PDF/HTML Page 21 of 45
single page version
ભેદજ્ઞાન અને વીતરાગતા કરાવે છે ને એ રીતે મોક્ષમાર્ગ દેખાડીને
જીવોનું પરમ હિત કરે છે,–તેમાં જ છે. વીરપ્રભુએ બતાવેલો આવો
હિતમાર્ગ પોતે સમજવો ને જગતમાં તેનો પ્રચાર થાય તેમ કરવું તે
જ પ્રભુના મોક્ષમહોત્સવની સાચી ઉજવણી છે. (સં.)
ગુણ–દ્રવ્ય–પર્યયસ્થિત ને અસ્તિત્વસિદ્ધ પદાર્થ છે. ૧૦.
હયાતી જ રહેતી નથી. પરિણામ વિના વસ્તુ હયાતી ધરતી નથી, કારણ કે વસ્તુ દ્રવ્યાદિ
વડે પરિણામથી જુદી અનુભવમાં આવતી નથી–જોવામાં આવતી નથી.
વિશેષ, કે વિશેષ વગરનું સામાન્ય હોતું નથી. એક જ વસ્તુના આશ્રયે રહેલાં દ્રવ્ય ને
પર્યાય, તેમને સર્વથા જુદા માનતાં વસ્તુનું અસ્તિત્વ જ સાબિત થઈ શકતું નથી.–માટે
પરિણામ અને પરિણામી બંને સ્વરૂપે વસ્તુને એકસાથે જો. વસ્તુના પરિણામ અને
પરિણામી અન્ય વસ્તુથી તો સદાય જુદા છે, પણ પોતાની વસ્તુથી તેઓ જુદા નથી,
વસ્તુ પોતે જ પરિણામસ્વભાવી છે. વસ્તુ પોતાના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયમાં વસેલી છે,
ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવતારૂપ સત્પણું તે જ વસ્તુના સ્વરૂપનું અસ્તિત્વ છે. પર વસ્તુના
સંયોગમાં કાંઈ વસ્તુનું અસ્તિત્વ નથી; એટલે તેનો વિયોગ થતાં પણ વસ્તુના
અસ્તિત્વને કોઈ બાધા પહોંચતી નથી.
PDF/HTML Page 22 of 45
single page version
ને તું તારા પરિણામરૂપે જ થનાર છો, અન્યરૂપે થનાર તું નથી.–આમ પરથી અત્યંત
ભિન્ન પોતાના સ્વરૂપઅસ્તિત્વને નક્કી કરનાર જીવ, પોતાના પરિણામને પોતામાં જ
આવું શુદ્ધપણું તે મોક્ષમાર્ગ છે...તે મોક્ષમાર્ગપરિણામમાં તન્મયપણે આત્મા સ્વંય તે રૂપે
તે કાળે પરિણમ્યો છે–એ ધર્મી જાણે છે.
જેમકે–
સમ્યક્ત્વ વગરનાં છે; એ રીતે સમ્યક્ત્વ અને રાગ એ બંને પરિણામો એક–
બીજા વગરનાં છે; પણ તે પરિણામો વસ્તુ વગરનાં નથી.
હે ભાઈ.....સર્વજ્ઞ વીતરાગદેવે જિનશાસનમાં પ્રસિદ્ધ કરેલું આ વસ્તુસ્વરૂપ તું
નિર્મળતામાં શોભી ઊઠશે.–એ જ મહાવીર ભગવાનના નિર્વાણનો સાચો મહોત્સવ છે.
પરિણામી અને પરિણામમાં વસ્તુસ્વરૂપની મર્યાદા સમાપ્ત થાય છે; તે મર્યાદાને
મર્યાદા તે વીતરાગતાનું કારણ છે.
પરિણામનો સંબંધ પર સાથે બાંધીશ નહિ.
PDF/HTML Page 23 of 45
single page version
થતા જશે, વસ્તુ પોતે જ પોતાના શુદ્ધપરિણામરૂપે પરિણમવા માંડશે.
અશુદ્ધ પરિણમન નથી હોતું, પણ સમ્યક્ત્વાદિ અનંતગુણના શુદ્ધપરિણામ હોય છે.
તેની જ્ઞાનપરિણતિ રાગથી જુદી પરિણમીને, ચૈતન્યવસ્તુમાં એકત્વપણે પરિણમે છે
એટલે તે જ્ઞાનચેતનામાં શુદ્ધતા–વીતરાગતા–આનંદ–સમ્યક્ત્વ વગેરે અનંત શુદ્ધભાવોનો
રસ ભેગો વેદાય છે.–આ વીતરાગીવિજ્ઞાનનું મહાન આનંદ–ફળ છે.–આ જ મહાવીર
ભગવાનના નિર્વાણનો સાચો મહોત્સવ છે....આ જ વીરપ્રભુએ બતાવેલો મોક્ષમાર્ગ છે.
