. ઈ તો (એ તો) પોતાનો સ્વભાવ જ
એવો છે! અંતર્મુખ (એટલે) પોતાનો અને બહિર્મુખ (એટલે) પર, બેયને જાણવાના સ્વભાવવાળું
(ચૈતન્ય) છે. એવું આ ચૈતન્ય અને જ્ઞાયક, તેની પૂર્ણ પ્રાપ્તિ માટે સર્વ પદાર્થોને (દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
સહિત જાણે છે.) હવે આવા (ચૈતન્યનો સ્વભાવ) સર્વ પદાર્થોને જાણવાનો છે. (સાધક) છહ્મસ્થ છે,
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે, જ્ઞાનતત્ત્વનો નિર્ણય કર્યો છે. તો એ જ્ઞાનતત્ત્વ તો જાણનારું છે એટલે જાણનારું છે
(તો) એ સર્વ પદાર્થોને જાણવા માટે (પુરુષાર્થશીલ) છે. સર્વ પદાર્થોને દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય સહિત જાણે
છે. આહા... હા...! વજન આહીં છે,
(દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય સહિત) જાણવાનો ઈચ્છક છે..! એટલે કે કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરવાનો ઈચ્છક છે..!
છે...? (પાઠમાં) તેની સિદ્ધિને અર્થે જ્ઞેયતત્ત્વને જાણવાનો ઈચ્છક. એટલે કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા માટે
(ઈચ્છક) સર્વ પદાર્થોને દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય સહિત જાણે છે.
કરવાનો કામી સર્વ પદાર્થોને જાણવા ઈચ્છક (જીવ) દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયને જાણે છે (કે) જેથી
મોહાંકુરની બિલકુલ ઉત્પત્તિ ન થાય. વીતરાગતા અને કેવળજ્ઞાન થાય.
Page 10 of 540
PDF/HTML Page 19 of 549
single page version
પરને પૂર્ણને જાણી નહીં શકીએ. એમ (જાણવું - માનવું) રહેવા દે. બાપુ! ઈ શું કીધું...? તેની ચીજ
(મુનિની વસ્તુ-દ્રવ્ય) કેવળજ્ઞાન ઉપજાવવાને અર્થે (પુરુષાર્થી છે) તો કેવળજ્ઞાન તો છે નહીં
અત્યારે? (આ કાળે, ક્ષેત્રે) પ્રગટ થતા નથી. હવે સાંભળને...! સમ્યગ્દ્રષ્ટિની ભાવના (તો)
કેવળજ્ઞાન પ્રગટાવવાની (હોય છે). ધ્યેય (પ્રગટાવવું) તે જ છે. દ્રષ્ટિમાં ધ્યેય દ્રવ્ય છે. એ જુદી વસ્તુ
છે. ઉપાયમાં ઉપેય તો સિદ્ધપદ પૂર્ણ છે. તેનું (સમ્યગ્દ્રષ્ટિનું) લક્ષ પૂર્ણ છે. અને પૂર્ણતાને લક્ષે શરૂઆત
એ (સાચી) શરૂઆત છે. પર્યાયની (પૂર્ણતાનું) લક્ષ છે. આહા...હા...!
જ્ઞાયકભાવનો સંબંધ દ્રવ્ય સાથે છે એવું સમ્યગ્દર્શન થયું એવું જ્ઞાન થયું એવું જ્ઞાન થયું. તે જ્ઞાન, પૂર્ણ
પ્રાપ્તિને અર્થે કેવળ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિને અર્થે સર્વે પદાર્થોના દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય જાણે છે. અત્યારે પાંચમો
આરો છે તેથી સર્વ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય ને જાણે એમ ન બની શકે (પણ) એમ નથી. એમ કહે છે.
આહા... હા...!
(સમાધાનઃ) નહીં નહીં...નહીં... પ્રગટ કરવા માટે જાણે છે; પૂર્ણ દશા પ્રગટ કરવા માટે જાણે
સર્વ દ્રવ્ય-પર્યાય જણાશે એટલે પહેલેથી દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય કેવા છે એ જાણવા માટે પ્રયત્ન કરે છે.
(પુરુષાર્થ કરે છે.) આવું છે...! વીતરાગતા-વીતરાગભાવે પૂર્ણ પ્રાપ્તિ કરવી છે.
