PDF/HTML Page 1 of 45
single page version
PDF/HTML Page 2 of 45
single page version
તમે તે ત્રણેયનો મહાન આદર કરો. (–કાર્તિકસ્વામી)
જિનવર કહે છે એમ, તેથી રત્નત્રયને આચરો.
आराहणा विहाणं तस्स फलं केवलं णाणं ।।
અને તેની આરાધનાના વિધાનનું ફળ કેવળજ્ઞાન છે.
વીર સં. ૨૫૦૦ દ્વિ.–ભાદ્ર (લવાજમ : ચાર રૂપિયા) વર્ષ ૩૧ : અંક ૧૧
PDF/HTML Page 3 of 45
single page version
બતાવનારા તીર્થંકર!–જો આપણે રાગને એકકોર રાખીને, અને જ્ઞાનને ૨૫૦૦
વર્ષ લંબાવીને જોઈએ તો આપણી સન્મુખ જ એક સર્વજ્ઞ અને પૂર્ણ
આનંદસ્વરૂપ પરમાત્મા આપણને સાક્ષાત્ દેખાય છે : આ રહ્યા ભગવાન! ને
આ રહ્યો એમનો સુંદર માર્ગ! નમસ્કાર હો તેમને.
વહાલા સાધર્મીઓ! કેવા મહાભાગ્ય છે આપણા–કે આજેય આપણને આવા
સર્વજ્ઞદેવ, અને તેમનો માર્ગ ગુરુપ્રતાપે પ્રાપ્ત છે; ને તેનો મહાન ઉત્સવ આપણે
ઊજવી રહ્યા છીએ. આપણા ઉત્સવનું ધ્યેય છે ‘આત્મહિત’. કેમ આત્મહિત
થાય, ને એકબીજાને આત્મહિતમાં જ પુષ્ટિ કરીએ–એ રીતે સર્વશક્તિથી આ
ઉત્સવ આપણે ઉજવીશું. ગુરુદેવે નિર્વાણોત્સવની મિટિંગ વખતે ટૂંકામાં ઘણું
કહી દીધું છે ‘આપણે તો આત્માની શુદ્ધિની વૃદ્ધિ થાય–તે ખરો ઉત્સવ છે.’–આ
મૂળભૂત વાત સલામત રાખીને પછી બીજી બધી વાત છે.
બંધુઓ, આપણું આત્મધર્મ ગુરુદેવની મંગલછાયામાં, ગંભીરતાપૂર્વક આ
ધ્યેયની પ્રેરણા આપવાનું કાર્ય કરી રહ્યું છે. દિવસે–દિવસે તેની શૈલિ વધુ ને વધુ
વિકસી રહી છે. હજી પણ તેના વધુ વિકાસ માટે, કે તેમાં રહેલી ગંભીરતા
બરાબર ન સમજવાના કારણે, કોઈ જિજ્ઞાસુને કાંઈ પ્રશ્ન ઊઠે કે સૂચના કરવાની
હોય, તો તે સીધેસીધું સંપાદકને જણાવવા નિમંત્રણ છે. પરંતુ સંપાદકને
જણાવવાને બદલે ખોટી રીતે ગેરસમજ ફેલાવીને આત્મધર્મના વિકાસને
નુકશાન પહોંચે તેવું કોઈ ન કરશો; કેમકે આ કાળમાં હજારો જિજ્ઞાસુઓને
આધારભૂત અને જિણવાણીના પ્રચારના સર્વોત્તમ સાધનરૂપ આપણું
‘આત્મધર્મ’ જ છે. અને આવા મહાન કાર્યમાં રહેલી ગંભીર જવાબદારીના
બરાબર ખ્યાલપૂર્વક ખૂબ જ ચીવટથી ને હાર્દિક ભાવનાથી સંપાદક દ્વારા ઘણાં
વર્ષોથી તેનું લેખન–સંપાદન થાય છે. એમાં સહકાર આપીને દેવ–ગુરુ–ધર્મની
પ્રભાવનામાં સાથ આપવો–તે સૌનું કર્તવ્ય છે.
PDF/HTML Page 4 of 45
single page version
દરવાજા ખોલી નાખો....ને પ્રભુના માર્ગેર્ આગેકદમ બઢાવો.
આવો મજાનો અવસર,–તેમાં જો તમારા જેવા શૂરવીર યુવાનો એમ
કહેશો કે ‘અમને આત્મા ન ઓળખાય ’–અરે, તો પછી જગતમાં
આત્માને ઓળખશે કોણ? ઓ જવાંમર્દ જવાનો! ઓ બહાદૂર
આત્માને ઓળખવાનો છે....ને આત્માને ભવદુઃખથી છોડાવવાનો છે. હે
વીરના સુપુત્રો! આ નિર્વાણમહોત્સવમાં વીરનાથ ભગવાનને શ્રદ્ધાંજલિ
ચડાવતાં દ્રઢ નિશ્ચય કરજો કે હે વીરનાથ વહાલાદેવ! અમે તમારા
સંતાન કાંઈ નમાલા કે પામર નથી, અમે તો વીરસંતાન છીએ....