કરવા જેવું છે. ભગવાનના નામે બગીચા, સ્કુલો કે દવાખાના વગેરે તો લૌકિક–કાર્ય છે,
એવા કાર્યો તો બીજા લૌકિક માણસોમાં પણ થાય છે, તે કાંઈ મહાવીર ભગવાનની
વિશેષતા નથી; મહાવીર ભગવાનના શાસનની વિશેષતા તો અનેકાન્તમય વસ્તુસ્વરૂપ
બતાવીને ભેદજ્ઞાન અને વીતરાગતા કરાવે છે ને એ રીતે મોક્ષમાર્ગ દેખાડીને જીવોનું
પરમહિત કરે છે,–તેમાં જ છે. વીરપ્રભુએ બતાવેલો આવો હિતમાર્ગ પોતે સમજવો ને
જગતમાં તેનો પ્રચાર થાય તેમ કરવું તે જ પ્રભુના મોક્ષમહોત્સવની સાચી ઉજવણી છે.
વસ્તુસ્વભાવ લક્ષમાં રાખીને બધા શાસ્ત્રોનું તાત્પર્ય સમજવું જોઈએ. જ્ઞાનતત્ત્વના
નિર્ણયપૂર્વક જ્ઞેયતત્ત્વોનું જ્ઞાન તે પ્રશમનું એટલે કે વીતરાગી શાંતિનું કારણ છે.
તન્મયપણે પરિણમેલી છે. નિત્ય ટકવાપણું ને પરિણમવાપણું–એવા અનેકાન્તસ્વભાવથી
સત્ વસ્તુ વિદ્યમાન છે.
PDF/HTML Page 24 of 45
single page version
આવતું નથી. તે–તે કાળના પરિણામનો આધાર વસ્તુ છે, બીજું કોઈ નહિ.
રાગપરિણામ કે વીતરાગપરિણામ તેનો આધાર આત્મવસ્તુ છે. તેનો આધાર કાંઈ કર્મ
કે શરીરાદિ નથી.
બીજામાં છે, આ કાર્યમાં (સમ્યક્ત્વમાં કે મિથ્યાત્વમાં) બીજાનું વિદ્યમાનપણું નથી;
બીજાથી તેને અત્યંત જુદાઈ છે.
આધાર કોણ છે?–કે જેનાં તે પરિણામ છે તે જ તેનો આધાર છે. તે ક્ષાયિકસમ્યક્ત્વરૂપે
આ આત્મા પોતે પરિણમ્યો છે, એટલે તેનું કારણ ને તેનો આધાર આ આત્મા છે, બીજા
કેવળી કે શ્રુતકેવળી આ પરિણામના આધાર કે કારણ નથી. તેમજ, મિથ્યાત્વપરિણામે
પરિણમનાર જીવમાં પણ, તે પરિણામનો આધાર તે જીવ પોતે તે કાળે છે, કર્મ કે બીજું
કોઈ તેનો આધાર નથી. ભાઈ, તારા પરિણામનું કારણ તારામાં છે, બીજામાં નથી, માટે
પરિણામ સાથે તારે તારી સ્વવસ્તુ જોવાની રહી, તારા પરિણામ માટે તારે બીજા સામે
જોવાની પરાધીનતા ન રહી.
સિદ્ધાંત બરાબર સમજે તો ઉપાદાન–નિમિત્તનો, કારણ–કાર્યનો, નિશ્ચય–વ્યવહારનો કે
વસ્તુના ક્રમબદ્ધ–નિયમિત પરિણામની સ્વતંત્રતાનો;–એ બધાય ખુલાસા આવી જાય છે.
કર્મથી જીવનાં અશુદ્ધપરિણામ થાય, કે દેવ–ગુરુના આધારે આ જીવનાં ધર્મપરિણામ
થાય, એમ જોવામાં આવતું નથી. જીવનાં તે–તે કાળનાં પરિણામ (અશુદ્ધ કે શુદ્ધ તે)
કર્મથી ને દેવ–ગુરુથી તો જુદા જ જોવામાં આવે છે, પણ પોતાની આત્મવસ્તુથી પોતાના
તે–તે કાળના પરિણામ ભિન્ન જોવામાં આવતાં નથી. વસ્તુના પરિણામને વસ્તુ સાથે
સંબંધ છે, પરસાથે સંબંધ નથી. સૂક્ષ્મ ભેદ પાડતાં દ્રવ્ય તે દ્રવ્ય છે, પર્યાય તે પર્યાય છે,
–પણ તે દ્રવ્ય ને પર્યાય બંને ધર્મો એક વસ્તુમાં સમાય છે,
PDF/HTML Page 25 of 45
single page version
પરિણામ કોનાં?–કે વસ્તુના; એટલે તેનો સંબંધ પર સાથે ન રહ્યો, વસ્તુ સાથે જ રહ્યો.
કરી તેણે મહાવીર ભગવાનને ઓળખ્યા, ને તેણે મહાવીર ભગવાનના ૨૫૦૦ મા
નિર્વાણ મહોત્સવની સાચી ઉજવણી પોતાના આત્મામાં કરી.