શાસ્ત્રની શ્રીમદ્ અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવવિરચિત તત્ત્વદીપિકા નામની ટીકામાં જ્ઞાનતત્ત્વ–પ્રજ્ઞાપન નામનો
પ્રથમ શ્રુતસ્કંધ સમાપ્ત થયો.) આહા... હા! પહેલો શ્રુતસ્કંધ. ૯૨ મી ગાથાનો (ચૈતન્ય) પિંડ...!
(સમાપ્ત થયો.) હવે, ગાથા - ૯૩. “જ્ઞેય-અધિકાર’ હવે આવે છે. આ જ્ઞેય અધિકાર, એ દર્શન
અધિકાર છે. પહેલો જ્ઞાન અધિકાર છે, આ બીજો સમકિત અધિકાર (અને) ત્રીજો ચરણાનુયોગ
સૂચક (ચૂલિકાનો) અધિકાર છે.
શરૂઆતમાં આવી ગયું છે ને...! આત્મા જ્ઞાન પ્રમાણ છે, જ્ઞાન જ્ઞેય પ્રમાણ છે, “જ્ઞેય”
લોકાલોકપ્રમાણ છે. એવી વાત તો પહેલી શરૂઆતમાં કરી ગયા છે. આહા...હા...! પણ (એનું)
માહાત્મ્ય (આવવું જોઈએ) બાપા...! અલૌકિક વાતો છે. ભાઈ...! ભલે સંક્ષેપ રુચિ હોય. સમજાય
છે...? વિસ્તારનું (ન જાણે) છતાં ય એની રુચિમાં પૂર્ણ જાણવું અને કેવળજ્ઞાન પ્રગટાવવું એ જ હોય
છે. એ સંક્ષેપરુચિનો અર્થઃ ૮૦ની સાલમાં કર્યો હતો. કેટલાં વર્ષ થયાં...? પંચાવન (વર્ષ પહેલાં)
સંપ્રદાયમાં એ લોકો એવો અર્થ કરતા કેઃ આપણો વિષય
Page 11 of 540
PDF/HTML Page 20 of 549
single page version
ગણધર (દેવ), સમકિત અને જ્ઞાન આપણને મળ્યું છે. હવે આપણે ચારિત્ર કરવાનું બાકી છે. અને
અમે સંક્ષેપરુચિવાળા છીએ ત્યારે કીધું કે, એમ નથી. મોટી સભા હજારો માણસ હતા. કીધું, અહીં
સંક્ષેપરુચિનો અર્થઃ વિસ્તાર (વાળું) એવું જ્ઞાન નથી, પણ વાસ્તવિક તત્ત્વ છે તેની (યથાર્થ) દ્રષ્ટિ
અને રુચિ તેનું જ્ઞાન છે. તેને અહીં સંક્ષેપરુચિ કહેવામાં આવે છે. આહા... હા...!
અહીંયા દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય લીધા. પહેલેથી જ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય શબ્દ ઉપાડયા (છે) * ગાથા-૯૩,
ટીકા (પછી લેશું) પહેલી ગાથા છે ને એટલે અન્વયાર્થ લઈએ. “
આવ્યા છે. અને વળી દ્રવ્ય અને ગુણોથી (અભેદ) એ દ્રવ્ય છે. તે સ્વરૂપ છે. વળી તે દ્રવ્ય-ગુણ
સ્વરૂપ જ (પદાર્થ) છે. તે દ્રવ્ય અને ગુણોથી પર્યાયો થાય છે. “
વિભાવપર્યાય એમ લીધું છે. લોકોને સમજાય ને...! એ રીતે છે. દ્રવ્ય-ગુણથી ઉત્પન્ન થયેલી પર્યાય છે.
પર્યાય મૂઢ (જીવો) છે એની દ્રષ્ટિ તો પર દ્રવ્ય ઉપર જાય છે. સમાન-અસમાન જાતીય (દ્રવ્ય
પર્યાય) ઉપર પર્યાયમૂઢની દ્રષ્ટિ જાય છે. એ પર્યાય મૂઢ છે અથવા પરસમય (છે) મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
“આ વિશ્વમાં” - (જોયું) પહેલાં વિશ્વ લીધું. ઘણાં પદાર્થોવાળું તત્ત્વ તેને વિશ્વ કહે છે. ઘણાં
વિસ્તારસામાન્ય સમુદાય એટલે વિસ્તારસામાન્યરૂપ સમુદાય વિસ્તાર એટલે પહોળાઈ. દ્રવ્યના
પહોળાઈ - અપેક્ષાના એક સાથે રહેનારા સહભાગી (અર્થાત્) ગુણો. પહોળાઈ એટલે આમ તીરછા
(તીરછા) ભગવાન આત્મા કે દરેક વસ્તુ - એમાં (જે) ગુણો છે અનંતા તે આમ તીરછા (છે).