વીરતાપૂર્વક અમેય આત્માને ઓળખીને તમારા માર્ગમાં આવી રહ્યા
છીએ, ને સમસ્ત જૈનયુવાનો આ જ માર્ગમાં આવશે. અમારા માટે
આપના માર્ગ સિવાય બીજો કોઈ માર્ગ નથી. પ્રભો!
PDF/HTML Page 5 of 45
single page version
ભરતક્ષેત્રમાં હજી અઢાર હજારને પાંચસો (૧૮, ૫૦૦) વર્ષ સુધી અખંડ
ધારાએ ટકાવીશું. આપ મોક્ષ પધાર્યા પછી આજે અઢી હજાર વર્ષેય
આપનું શાસન જીવંત છે,–તો અમારા જેવા જૈનયુવાનો સિવાય બીજું
ને અમે આપના માર્ગમાં આત્મસાધના કરશું–કરશું–કરશું, એ અમારી
પ્રતિજ્ઞા છે.
તમારી પ્રતિજ્ઞા શીઘ્ર પૂરી કરો ને વીરશાસનને જગતમાં શોભાવો.
બતાવેલો આવો સુંદર માર્ગ શ્રી ગુરુપ્રતાપે આજે પણ આપણને મળ્યો
છે. આ માર્ગ આપણને ક્રોધાદિ દુઃખભાવોથી છોડાવીને, ચૈતન્યના
અપૂર્વ શાંત ભાવોનો સ્વાદ ચખાડે છે–એ જ અપૂર્વ ક્ષમાધર્મની
PDF/HTML Page 6 of 45
single page version
મહાવીરના ચેતનમયી આત્માને દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયરૂપે બરાબર
ઓળખો, તેમના જેવા ચેતનસ્વભાવી આત્માનો નિર્ણય કરીને,
તેના અનુભવવડે સમ્યક્ત્વ પ્રગટ કરીને વીરનાથના મોક્ષમાર્ગમાં
પ્રવેશ કરી લ્યો...ને મહા આનંદથી મોક્ષનો મંગલ ઉત્સવ ઊજવો.
ઈષ્ટ–અભિનંદનીય–પ્રાર્થનીય કહ્યું છે.
તન્મય હોય તે જીવ, રાગ વગરના અતીન્દ્રિયજ્ઞાનનો સાચો સ્વીકાર કરી શકતો નથી;
એટલે અતીન્દ્રિય એવા કેવળજ્ઞાનનો નિર્ણય, તેનો સ્વીકાર અતીન્દ્રિયભાવરૂપ
સમ્યક્ત્વવડે જ થાય છે; ને તેથી સાથે અતીન્દ્રિયઆનંદનો સ્વાદ પણ હોય છે.
અત્યારે વિદ્યમાન નથી, જેનું અત્યારે અસ્તિત્વ નથી, તેને પણ જ્ઞાનની દિવ્યતાકાત વડે
PDF/HTML Page 7 of 45
single page version
અવર્તમાન પર્યાયો (–કે જે અત્યારે વિદ્યમાન નથી) તેમને પણ વર્તમાનમાં પ્રત્યક્ષ
જાણી લ્યે છે.–અહો, આવી તાકાતવાળા જ્ઞાનનો નિર્ણય કરે ત્યાં રાગ અને જ્ઞાનનું
અત્યંત ભિન્નપણું થઈ જાય છે.
નથી, એવા જ્ઞાનને સ્વીકારનારું શ્રુતજ્ઞાન પોતે પણ રાગથી જુદું પડીને કેવળજ્ઞાનને
બોલાવી રહ્યું છે: હે કેવળજ્ઞાન! આવ.....આવ! ’ અને, સ્વાનુભવના બળે કેવળજ્ઞાન
પણ અંદરથી જવાબ આપે છે કે–આવું છું....આવું છું.....આવું છું.
જ્ઞાન વધીવધીને પૂર્ણ થતાં રાગનો સર્વથા અભાવ કરી નાંખે છે; પણ રાગમાં
જડ થઈ જાય; ચેતનપણું તો સદાય રહે છે.