પરિણામરૂપે પરિણમી રહ્યો છે, ત્યાં તે ક્ષાયિકસમ્યક્ત્વના પરિણામનો આશ્રય તેનો
આત્મા પોતે છે, કેવળી કે શ્રુતકેવળી તેનો આશ્રય નથી, કેવળી કે શ્રુતકેવળીની નીકટતા
વગર પણ તેના ક્ષાયિકપરિણામ સમયે સમયે સ્વ વસ્તુના આશ્રયે થઈ જ રહ્યા છે. તે
પરિણામ પર વસ્તુથી જુદા છે, પણ સ્વ વસ્તુથી (દ્રવ્ય–ક્ષેત્રે–કાળે કે ભાવે) જુદા નથી.
પાછળના પરિણામરૂપે અત્યારે વસ્તુ વર્તતી નથી, એટલે ‘તે કાળે તન્મય’ કહેલ છે.
(પ્રવ. ગાથા ૮)
નથી. તે–તે સમયના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય, કે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવતા, બધુંય વસ્તુ જ છે, એક
જ વસ્તુમાં તે બધા સ્વભાવો સત્પણે સમાઈ જાય છે, આવો ગંભીર અનેકાંતમય
વસ્તુસ્વભાવ છે; તે મહાવીરશાસનમાં પ્રકાશ્યો છે.
PDF/HTML Page 26 of 45
single page version
મહિમા, તથા તેને માટે સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રના સ્વરૂપની
ઓળખાણ કેવી હોય, અને સમ્યગ્દર્શન ઉપરાંત તેને અહિંસાદિ વ્રતો
કેવાં હોય છે તેનું વર્ણન ગતાંકમાં આપે વાંચ્યું; બાકીનો ભાગ આ
લેખમાં પૂરો થાય છે. (–સં.)
બ્રહ્મચર્ય હોય છે. આ બ્રહ્મચર્યસેવન કરીને જીવે વિષયોથી વિરક્ત થવું જોઈએ. વિષયો
કિંપાક ફળ જેવા દુઃખદાયક છે. બુદ્ધિમાન પુરુષોએ પર સ્ત્રીનો એક ક્ષણ પણ સંસર્ગ ન
કરવો જોઈએ. અરે, આ લોકમાં પ્રાણને હરનારી એવી ક્રોધિત સર્પિણીને આલિંગન
કરવું સારૂં પણ બંને લોકને પ્રાણને હરનારી એવી ક્રોધિત સર્પિણીને આલિંગન કરવું
સારૂં પણ બંને લોકને બગાડનાર પરસ્ત્રીને આલિંગન કરવું તે સારૂં નથી; એ મહા નિંદ્ય
પરસ્ત્રીની ઈચ્છા અને ચિંતાથી જ તેને મહાન પાપ લાગી જાય છે; તેને સદા મરણની
આશંકા રહ્યા કરે છે. તે મૂર્ખની બુદ્ધિ નષ્ટ થઈ જવાને કારણે, પરસ્ત્રીસેવનમાં દુઃખ
હોવા છતાં તેને તેમાં સુખ લાગે છે. એનું ચિત્ત સદા કલુષ રહ્યા કરે છે. અરેરે!
વિષયોમાં મગ્ન જીવને તો શાંતિ ક્્યાંથી હોય? પરસ્ત્રીસેવનના પાપથી તે પાપી જીવને
તો નરકમાં અગ્નિથી ધગધગતી લાલચોળ લોઢાની પૂતળી સાથે બાથ ભીડવી પડે છે,
તેથી તે બળી જાય છે ને મહા દુઃખ પામે છે.
PDF/HTML Page 27 of 45
single page version
મટાડવા ચાહે છે તે તો અગ્નિમાં તેલ નાખવા જેવી મુર્ખતા કરે છે. અરે, હળાહળ ઝેર
ખાઈ લેવું સારૂં, અગ્નિમાં બળી જવું સારૂં, સમુદ્રમાં ડુબી જવું સારૂં તથા પર્વત ઉપરથી
પડવું સારૂં, પરંતુ મનુષ્યને શીલ વગરનું જીવન સારૂં નથી. માટે હે ભવ્ય! હૃદયમાં
વૈરાગ્ય ધારણ કરીને, શીલવ્રતવડે તું તારા આત્માને સુશોભિત કર, ને પરસ્ત્રીનો
સર્વથા ત્યાગ કર.
છે. શીલ વગરનો વિષયાસક્ત પ્રાણી જીવતો હોય તોપણ મરેલા જેવો છે, કેમકે જેમ
મડદામાં કોઈ ગુણ હોતાં નથી તેમ શીલરહિત જીવમાં કોઈ ગુણ હોતાં નથી.
સ્વસ્ત્રીમાં સંતોષ કર ને પછી સદાને માટે સ્ત્રીમાત્રનો ત્યાગ કર. જે વિદ્વાન એકાગ્રચિત્તે
શીલધર્મનું પાલન કરે છે તેના ઉપર મુક્તિસ્ત્રી પ્રસન્ન થાય છે. એક દિવસનું પણ
બ્રહ્મચર્યપાલન કરનાર જીવ નવલાખ જીવોની હિંસાથી બચે છે. તેમજ સ્ત્રીઓમાં પણ
જે સ્ત્રી શીલરૂપ આભૂષણને ધારણ કરે છે તે જગતમાં શોભે છે, તે પ્રસંશનીય છે. જેનો
ઉત્તમ શીલભંડાર ઈન્દ્રિયરૂપી ચોરો વડે લુંટાઈ ગયો નથી તે શીલવાન પ્રાણી ધન્ય છે.