અને પર્યાય છે તે આમ (લંબાઈ) છે. આયત (એટલે લંબાઈ).
એક સાથે રહેનારા સહભાવી ભેદો એ ગુણો છે. તે એક સાથે રહે છે. અનંતા એવા સહભાગી ભેદોને
- વિસ્તાર વિશેષોને - ગુણો કહેવામાં આવ્યા છે. આહા... હા! આત્મા વસ્તુ છે ને....! (તેમાં) જ્ઞાન,
આનંદ, દર્શન આદિ (ગુણો) પહોળા-આમ છે. પહોળાઈ, પહોળાઈ - તીરછા છે. (વિસ્તાર છે.)
પર્યાય છે. તે આયત - લાંબી- કાળ અપેક્ષાએ - એ પછી એક, એક પછી એક (ઉત્પાદ-વ્યય) રૂપે
લંબાઈ છે. આહા...હા....! સમજાય છે કાંઈ...?
Page 12 of 540
PDF/HTML Page 21 of 549
single page version
દ્રવ્યના વિશેષ ગુણ ભેદો છે એને ગૌણ કરીએ - (દ્રષ્ટિમાં ન લઈએ) તો એ બધામાં એક આત્મા
સામાન્યપણે ભાસે છે. તે અનંતા ગુણોનું સામાન્ય અને વિશેષપણું જે છે તે એકલું દ્રવ્ય છે. એકલું
ભાસે છે. એક સામાન્યપણારૂપ સામાન્યપણું ભાસે છે. આ વિસ્તારસામાન્ય (સમુદાય) તે દ્રવ્ય છે. તે
વસ્તુ છે. શું કીધું...? સમજાણું...? વસ્તુમાં ગુણો છે તે વિશેષ છે, દ્રવ્ય સામાન્ય છે. એમાં (દ્રવ્યમાં)
ગુણો વિશેષ છે. આહા...હા...હા...!! અનંતા ગુણોનું વિશેષપણું જે છે તે વિશેષપણું જો લક્ષમાં ન લ્યો
તો તે અનંત ગુણોનું રૂપ તે આત્મદ્રવ્ય છે. વિસ્તારસામાન્યનું રૂપ તે પદાર્થ છે. આહા...! આવી
ભાષા...!
નહીં. કેમ કે દ્રવ્યની સાથે તો પર્યાય પણ રહેલી છે. (પણ પર્યાય ક્રમભાવી છે.) અને ગુણો એક
સાથે રહ્યા છે. આમ સાથે અનંતા...!! આહા...હા...! (સાધકને) એવા આત્માનું સામાન્યપણું ભાસે
છે. આ વિસ્તારસામાન્ય તે દ્રવ્ય છે. (જો કે) આયતસામાન્યસમુદાય (પણ) દ્રવ્યથી રચાયેલો બીજી
અપેક્ષાએ છે. છે તો દ્રવ્ય એનું એ. વિસ્તારસામાન્યનું દ્રવ્ય જુદું અને આયતસામાન્યનું દ્રવ્ય જુદું એવું
કાંઈ નથી..! આહા... હા...!
નાખો તો તે સામાન્યવિસ્તારગુણો તે દ્રવ્ય છે. અને આયતસામાન્યસમુદાય (એટલે) લંબાઈ
(અપેક્ષાના) આમ એક પછી એક (ક્રમભાવી) પર્યાયો છે તે ક્રમવર્તી છે. ગુણો એક સાથે અક્રમે છે
પર્યાયો ક્રમભાવી (ક્રમવર્તી) છે. પદાર્થના અનંતગુણો છે તે બધા સહભાવી - સાથે છે. અને પર્યાયો
સાથે નથી - એક પછી એક - એક પછી એક - એમ લંબાઈને આમ પર્યાયો થાય છે. કાળ
અપેક્ષાએ તો આ દ્રવ્યના, લંબાઈ - અપેક્ષાના એક પછી એક પ્રવર્તતા ક્રમભાવી, કાળઅપેક્ષિત ભેદોને
- આયતવિશેષોને - પર્યાયો કહેવામા આવે છે. તે (પર્યાય) એક પછી એક, એક પછી એક ક્રમબદ્ધ
(છે). (પાઠમાં) એમ તો કીધું ને...! અંદર ‘ક્રમભાવી’ (એટલે) ક્રમે થનારા (કહ્યું) (તેમાં)
ક્રમબદ્ધ આવી ગયું! ક્રમબદ્ધ વિશેષ કહેવા માટે ક્રમ નિયમિત નાખ્યું છે. (વળી) ક્રમે તો થાય પણ
નિશ્ચિત સમયે જે (પર્યાય) થવાની (હોય) તે જ થાય. ‘સર્વ વિશુદ્ધ અધિકાર’ માં એ નાખ્યુ છે. એ
ક્રમનિયમિત - ક્રમબદ્ધ છે. એને અહીં ક્રમભાવી પર્યાય કીધી છે.