આનંદને ભોગવતું જે કેવળજ્ઞાન પ્રગટ્યું, તેનો સર્વોત્કૃષ્ટ મહિમા કુંદકુંદસ્વામીએ એવો
અદ્ભુત ગાયો છે કે તેનો મહિમા જેને લક્ષમાં આવે તેને રાગ સાથે એકતાબુદ્ધિ
ત્રણકાળ ત્રણલોકમાં રહે નહિ, તેને તો રાગથી ભિન્ન ચૈતન્યનો અનુભવ થઈને નિશ્ચય
સમ્યગ્દર્શન થઈ જાય છે.–એ ધર્મીના અનુભવની વાત છે. અજ્ઞાનીના જ્ઞાનમાં
સર્વજ્ઞતાનો દિવ્યમહિમા સમાઈ શકે નહિ; તેથી કહ્યું છે કે હે સર્વજ્ઞ મહાવીરદેવ!
મિથ્યાદ્રષ્ટિનું ચિત્ત આપને પૂજી શકતું નથી, તે આપને ઓળખી જ શકતું નથી તો પૂજે
કઈ રીતે? સર્વજ્ઞપણે આપને ઓળખીને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જ આપને પૂજી શકે છે. અરે,
સર્વજ્ઞતાની પૂજા રાગવડે કેમ થાય! ચૈતન્યચમત્કાર જ્ઞાનમાં આવે તે જ્ઞાનપર્યાય તો
રાગથી છૂટી પડી ગયેલી હોય છે. વાહ! કેવળજ્ઞાનની તાકાતની તો શી વાત!–પણ તે
કેવળજ્ઞાનને સ્વીકારનારા મતિશ્રુતની તાકાત પણ રાગથી પાર અતીન્દ્રિય તાકાતવાળી
છે, આખા ચૈતન્યસ્વભાવનો તેણે સ્વીકાર કર્યો છે ને કેવળજ્ઞાનીના મહાન
અતીન્દ્રિયસુખનો નમુનો તેણે ચાખી લીધો છે. હવે અલ્પકાળમાં તે આગળ વધીને
કેવળજ્ઞાન થવાનું છે.
PDF/HTML Page 8 of 45
single page version
PDF/HTML Page 9 of 45
single page version
સ્વાદ આપ આ પ્રવચન દ્વારા ચાખશો. મોક્ષના મહાન ઉત્સવરૂપ
હીરકજયંતી તો ધર્માત્મા પોતાના અંતરમાં ઉજવી રહ્યા છે...ત્યાં
આનંદના અતીન્દ્રિય વાજાં વાગે છે. ભેદજ્ઞાનની વીજળી ચમકે છે,
સમ્યક્ત્વનો ધર્મધ્વજ ફરકી રહ્યો છે, વૈરાગ્યરસની મધુરી અમીવૃષ્ટિ
થઈ રહી છે, ચારિત્રભાવનાનાં મંગલ તોરણ બંધાયા છે. અહાહા,
કેવો સુંદર છે ધર્માત્માના અંતરનો મહોત્સવ!–આવા ધર્માત્માના
મંગલ ઉત્સવમાં ભાગ લેતાં કોને આનંદ ન થાય ? મોક્ષને
સાધવાના આવા મંગલ ઉત્સવમાં ભાગ લેતાં મુમુક્ષુહૈયું
આનંદરસતરબોળ બને છે....ને ગુરુદેવ પ્રવચનમાં પણ આનંદરસના
ધોધ વહેવડાવીને શ્રોતાજનોને તે આનંદરસનું પાન કરાવેે છે.
આવો. ....આપ પણ આનંદરસનું પાન કરો... (–સં.)
ધર્મરૂપે જે પરિણમી રહ્યો છે તે જીવ, જો રાગ વગરના પૂર્ણ શુદ્ધ ઉપયોગરૂપ વર્તે તો
મોક્ષસુખને પામે છે. ને તે જ ધર્મપરિણતિવાળો જીવ જો શુભરાગસહિત હોય તો
સ્વર્ગસુખને પામે છે;–મોક્ષ નથી પામતો; માટે શુભરાગ હેય છે, ને શુદ્ધઉપયોગ જ
ઉપાદેય છે.
PDF/HTML Page 10 of 45
single page version
પરિણમન છે તેટલો ધર્મ છે; તે ધર્મનું ફળ અતીન્દ્રિયસુખ છે, તે ઉપાદેય છે; ને શુભરાગ
તો સ્વર્ગના ભવનું કારણ છે તેથી તે ઉપાદેય નથી.
આત્માનો જેવો શુદ્ધસ્વભાવ છે તેવો પર્યાયમાં પરિણમ્યો, તે જીવ ધર્મપરિણત
આનંદ સહિત કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ છે તેથી ઈષ્ટફળવાળો તે શુદ્ધોપયોગ પ્રશંસનીય છે,
ઉપાદેય છે; ને રાગપરિણતિ તો અનિષ્ટ છે, હેય છે.