અનેક ઉપદ્રવ થવા છતાં જે પોતાના શીલધર્મને છોડતા નથી તે ધર્માત્મા પ્રશંસનીય છે.
અધિક શું કહેવું? માટે હે મિત્ર! તું શીલધર્મનું સર્વ પ્રકારે પાલન કર.
રૂપ દેખીને મોહિત થયો, ને તેની સાથે પરણવા ઈચ્છા કરી; પણ તેઓ જૈનમતના દ્વેષી,
વિધર્મી હોવાથી જિનદત્તશેઠ તેની સાથે નીલીના લગ્ન કરે તેમ ન હતું. આથી તે
સાગરદત્તે કપટપૂર્વક જૈનધર્મ સ્વીકારવાનો દંભ કર્યો ને શ્રાવક જેવા આચરણ કરવા
લાગ્યા. આથી, ‘સાગરદત્તે મિથ્યાત્વમાર્ગ છોડી દીધો ને જૈનધર્મ ધારણ કર્યો’ એમ
સમજીને જિનદત્તે નીલીને તેની સાથે પરણાવી દીધી.
PDF/HTML Page 28 of 45
single page version
પોતાની પુત્રી જાણે કુવામાં પડીને મરી ગઈ હોય–એવું તેને દુઃખ થયું. ખરૂં છે–પુત્રીને
કુવામાં નાખી દેવા કરતાં પણ મિથ્યાત્વનું સેવન કરનારા મૂર્ખ સાથે પરણાવવી તે વધુ
ખરાબ છે. કેમકે મિથ્યાત્વના સંસ્કારથી ઘણા ભવોમાં જીવનું બૂરું થાય છે. જે પોતાની
પુત્રીને વિધર્મમાં આપે છે તે તેનું મહાન અહિત કરે છે, તેને જૈનધર્મનો
પ્રેમ નથી.
ઉત્તમ સંસ્કાર છૂટતા નથી.
મતના) ભિક્ષુકોને ભોજન માટે ઘરે નિમંત્ર્યા. પણ નીલીએ યુક્તિથી તેમની પરીક્ષા
કરીને તેમને અજ્ઞાની ઠરાવ્યા.
ઉપર પરપુરુષ સાથે વ્યભિચારનું મહાન કલંક નાંખ્યું....અને તે વાત સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ
કરવા લાગી. અરેરે, નિર્દોષ શીલવંત નીલી ઉપર પાપકર્મના ઉદયથી આ મહા દોષનું
જૂઠૂં કલંક આવ્યું.
પ્રતિજ્ઞા કરીને જિનેન્દ્રદેવની સન્મુખ બેસી ગઈ, ને અંતરમાં જિનેન્દ્રદેવના ગુણોનું
સ્મરણ કરીને તેનું ચિંતન કરવા લાગી.
તારું કલંક સવારમાં જ દૂર થશે....માટે તું ચિંતા ન કર. તે દેવતાએ રાજાને પણ
સ્વપ્નમાં એક વાત કરી.
PDF/HTML Page 29 of 45
single page version
સવાર પડી...નગરીના દરવાજા એવા જડબેસલાક થઈ ગયા કે કોઈ રીતે ખૂલ્યા
નગરીના દરવાજા બંધ થઈ જશે ને કોઈ શીલવ્રતી સ્ત્રીનો પગ અડશે ત્યારે જ તે ખુલશે.
તેના પગનો સ્પર્શ થતાં જ દરવાજા ખુલી ગયા...તેના શીલનો આવો પ્રભાવ દેખીને
સર્વત્ર જયજયકાર થઈ ગયો ને તેનું કલંક દૂર થયું. સાગરદત્ત વગેરેએ પણ પ્રભાવિત
થઈને તેની ક્ષમા માંગી; અને જૈનધર્મ અંગીકાર કરીને પોતાનું હિત કર્યું.
પ્રસિદ્ધ છે, ને જગતને શીલનો મહિમા દેખાડી રહ્યું છે.
અનેક વિકારચેષ્ટાઓ કરી, પણ શીલના મેરૂ–સુદર્શન તો અચલ જ રહ્યા. અતીન્દ્રિય
ભાવનાના અતૂટ કિલ્લાવડે ઈન્દ્રિયવિષયોના પ્રહારોથી આત્માની રક્ષા કરી....વાહ,
સુદર્શન...ધન્ય તારું દર્શન!
ભાવનામાં મગ્ન છે ને પ્રતિજ્ઞા કરી લીધી છે કે આ ઉપસર્ગ દૂર થાય તો ગૃહવાસ
છોડીને મુનિ થઈ જવું.–વૈરાગ્યલીન એ મહાત્માને દુષ્ટ રાણી ઉપર ક્રોધ કરવાનીયે
ફુરસદ ક્્યાં હતી!