સામાયિક કરવી, પોષહ કરવો કે પ્રતિક્રમણ કરવું (એ વાત તો આવી નહી, પણ ભાઈ!) એ સાચી
સામાયિક કેમ થાય એની વાત ચાલે છે. અત્યારે તો બધી ખોટી સામાયિકો, ખોટા પોષહને ખોટા
પડિક્કમણા કેમ કે હજી મિથ્યાત્વનું પ્રતિક્રમણ નથી ત્યાં અવ્રત-પ્રમાદ-કષાયનું પ્રતિક્રમણ ક્યાંથી
આવ્યું...? (એટલે કે સમકિત વિના સાચું પ્રતિક્રમણ હોતું નથી) આહા...હા....હા...!
Page 13 of 540
PDF/HTML Page 22 of 549
single page version
હોવાથી ગુણાત્મક છે.
પહોળાઈ -અપેક્ષાના - એક સાથે રહેનારા, સહભાવી) ભેદોને (વિસ્તારવિશેષોને) ગુણો કહેવામાં
આવે છે; જેમ કે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર વગેરે જીવદ્રવ્યના વિસ્તાર - વિશેષો અર્થાત્ ગુણો છે. તે
વિસ્તાર-વિશેષોમાં રહેલાં વિશેષપણાને ગૌણ કરીએ તો એ બધામાં એક આત્મા રૂપ સામાન્યપણું
ભાસે છે. આ વિસ્તારસામાન્ય તે દ્રવ્ય છે. અને ક્રમભાવી વિશેષપણાને ગૌણ કરીને એટલે પર્યાય
ત્રણેય કાળની પર્યાયોને (ગૌણ કરીએ તો એ બધામાં એક દ્રવ્યપણારૂપ સામાન્યપણું જ ભાસે છે.) તે
દ્રવ્ય છે (આ) વિસ્તાર સામાન્ય (તે) દ્રવ્ય છે. અને આમ લંબાઈથી (લંબાઈ - અપેક્ષાના)
ક્રમભાવી પર્યાયોમાં પ્રવર્તતા વિશેષપણાને ગૌણ કરીએ તો તે એક દ્રવ્ય છે. વિસ્તાર સામાન્યનું દ્રવ્ય
જુદું અને આયતસામાન્યનું દ્રવ્ય જુદું એમ નથી. સમજાણું કાંઈ....? આમ એક સાથે (સહભાવી)
અનંતા ગુણો છે. એ પણ દ્રવ્ય છે. (અને) એની જે દ્રવ્ય-ગુણથી, ત્રિકાળીથી ઉત્પન્ન થયેલી પર્યાયો -
એ ત્રિકાળી પર્યાયોનો સમુદાય - એમાં વિશેષ કાઢી નાખો (દ્રષ્ટિમાં ન લ્યો) તો તે સમુદાય એકલું
દ્રવ્ય રહે છે. જેમ વિસ્તારસામાન્યનું દ્રવ્ય છે એવી રીતે આયતસમુદાયનું (પણ) એ જ દ્રવ્ય છે.
વિસ્તારસમુદાયનું દ્રવ્ય જુદું અને આયતસમુદાયનું દ્રવ્ય જુદું એમ નથી. એ તો બે પ્રકારે (દ્રવ્ય)
સમજાવ્યું છે. બે એનાં જુદાં જુદાં દ્રવ્ય નથી. આહા...હા! સમજાણું કાંઈ....?
એક જ દ્રવ્ય બે પ્રકારે છે) હજી તો દ્રવ્યને - ગુણને અને પર્યાયને સમજાવવા આ વાત છે. અરે...!
શું થાય? (પોતે સમજે તો થાય).