સ્વર્ગનો ભવ થાય છે.–જો કે તે વખતે પણ તે જેટલી શુદ્ધપરિણતિરૂપ પરિણમ્યો છે
તેટલું મોક્ષસાધન અને તેટલી શાંતિ તો તેને વર્તે જ છે.
શુભોપયોગ તે ધર્મ નથી.–જુઓ, આ વીતરાગીસંતોની વીતરાગરસઝરતી સ્પષ્ટ વાણી!
સંતો તો શુદ્ધોપયોગ–પરિણતિ વડે મોક્ષને સાધવાનું કામ અંતરમાં કરી રહ્યા છે; ત્યાં
વચ્ચે રાગ આવે તેને તો મોક્ષમાં વિઘ્નરૂપ સમજીને છોડવા માંગે છે.
મારતી; ને શુભરાગપરિણતિ તો બહારમાં ઊછાળા મારે છે, તેમાં આકુળતા છે. રાગનું
કાર્ય તો બંધન છે, ને શુદ્ધપરિણતિનું કાર્ય તો મોક્ષ છે, બંનેનાં કાર્ય એકબીજાથી
વિરુદ્ધ છે.
વગરનાં છે.
PDF/HTML Page 11 of 45
single page version
થતું નથી; મોક્ષના કિનારે તો આવી ગયા છે પણ સંજ્વલન–રાગ સાક્ષાત્ મોક્ષકાર્ય
થવા દેતો નથી. અરે જીવ! ધર્મરૂપે પરિણમેલા મુનિ–મહાત્માનો શુભરાગ પણ મોક્ષને
મોક્ષનું સાધન થનાર નથી. રાગને જે મોક્ષનું સાધન માને છે તે તો મોક્ષમાર્ગથી સર્વથા
વિરુદ્ધ વર્તે છે; અને રાગને જે મોક્ષનું સાધન નથી માનતા, રાગ વગરની
ધર્મપરિણતિરૂપે જે પરિણમ્યા છે એવા ધર્મપરિણત–જીવને પણ જેટલો શુભરાગ છે તે
તો મોક્ષથી વિરુદ્ધકાર્ય કરનારો જ છે.–મોક્ષ અને બંધના કારણોનું આવું સ્વરૂપ ઓળખે
તેને ભેદજ્ઞાન થાય, ને મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે.
નિરંતર વર્તે છે, એટલો તો રાગ તેને થતો જ નથી.
દુઃખદાહરૂપ રાગના કોઈ અંશને ઉપાદેય સમજે નહિ...તે તો આનંદરસનો અનુભવ
વધારતો વધારતો મોક્ષને સાધે છે...એવા આત્મામાં સદાય મંગલ ઉત્સવ છે.
છે, તે સાંભળતાં જ પરમાર્થરસિક જીવો મુગ્ધ બની જાય છે: વાહ પ્રભુ!
તારી વાણી અલૌકિક ચૈતન્યને પ્રકાશનારી છે. ચૈતન્યના નિર્વિકલ્પ
આનંદનો સ્વાદ ચખાડનારી આપની વાણી, તેની મધુરતાની શી વાત!
એની મીઠાશની શી વાત! એ વાણીનો નાદ એક વાર પણ જેણે
સાંભળ્યો તેનું મન હરાઈ જાય છે, એટલે ચૈતન્ય સિવાય બીજા કોઈ
પદાર્થમાં એનું મન લાગતું નથી.
PDF/HTML Page 12 of 45
single page version
PDF/HTML Page 13 of 45
single page version
PDF/HTML Page 14 of 45
single page version
એવી મોક્ષલક્ષ્મીને જ જેમણે ઉપાદેય કરી છે, વચ્ચે સરાગચારિત્રના ફળમાં સ્વર્ગવૈભવ
આવશે ખરો પણ તેને ઉપાદેય નથી કર્યો, તેને તો અનિષ્ટફળ જાણીને હેય કર્યો છે,
શુદ્ધોપયોગને અને તેના ફળરૂપ મોક્ષને જ ઉપાદેયરૂપે સ્વીકાર્યો છે. મોક્ષ એટલે
અતીન્દ્રિય પૂર્ણ જ્ઞાન ને પૂર્ણ સુખ–તે જ આત્માને પરમ હિતરૂપ છે. અને એવી
મોક્ષદશા ભગવંત પંચપરમેષ્ઠીના પ્રસાદથી ઊપજે છે. પંચપરમેષ્ઠીનો ઉપદેશ ઝીલીને
પોતે પોતામાં મોક્ષમાર્ગ પ્રગટ કર્યો, ત્યારે પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતોની પ્રસન્નતા થઈ–એમ
ભક્તિથી કહેવાય છે, કેમકે મોક્ષમાર્ગ પ્રગટ કરવામાં પંચપરમેષ્ઠી જ નિમિત્ત હોય છે,
વિપરીત નિમિત્ત હોતું નથી. આમ યથાર્થ નિમિત્તનું જ્ઞાન કરાવવા, તેમના પ્રત્યેની
પરમ ભક્તિને લીધે, તેમના પ્રસાદથી જ મોક્ષ ઊપજે છે–એમ કહેવામાં આવે છે. આવી
મોક્ષલક્ષ્મીને જ આચાર્યદેવે ઉપાદેયપણે નક્કી કરી છે. અહો, આવા મહાત્મા તને
આત્માના ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાન–આનંદની વાત સંભળાવે છે, તો હે ભાઈ! તું પણ તે તરફના
અપૂર્વ ઉલ્લાસ ભાવથી સાંભળીને તારા ઉપયોગને તેમાં એકાગ્ર કરજે એટલે તને પણ
અંતરમાં જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્માની ઉપલબ્ધિ થશે.