રાજસેવકો
PDF/HTML Page 30 of 45
single page version
પ્રતાપે દૈવી ચમત્કાર થયો....આકાશમાંથી ફૂલ વરસવા માંડયા...પૃથ્વી ફાટીને શૂળીના
સ્થાને સિંહાસન બની ગયું...તલવાર ચલાવનારના હાથ હવામાં જ ચોંટી ગયા...
આકાશમાં દેવો શેઠ સુદર્શનના શીલનો જયજયકાર કરવા લાગ્યા...
રાજાએ શેઠની ક્ષમા માંગી...ને માનસહિત નગરીમાં પધારવા પ્રાર્થના કરી. પણ
કરીને કેવળજ્ઞાન પામીને મોક્ષ પધાર્યા.
ઈન્દ્રસભામાં પ્રશંસા થઈ હતી; દેવે તેમના શીલની પરીક્ષા કરી હતી છતાં તેઓ ડગ્યા ન
હતા; તેમના શીલનો મહિમા પણ પુરાણોમાં પ્રસિદ્ધ છે.
કુશીલનું સેવન કરવાથી જે વિષયાંધ જીવો મહાન દુઃખને પામ્યા એવા પાપી
અન્ય સ્ત્રીને બદલે પોતાની માતાને જ ભોગવી; પછી ખબર પડવા છતાં પણ તે દુષ્ટ–
કામાંધ પાપીજીવ દરરોજ પોતાની માતા સાથે કુકર્મ કરવા લાગ્યો. અંતે રાજાને ખબર
પડતાં તેને ભયંકર શિક્ષા કરી, ને તે દુષ્ટ મરીને દુર્ગતિમાં ગયો.–આવા પાપી વિષય–
લુબ્ધ જીવો નરકે ન જાય તો બીજે ક્યાં જાય?
છે. આમ કુશીલસેવનમાં પાપથી દુર્ગતિનાં મહાન દુઃખો જાણીને હે ભવ્ય જીવો! તમે તે
પાપને છોડો, ને ઉત્તમ શીલનું સેવન કરો.
PDF/HTML Page 31 of 45
single page version
પરિગ્રહનું પરિમાણ કરવું જોઈએ. ખેતર–ઘર–ધન–ધાન્ય સ્ત્રી આદિ સંપત્તિ મમત્વ
વધારનારી છે, તથા તેમાં ત્રસ–સ્થાવર અનેક જીવોની હિંસા થાય છે, માટે સંતોષને
સિદ્ધ કરવા અને અહિંસાનું પાલન કરવા તું પરિગ્રહની મમતા ઘટાડીને તેની મર્યાદાનો
નિયમ કર. લોભમાં આકુળતા છે, ને સંતોષમાં સુખ છે. સંતોષવાન જીવ જે પદાર્થને
ચાહે છે તે ત્રણલોકમાં ગમે ત્યાં હોય તોપણ તેને પ્રાપ્ત થાય છે. જેમ માંગનારને કદી
અધિકધન મળતું નથી, (–ભિખારીને તો શું મળે!) તેમ લોભ વડે અધિક દ્રવ્યની ઈચ્છા
કરનારને તેની પ્રાપ્તિ થતી નથી. નિસ્પૃહ જીવોને તો વગર માંગ્યે ધનના ઢગલા થઈ
જાય છે, તેમ સંતોષ ધારણ કરનારને ધન વગેરે પુણ્યયોગે સ્વયમેવ આવી જાય છે.
પુણ્યના ઉદય–અનુસાર લક્ષ્મી આવે–જાય છે; માટે હે જીવ! તું લોભ–તૃષ્ણા છોડને
સંતોષરૂપ અમૃતને ધારણ કર. તથા શક્તિઅનુસાર શુભકાર્ય કર. લક્ષ્મી પુણ્યથી આવે
છે, વગર પુણ્યે ઈચ્છા કરવાથી તે આવી જતી નથી. ચૈતન્યની નિજસંપદા જાણીને
બહારની સંપદાનો મોહ જેણે છોડ્યો છે એવા ધર્માત્માને જ આ લોકમાં તીર્થંકર ચક્રવર્તી
કે ઈન્દ્રપદની વિભૂતિ મળે છે. જે બુદ્ધિમાન શ્રાવક પરિગ્રહનું થોડું પરિમાણ કરે છે તેની
પરીક્ષા કરવા માટે ઘણી લક્ષ્મી સામેથી તેના ઘરે આવે છે. કદાચિત્ સૂર્યમાંથી ઠંડક મળે
તોપણ મમતારૂપ પરિગ્રહમાંથી જીવને કદી શાંતિ મળતી નથી. જેમ પશુઓ નગ્ન રહેવા
છતાં મમત્વરૂપ પરિગ્રહના ત્યાગ વગર તેઓ શાંતિ કે પુણ્ય પામતા નથી, તેમ જેને
પરિગ્રહની મર્યાદાનો કોઈ નિયમ નથી એવો ધર્મરહિત જીવ શાંતિ કે પુણ્ય પામતો નથી;
પરિગ્રહની તીવ્ર મૂર્છાથી તે પાપ બાંધીને દુર્ગતિમાં રખડે છે. ધર્મના બગીચાને ખાઈ
જનાર વિષાયસક્ત મનરૂપી હાથી, નિયમ રૂપ અંકુશ વડે વશમાં રહે છે. માટે હે જીવ!