અહીંયાં તો (કોઈ) બાહ્યથી અસાધ (હેમરેજ થવાથી) છે. (પણ) જેને આ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયની
વાસ્તવિકતાની ખબરું ય નથી તે (અંતરથી ખરેખર) અસાધ પ્રાણી છે. એ મિથ્યાત્વમાં અસાધ
(મૂઢ) થઈ ગયા છે...! (કારણ કે) એને સાધ (વસ્તુ-સ્થિતિનું ભાન) નથી કે આ દ્રવ્ય તે
વિસ્તારસામાન્યગુણોનો સમુદાય અને આયાતસામાન્યસમુદાય-ત્રિકાળી લંબાઈ - અપેક્ષાના પર્યાયો છે
તે દ્રવ્ય છે.
ગુણો. તે અનંતી પર્યાયોનો સમુદાય-વિશેષોને કાઢી નાખો (લક્ષમાં ન લ્યો) તો જીવનું
વિસ્તારસામાન્ય દ્રવ્ય છે તે જ પોતે આયતસામાન્યનું દ્રવ્ય છે. આહા...હા... હવે આવી ભાષા....
(કોઈ દી’ સાંભળી ન હોય) અરે રે....! આવી (વસ્તુતત્ત્વની) વાત છે. બાપા...! આત્મા કહો કે
પરમાણુ કહો કે છ દ્રવ્યમાંથી કોઈપણ દ્રવ્ય (ની વ્યાખ્યા) કહો, દ્રવ્ય જ એને કહીએ કે આમ તીરછા
(પહોળાઈ-અપેક્ષાના ગુણો-સહભાવી) નો પિંડલો તે દ્રવ્ય છે.
Page 14 of 540
PDF/HTML Page 23 of 549
single page version
વિસ્તારસામાન્યનું દ્રવ્ય તો એનું એ (છે). લંબાઈની અપેક્ષાએ એક પછી એક પછી એક તે પર્યાય છે
કેમ કે અનંતી પર્યાયોનો પિંડ તે ગુણ (છે). અને અનંતા ગુણોનો વિસ્તારનો એકરૂપ પિંડ તે દ્રવ્ય
(છે). ઝીણી વાત છે બાપુ...! વીતરાગ જિનેશ્વરનો માર્ગ એવો અલૌકિક છે...! અને એના ફળ તો
અનંતાનંત આનંદ! જેના ફળમાં કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય (છે). જેને અંતર આવો દ્રવ્ય-ગુણ-
પર્યાયનો નિર્વિકલ્પપણે (નિર્ણય) બેસે તેને (કેવળજ્ઞાનનું ફળ આવે...!) આહા...હા...હા...!
અંદર (દ્રવ્યમાં) પડી છે. (આહા...હા!) (વર્તમાન) પ્રગટ પર્યાય એમ નિર્ણય કરે છે કે! બધી પ્રગટ
પર્યાય અને બધા ગુણોના પિંડ જ દ્રવ્ય છે. છતાં ત્યાં વળી (‘સમયસાર’) ગાથા-૪૯ માં
(‘અવ્યક્ત’ ના છ બોલમાં - બોલ - પાંચમામાં કહ્યું છે કેઃ “વ્યક્તપણું તથા અવ્યક્તપણું ભેળાં
મિશ્રિતરૂપે તેને પ્રતિભાસવા છતાં પણ તે કેવળ વ્યક્તપણાને જ સ્પર્શતો નથી માટે ‘અવ્યક્ત’ છે)’
કહ્યું કેઃ પર્યાયને દ્રવ્ય સ્પર્શતું નથી. અડતું નથી અને એ પર્યાયો દ્રવ્યને સ્પર્શતી નથી. અડતી નથી.
એ વર્તમાનની અપેક્ષાએ (કહ્યું) છે. (પણ) ત્રિકાળપર્યાયનો સમુદાય તે તો દ્રવ્ય છે. ત્રિકાળ અને
વિશેષ ને પર્યાય એવા ભેદ લક્ષમાંથી કાઢી નાખો તો ત્રિકાળની લંબાઈનું તે દ્રવ્ય છે. એ
આયતસમુદાય છે. સમુદાયદ્રવ્યથી રચાયેલો હોવાથી દ્રવ્ય સ્વરૂપ છે. આહા...હા...! આ હજી એકલા
દ્રવ્યની વાત થઈ. હવે એના ગુણોની વ્યાખ્યા કરશે.