કરીશ નહીં. વીતરાગભાવરૂપ જે મોક્ષપુરુષાર્થ તે જ સારરૂપ છે; શુભરાગનો પુરુષાર્થ
સારરૂપ નથી, ઉપાદેય નથી; વીતરાગભાવના ફળરૂપ મોક્ષલક્ષ્મી તે જ ઉપાદેય છે. શુભ–
રાગના ફળમાં સ્વર્ગનો વૈભવ મળે ત્યાં પણ જીવ આકુળતાથી દુઃખી જ છે, એમ
આગળ બતાવશે.
દશામાં જીવને આવા આત્મસ્વરૂપ પામેલા પંચપરમેષ્ઠી જ નિમિત્તરૂપે હોય, એનાથી
વિરુદ્ધ નિમિત્ત ન હોય. તેથી યથાર્થ નિમિત્તની પ્રસિદ્ધિ કરવા કહ્યું કે મોક્ષલક્ષ્મીની
ઉત્પત્તિ ભગવંત પંચપરમેષ્ઠીના પ્રસાદથી થાય છે. વીતરાગભાવરૂપે પરિણમેલા જીવો જ
વીતરાગી મોક્ષમાર્ગના નિમિત્ત થાય છે.
PDF/HTML Page 15 of 45
single page version
થઈ છે. પોતાને જે નિજવૈભવ પ્રગટ્યો તેમાં નિમિત્ત કોણ છે તેની પ્રસિદ્ધિ કરીને
વિનય કર્યો છે.
આચાર્યદેવ કહે છે કે પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતોને નમસ્કાર કરીને, તેમના પ્રસાદથી મેં
સાક્ષાત્ મોક્ષમાર્ગ અંગીકાર કર્યો છે. હું મોક્ષમાર્ગનો આશ્રય કરું છું, એટલે કે
શુદ્ધાત્મામાં એકાગ્ર થતાં મોક્ષમાર્ગ પર્યાય પ્રગટી જાય છે તેને મોક્ષમાર્ગનો આશ્રય કર્યો
–એમ કહેવાય છે.
જાણે પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતો પોતાની સન્મુખ સાક્ષાત્ બિરાજતા હોય તેમ તેમને
નમસ્કાર કરે છે, અને વીતરાગ–શુદ્ધોપયોગરૂપ ચારિત્ર અંગીકાર કરવાની પ્રતિજ્ઞા કરે છે.
સ્વસંવેદનથી પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનદર્શનસ્વરૂપ છું. દેહની ક્રિયારૂપ હું નથી, વંદનના રાગનો
વિકલ્પ ઊઠ્યો તે વિકલ્પસ્વરૂપ હું નથી, હું તો જ્ઞાનદર્શનસ્વરૂપ છું, ને મારા આવા
આત્માને મેં સ્વસંવેદનમાં પ્રત્યક્ષ કર્યો છે, એટલે જેમને નમસ્કાર કરે છે તેમના જેવો
અંશ પોતામાં પ્રગટ કરીને નમસ્કાર કરે છે.
ને અસુરેન્દ્રોથી વંદિત છે તેથી ત્રણલોકના એક સર્વોત્કૃષ્ટ ગુરુ છે. ઊર્ધ્વલોકના સુરેન્દ્રો,
મધ્યલોકના નરેન્દ્રો ને અધોલોકના ભવનવાસી વગેરે અસુરેન્દ્રો એમ ત્રણ લોકના
ત્રણ લોકના ઈન્દ્ર વગેરે મુખ્ય જીવો ભગવાનને વંદે છે, તેથી ત્રણલોકથી ભગવાન
વંદનીય છે.
PDF/HTML Page 16 of 45
single page version
અનંતશક્તિરૂપ પરમેશ્વરતા જગત ઉપર ઉપકાર કરવા સમર્થ છે. એટલે તે
પરમેશ્વરતાને જે સમજે તેને તેવી પરમેશ્વરતા પ્રગટે, અને તેમાં ભગવાનનો ઉપકાર છે.