તું સંતોષવડે પરિગ્રહ–પરિમાણનો નિયમ કર.
PDF/HTML Page 32 of 45
single page version
ધર્મનો કે પુણ્ય–પાપનો વિવેક રહેતો નથી, ગુણ–અવગુણને તે જાણતો નથી; લોભવશ
તે ક્્યારેક ગુણીજનનો પણ અનાદર, ને દુર્ગણી જીવોનો આદર કરે છે, દેશ–પરદેશ ભમે
છે, માયા–કપટ કરે છે. લોભીપુરુષની આશા આખા સંસારમાં એવી ફેલાઈ જાય છે કે
જગતનું બધું ધન મળે તોપણ તેનો લોભ શાંત થાય નહીં.
એવા ધનની મમતાને ધિક્કાર હો. હે જીવ! તું ધનનો લોભ કરવા કરતાં ધર્મ
પ્રભાવના–અર્થે તેનું દાન કર....એ જ ઉત્તમ માર્ગ છે. દાન વગરનું ગૃહસ્થપણું તો
પરિગ્રહના ભારથી દુઃખ જ દેનારું છે. લોભ તો પાપને વધારનાર હોવાથી નિંદ્ય છે, ને
દાનાદિક શુભકાર્ય શ્રાવકને માટે પ્રશંસનીય છે. માટે હે શ્રાવકોત્તમ! તું સમ્યક્ત્વ
ઉપરાંત વ્રતોને પણ ધારણ કર. સર્વસંગત્યાગી મુનિપણું ન થઈ શકે ત્યાં સુધી
દેશત્યાગરૂપ વ્રત તો જરૂર ધારણ કર.
સદ્ગુણી સ્ત્રી હતી. સ્ત્રી–સંબંધી પરિગ્રહ–પરિમાણમાં તેને એકમાત્ર સુલોચના સિવાય
અન્ય બધી સ્ત્રીઓનો ત્યાગ હતો.
તેણે વિદ્યાધરીનું ઉત્તમ રૂપ ધારણ કરીને જયકુમારને ખૂબ લલચાવ્યો, અને હાવભાવ–
વિલાસ કર્યા, ને પોતાની સાથે ક્રીડા કરવા જયકુમારને કહ્યું.
આ તને શોભતું નથી. મારે એકપત્નીવ્રત છે એટલે સુલોચના–સ્ત્રી સિવાય અન્ય બધી
સ્ત્રીઓનો મારે ત્યાગ છે. હે દેવી! તું પણ વિષયવાસનાના ભૂંડા પરિણામને છોડ....ને
શીલવંતી થઈને, પરપુરુષ સાથે રમણની અભિલાષા છોડ.–આમ કહીને જયકુમાર તો
હૃદયમાં તીર્થંકર ભગવંતોને યાદ કરીને ધ્યાનમાં ઉભા રહ્યા. દેવે અનેક ઉપાયો કરવા
PDF/HTML Page 33 of 45
single page version
થયો, ને પ્રગટ થઈને તેમની સ્તુતિ કરવા લાગ્યો, તથા સન્માન કર્યું. કેટલાક સમય બાદ
જયકુમાર સંસારથી વિરક્ત થયા ને રાજપાટ છોડીને મુનિદીક્ષા અંગીકાર કરી,
આત્મધ્યાનવડે કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરીને મોક્ષ પામ્યા.
માખણિયા) નું ઉદાહરણ કહે છે.–
માંગીને પીધી; તે છાશના માખણના કણિયા મૂછની સાથે ચોટી ગયા. તે જોઈને
લોભિયાએ વિચાર્યું કે રોજરોજ આ રીતે છાશ માંગીને પીઉં, અને તેમાંથી જે માખણ
મૂંછમાં ચોટી જાય તે ભેગું કરું, ને પછી તેમાંથી ઘી બનાવીને તેનો વેપાર કરીશ. આમ
વિચારી છાશ માગી, મૂછમાં ચોટેલું માખણ તે ભેગું કરવા લાગ્યો. એટલે લોકોએ તેનું
લાખો રૂપિયા કમાઈશ; પછી રાજા થઈશ; પછી ચક્રવર્તી થઈશ; મારી પટરાણી પ્રેમથી
પગ દાબવા આવશે, ત્યારે લાડમાં ને લાડમાં હું તેને પાટુ મારીશ....આવી ધૂનમાં ને
ધૂનમાં તેણે પાટુ મારવાની ચેષ્ટા કરી. તે ઘીના માટલાને લાગી; માટલાનું ઘી અગ્નિમાં
ઢોળાતાં ભડકો થયો ને તેની ઝૂંપડીને આગ લાગી. તેમાં તીવ્ર લોભના આર્તધ્યાનસહિત
તે બળી મૂઓ...ને દુર્ગતિમાં ગયો.
કરજે...મુનિઓની સદા ભક્તિ કરજે ને ધર્મ ધ્યાનમાં લીન રહેજે.–આથી તું સ્વર્ગ–
મોક્ષને પામીશ.
PDF/HTML Page 34 of 45
single page version
સંસારમાં કે મોક્ષમાં તારો કર્તા બીજો કોઈ નથી.
–એ વાત તો જૈનશાસનમાં સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ છે.
હવે, આત્મા પોતે જ્યારે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રભાવે પરિણમે છે ત્યારે તે
પ્રવચનસાર ગાથા ૧૨૬ માં આચાર્યદેવે એ વાત સરસ સમજાવી છે; મોક્ષમાર્ગમાં
• જ્યો હું સંસારી હતો ત્યારે પણ ખરેખર મારું કોઈ પણ ન હતું. ત્યારે પણ હું
સ્વભાવ વડે અનાકુળ સુખફળને ઉપજાવું છું.
PDF/HTML Page 35 of 45
single page version
અભેદ આત્મારૂપે જ ભાવતો–અનુભવતો હોવાથી, તે પર્યાયો વડે ખંડિત થતો નથી
એટલે સુવિશુદ્ધ હોય છે....આ રીતે તેણે પોતાના આત્માને પરથી વિવિક્ત કર્યો છે ને
સ્વતત્ત્વના એકત્વમાં જોડ્યો છે.–આ જ શુદ્ધનય છે, આ જ શુદ્ધાત્માની ઉપલબ્ધિ છે,
આ જ નિર્વાણનો માર્ગ છે...આ જ મહા અતીન્દ્રિયસુખ છે.
છે. તેમાં વીરનાથપ્રભુનો સાક્ષાત્કાર છે.
PDF/HTML Page 36 of 45
single page version
એટલે આસ્રવોથી પોતાને ભિન્ન અનુભવતો થકો તે આત્મા પોતે
પોતામાં મગ્ન થાય છે...ધર્માત્માની આવી દશા સમજાવીને
આચાર્યદેવે અનુભૂતિનો માર્ગ ખુલ્લો કર્યો છે.
સમયસારની ૩૮ મી ગાથામાં ધર્માત્માના સ્વરૂપસંચેતનનું વર્ણન કર્યું છે. આ
અનુભવથી જીવ આસ્રવોને છોડે છે તે બતાવ્યું છે. ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માનો નિર્ણય
કરીને તેના અનુભવવડે ક્રોધાદિ આસ્રવોનો અભાવ થાય છે. ધર્મી પોતાના
ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માને કેવો અનુભવે છે? પ્રથમ તો ‘હું એક છું’ એમ એકપણે પોતાને
સદા અનુભવે છે. અનાદિ–અનંત સદાય પ્રત્યક્ષ–અખંડ–અનંત ચિન્માત્રજ્યોતિરૂપ
વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવપણે હું એક છું. આવા એકત્વસ્વભાવની અનુભૂતિવડે હું શુદ્ધ છું.
એકત્વની અનુભૂતિમાં કર્તા–કર્મ વગેરે કારકોના ભેદની પ્રક્રિયા નથી, હું કર્તા, આ મારું
કર્મ, આ સાધન–એવા કારકોના ભેદ–વિકલ્પો શુદ્ધ અનુભૂતિસ્વરૂપ આત્મામાં નથી.
આવા શુદ્ધ આત્માની અનુભૂતિવડે જ આત્મા આસ્રવોને છોડીને પોતે પોતામાં ઠરે છે.
આસ્રવોને છોડવાનો ને પોતામાં ઠરવાનો એક જ કાળ છે.