ભગવાન તો ત્રણલોકના જીવોને અનુગ્રહ કરવા સમર્થ છે,–એટલે જે કોઈ જીવો
ભગવાનની વીતરાગી પરમેશ્વરતાને ઓળખે છે તેને પોતાનો આત્મા સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષ
થઈને મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે છે; એવો મોક્ષમાર્ગ પોતામાં પ્રગટ કરીને ધર્માત્મા કહે છે કે
અહો, અમારા ઉપર તો ભગવાનનો મહાન અનુગ્રહ છે; અમે સ્વસંવેદનથી આત્માને
પ્રત્યક્ષ કર્યો, ને ભગવાને તેમ કરવાનું જ કહ્યું, તેથી ભગવાનનો અમારા ઉપર પરમ
અનુગ્રહ થયો, આવો અનુગ્રહ કરનારા ભગવાનને નમસ્કાર કરું છું.
છે તેમને તારવાને ભગવાન સમર્થ છે. સ્તુતિકાર કહે છે કે હે ભગવાન! તરવાનો ઉપાય
તો અમે કરીએ ને તમે અમને તારનારા કહેવાઓ–તેમાં તો શું નવાઈ! પરંતુ અમારા
પુરુષાર્થ કર્યા વગર તમે અમને તારી દ્યો–તો તારનારા ખરા! અમે પુરુષાર્થ કરીએ ને
અમે તરીએ–તેમાં શું આશ્ચર્ય!–એટલે કે ભગવાનને તારનારા કહેવા તે તો નિમિત્તનું
કથન છે. પોતાના સ્વરૂપમાં ઉપયોગને જોડે તેને માટે ભગવાન તારનારા છે. પણ જે
પોતાનો ઉપયોગ જિનસ્વરૂપમાં જોડતો નથી તે પોતે તરતો નથી, ને નિમિત્તપણેય
ભગવાન તેને તારનારા કહેવાતા નથી; ભગવાનને તે ઓળખતોય નથી. અહીં તો
ભગવાનની ઓળખાણપૂર્વકના નમસ્કારની વાત છે,–તેમાં પોતાની ઓળખાણ પણ
ભેગી જ છે. સૌથી પહેલાંં જ ‘સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષ જ્ઞાનસ્વરૂપ એવો હું’ એમ પોતાના
આત્માને પંચપરમેષ્ઠીની નાતમાં ભેળવીને શરૂઆત કરી છે.
શુદ્ધપરિણતિરૂપ ધર્મનો ઉપદેશ દીધો છે. તે ભગવાન પરમ ભટ્ટારક છે; કેવળજ્ઞાનરૂપી
સૂર્યનું તેજ જેમને ખીલી ગયું છે, તે કેવળી ભગવાનને ભટ્ટારક કહેવાય છે. વળી
ભગવાન મહાન દેવાધિદેવ છે, પરમેશ્વર છે, પરમપૂજ્ય છે; અને ‘વર્દ્ધમાન’ એવા સુંદર
નામના ધારક છે. ‘વર્દ્ધમાન’ એવું ખાસ નામ લઈને કુંદકુંદાચાર્યદેવે નમસ્કાર
PDF/HTML Page 17 of 45
single page version
છે. આ રીતે ભગવાનને ઓળખીને, વર્તમાન તીર્થના નાયક શ્રી વર્દ્ધમાનદેવને નમસ્કાર
કરું છું.
છે. જુઓ, પોતે પણ દર્શનજ્ઞાનસ્વભાવરૂપ છે એવું સ્વસંવેદન કર્યું છે, અને જેને
નમસ્કાર કરું છું તેઓ પણ શુદ્ધ દર્શનજ્ઞાનસ્વરૂપ છે–એમ ઓળખાણ કરીને નમસ્કાર
કર્યા છે. વળી પરમશુદ્ધઉપયોગભૂમિકા જેમણે પ્રાપ્ત કરી છે એવા આચાર્ય–ઉપાધ્યાય–
સાધુ સર્વે શ્રમણોને નમસ્કાર કરું છું. તે મુનિવરો જ્ઞાનાચાર–દર્શનાચાર–ચારિત્રાચાર
વગેરે પાંચ આચારયુક્ત છે; ને તેમણે પરમ શુદ્ધ ઉપયોગ પ્રગટ કર્યો છે. જુઓ, મોક્ષ–
સાધક જૈનમુનિ કેવા હોય તે પણ ઓળખાવ્યું.–મુનિ તેને કહેવાય કે જેણે શુદ્ધઉપયોગ–
ભૂમિકા પ્રાપ્ત કરી હોય.–આ રીતે પંચપરમેષ્ઠીને નમસ્કાર કરનારની એટલી જવાબદારી
છે કે શુદ્ધોપયોગને અને રાગને ભિન્ન–ભિન્ન ઓળખે. રાગનો જે આદર કરશે તે પંચ–
પરમેષ્ઠીને સાચા નમસ્કાર નહિ કરી શકે. અહીં તો શાસ્ત્રકાર આચાર્ય પોતે
શુદ્ધોપયોગરૂપે પરિણમેલા છે; પોતે પંચપરમેષ્ઠીની પંક્તિમાં બેસીને પંચપરમેષ્ઠી
ભગવંતોને ઉત્કૃષ્ટ નમસ્કાર કર્યા છે.
તેમ જ એકેકને નમસ્કાર કરું છું, તેમની આરાધના કરું છું. જેમ વિદેહક્ષેત્રે સીમંધરાદિ
તીર્થંકરો સાક્ષાત્ બિરાજે છે તેમ બધાય પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતોને મારા જ્ઞાનમાં સાક્ષાત્–
રૂપ કરીને તેમને અભેદ નમસ્કાર કરું છું.
ભરતક્ષેત્રમાં અત્યારે પંચમકાળમાં તીર્થંકરનો અવતાર ભલે નથી થતો–પણ વિદેહક્ષેત્રમાં
તો સાક્ષાત્ તીર્થંકરો અત્યારે પણ બિરાજે છે, ને તે તીર્થંકરો પોતાના જ્ઞાનમાં સાક્ષાત્ની
PDF/HTML Page 18 of 45
single page version
જેવા સીમંધરાદિ તીર્થંકર ભગવંતો સાક્ષાત્ વર્તમાનમાં બિરાજે છે તેવા જ સાક્ષાત્
પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતો પણ જાણે વર્તમાન મારી સન્મુખ જ બિરાજતા હોય–એમ પરમ
ભક્તિને લીધે મારા જ્ઞાનમાં તેમને વર્તમાનકાળગોચર કરીને આરાધું છું–સન્માન કરું છું
–મારા મોક્ષલક્ષ્મીના સ્વયંવર–મંડપમાં તેમને બોલાવું છું.
લક્ષ્મીને સાધવા જતાં પંચપરમેષ્ઠી જેવા શ્રેષ્ઠને સાથે રાખ્યા, હવે તે મોક્ષની પ્રાપ્તિમાં
વચ્ચે વિઘ્ન નહીં આવે. અહો, આ તો મોક્ષને સાધવાનો આનંદમય પ્રસંગ છે;
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની એકતારૂપ એકાગ્રતા પ્રગટ કરવાનો આ ઉત્તમ અવસર છે;
તેમાં પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતોને હું સન્માનું છું...પરમ ભક્તિથી તેમને નમસ્કાર કરું છું.
કઈ રીતે? કે મારા આત્માને સ્વાનુભવપ્રત્યક્ષરૂપ કરીને નમસ્કાર કરું છું.–આમ વંદન
કરનાર અને વંદનીય બંનેમાં અંશે સદ્રશપણું છે.
તેમ જ પંચપરમેષ્ઠીના આત્માનું સ્વરૂપ ઓળખીને નમસ્કાર કર્યા છે. નમસ્કાર વખતે
જે વિકલ્પ ઉઠ્યો છે તેનાથી તો પોતાને ભિન્ન જાણે છે, ને અંદર આત્માની શુદ્ધતા થતી
જાય છે, એનું નામ ભાવનમસ્કાર છે. આવા નમસ્કાર કરીને તે પંચપરમેષ્ઠી
ભગવંતોના આશ્રમને પામીને હું સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાનસમ્પન્ન થયો છું. જુઓ, પોતાના
આત્મામાં સમ્યગ્દર્શન ને સમ્યગ્જ્ઞાન થયું તેની નિઃશંક ખબર પડે છે. આવા સમ્યગ્દર્શન
ને સમ્યગ્જ્ઞાનપૂર્વક જ શુદ્ધોપયોગી ચારિત્રદશા હોય છે. મુનિઓને પણ શુદ્ધોપયોગરૂપ
જે વીતરાગચારિત્ર છે તે જ મોક્ષનું કારણ છે; શુભરાગ રહી જાય તેટલું પુણ્યબંધનું
કારણ છે, તે મોક્ષનું કારણ નથી. માટે આચાર્યદેવ કહે છે કે પુણ્યબંધના કારણરૂપ એવા
તે રાગને ઓળંગી જઈને હું વીતરાગચારિત્રને પ્રાપ્ત કરું છું.
કરવાની આ વાત છે. અહા, કુંદકુંદાચાર્ય જેવા સન્ત કહે છે કે પુણ્યના કારણરૂપ એવું
સરાગચારિત્ર, તે વચ્ચે આવી પડ્યું હોવા છતાં તેને ઓળંગીને, મોક્ષના કારણરૂપ
PDF/HTML Page 19 of 45
single page version
એકાગ્રતાને હું અવલંબું છું–આવો સાક્ષાત્ મોક્ષમાર્ગ છે.–આવી દશારૂપે પરિણમી રહેલા
ભગવંત આચાર્યદેવ આ પરમાગમ દ્વારા મોક્ષમાર્ગ દેખાડે છે.
ચારિત્ર છે,–તેને પ્રાપ્ત કરવાયોગ્ય કહ્યું છે. આનાથી જે વિરુદ્ધ માને તે ‘પ્રવચન’ ને
એટલે કે જિનવાણીને સમજ્યો નથી; તેને સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન હોતું નથી.
સમ્યગ્દર્શન ને સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને પછી રાગના અભાવરૂપ વીતરાગચારિત્રદશાને હું
પ્રગટ કરું છું. જુઓ, પ્રવચનસારની શરૂઆતથી જ શુભરાગને હેયરૂપ ને
વીતરાગભાવને જ ઉપાદેયરૂપ બતાવ્યો છે. તે શુભરાગ વચ્ચે આવશે. પણ તે મોક્ષનું
સાધન નથી માટે તેને હેયરૂપ જાણજે. રાગને મોક્ષનું કારણ માને તેને તો શ્રદ્ધા–જ્ઞાન
પણ સાચાં નથી.
ચૈતન્યતત્ત્વમાં એકાગ્ર થતાં વીતરાગચારિત્ર પ્રગટે છે. આવા શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રની
એકતારૂપ મોક્ષમાર્ગ તે વીતરાગભાવરૂપ છે. વચ્ચે છઠ્ઠા ગુણસ્થાને શુભરાગરૂપ
કષાયકણ વર્તે છે તે તો બંધનું કારણ છે, તે કાંઈ મોક્ષનું સાધન નથી.
રાગ છે તે ધર્મ નથી. પહેલેથી જ આ રીતે રાગ અને ધર્મની ભિન્નતારૂપ વહેંચણી કરતાં
જેને ન આવડે, ને જે રાગને ધર્મ માને, તેને તો ધર્મની શરૂઆત પણ થતી નથી, શ્રદ્ધા
જ જ્યાં ખોટી છે ત્યાં ચારિત્ર કેવું?
જગતપૂજ્ય એવું પરમેષ્ઠીપદ રાગ વડે નથી પ્રગટતું. એ તો વીતરાગતાવડે પ્રગટે છે.
આવી દશાને ઓળખીને તેનો જ આદર કરવા જેવું છે.
PDF/HTML Page 20 of 45
single page version
વસ્તુસ્વભાવને દર્શાવતા આ મહત્ત્વનાં પ્રવચન જિજ્ઞાસુઓને
તત્ત્વનિર્ણય માટે ખાસ ઉપયોગી છે. અનેકાન્તમય આત્મસ્વરૂપને
જે નક્કી કરે છે તેને સ્વ–પરનું અત્યંત ભેદજ્ઞાન થઈને, પોતાના
એકત્વસ્વભાવના આશ્રયે સમ્યક્પરિણમન શરૂ થાય છે. ગુરુદેવ કહે
છે કે આ ગાથામાં જૈનશાસનનો મહાન સિદ્ધાંત છે, તેને સમજતાં
વીતરાગવિજ્ઞાન પ્રગટે છે. હે ભાઈ! સર્વજ્ઞ વીતરાગદેવે
જિનશાસનમાં પ્રસિદ્ધ કરેલું આ વસ્તુસ્વરૂપ તું જાણ...તો તારું જ્ઞાન
વીતરાગભાવથી ખીલી ઊઠશે, ને તારો આત્મા સ્વપરિણામની
નિર્મળતામાં શોભી ઊઠશે.–એ જ મહાવીર ભગવાનના નિર્વાણનો
સાચો મહોત્સવ છે. આ વીતરાગવિજ્ઞાનનું મહાન આનંદ–ફળ છે;
આ જ મહાવીર ભગવાનના શાસનની સાચી પ્રભાવના છે...ને આ
જ વીરપ્રભુએ બતાવેલો મોક્ષમાર્ગ છે.
અઢીહજાર વર્ષના ઉત્સવમાં ખાસ કરવા જેવું છે. ભગવાનના નામે
બાગ–બગીચા, સ્કુલો કે દવાખાના વગેરે તો લૌકિકકાર્ય છે,
એવા કાર્યો તો બીજા લૌકિક માણસોમાં પણ થાય છે, તે કાંઈ
મહાવીર–શાસનની વિશેષતા નથી; મહાવીર ભગવાનના