PDF/HTML Page 37 of 45
single page version
ધર્મી કહે છે કે હું એક છું, હું શુદ્ધ છું. એકપણું–શુદ્ધપણું એવા ભેદો પણ કાંઈ અનુભવમાં
નથી રહેતા, પણ સમજાવવું કઈ રીતે? પર્યાયે અંતર્મુખ થઈને આત્માના એકત્વનો
અનુભવ કર્યો ત્યાં પર્યાયના ભેદો રહેતા નથી, કારકના ભેદો રહેતા નથી, શુદ્ધ ચૈતન્યની
અનુભૂતિમાત્ર એક સ્વભાવ જ રહે છે. ભેદ તે અશુદ્ધતા છે; શુદ્ધના અનુભવમાં ભેદ
રહેતા નથી. એક કહો, શુદ્ધ કહો, ધ્રુવ કહો–તે બધું અભેદ છે. મારી આત્મઅનુભૂતિમાં
આનંદનો નાથ ડોલે છે, જેના અનુભવમાં આનંદનાથ હૈયાત નથી તેની પરિણતિ
દુઃખાયેલી છે.–તે દુઃખી છે. ધર્મી કહે છે–અમારો આનંદનો નાથ અમારી અનુભૂતિમાં
જીવંત છે–હયાત છે, અમારે દુઃખ કેવું? આનંદનો નાથ સાક્ષાત્ બિરાજે છે ત્યાં
અનુભૂતિ પણ આનંદરૂપ વર્તે છે. અનુભૂતિમાં જે આનંદ થયો એવા અનંત આનંદનો
આખો પિંડ અમારો આત્મા છે. આવા આત્માને અનુભવમાં લીધો ત્યાં ક્રોધાદિ સર્વે
પરભાવો બહાર રહી ગયા, છૂટી ગયા, જુદા પડી ગયા. પરિણતિ તો અંદર ઊંડે ચૈતન્ય–
પાતાળમાં ઊતરી ગઈ, ત્યાં બહારના કોઈ વિકલ્પો તેનું સાધન નથી, તે તો બહાર રહી
જાય છે. પરિણતિએ અંતરમાં ઊતરીને ચૈતન્યભાવને અનુભવમાં લીધો એટલે આત્મા
અંતરાત્મા થયો, અહા, મારી અનુભૂતિ તો મહા આનંદમય છે, ને ક્રોધાદિ આસ્રવોનું
વેદન તો એકલું દુઃખરૂપ છે. ક્્યાં આ ચૈતન્ય–અનુભૂતિનો આનંદને ક્્યાં આસ્રવોની
આકુળતાનું દુઃખ!–એ બંનેને કાંઈ લાગતું–વળગતું નથી, બંનેને કર્તાકર્મપણું નથી. આમ
નક્કી કરીને આસ્રવોથી જુદો પડે છે ને પોતાના નિર્વિકલ્પ વિજ્ઞાનઘનસ્વરૂપમાં ઠરે છે,–
આ રીતે આત્મા આસ્રવોથી છૂટે છે. આનું નામ મોક્ષમાર્ગ છે, આનું નામ સંવર–ધર્મ છે.
સાથે લગનથી તને અનંત ગુણના કરિયાવર સહિત મોક્ષપરિણતિ પ્રાપ્ત થશે.
રહિત નિર્મમભાવરૂપે પરિણમે છે. ચૈતન્યની અનુભૂતિમાં સમસ્ત પરભાવોથી ભિન્નતા
થઈ, એટલું તેનું સ્વામીપણું ન રહ્યું–એ જ નિર્મમત્વ છે. ક્રોધાદિ પરિણમન કદાચિત હો,
પણ ધર્મીની ચેતના તેનાથી જુદી જ છે; ચેતના કર્તા ને ક્રોધ તેનું કાર્ય–એવું સ્વામીપણું
ધર્મીને અંશમાત્ર નથી. એક વિકલ્પમાત્રનો પણ હું કર્તા છું–એમ ચેતનામાં જે વિકલ્પનું
PDF/HTML Page 38 of 45
single page version
PDF/HTML Page 39 of 45
single page version
માનતો નથી એટલે તે અરિહંતને જ માનતો નથી. જે અરિહંતને માને તે રાગને આદરે
નહીં. ધર્મીને રાગાદિ સાથે સ્વ–સ્વામીપણું નથી, તેની સાથે કર્તા–કર્મપણું નથી; એને તો
જ્ઞાનસ્વભાવમાં જ સ્વ–સ્વામીપણું સમાય છે.
નંદસ્વભાવ જ તારું સ્વ છે. આમ રાગાદિ વિભાવોથી ભિન્ન એવા ચેતનસ્વભાવરૂપે જ
પોતાને અનુભવતો ધર્મી જીવ રાગાદિ વિકલ્પના સ્વામીપણે કદી પરિણમતો નથી,
રાગાદિથી જુદો જુદો રહીને, આનંદઘનપણે જ સદા પરિણમે છે–તેણે આસ્રવોને છોડ્યા,
ને સંવર–દશારૂપે પોતે પોતામાં ઠર્યો.–અહા, આવા આત્માની સમજણનું ફળ બહુ મોટું
છે. આત્માનો સ્વભાવ મોટો છે, તેના અનુભવનું ફળ પણ મોટું જ હોય ને! સાદિ
અનંતકાળનું અનંત વીતરાગીસુખ આત્માના અનુભવના ફળમાં મળે છે.
રાગના ફળનું મમત્વ ઊભું છે. ધર્મીએ પોતાની ચેતનાને સ્વસંવેદનવડે રાગથી તદ્ન
જુદી પાડી દીધી છે, મારી ચેતનામાં રાગની છાયા પણ નથી, રાગના અંશને પણ
જ્ઞાનમાં તે સ્વીકારતા નથી, માટે તેને સર્વત્ર નિર્મમત્વ છે. બધા પરભાવોમાંથી મમત્વ
છોડીને, પોતે પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવમાંજ સ્થિર થાય છે, તેમાં નિર્વિકલ્પજ્ઞાનની અપૂર્વ
અનુભૂતિ છે, તે ધર્મ છે.
બાપુ! તું જ્ઞાનસ્વભાવે પૂરો આત્મા, ને તને આ ભવના આંટા શોભતા નથી;
આનંદસ્વરૂપ આત્મા દુઃખમાં રખડે એ તને શોભતું નથી. સ્વસંવેદનથી આનંદરૂપે
પરિણમવું–એ જ તને શોભે છે. ચૈતન્યદીવડા જ્યાં ઝગમગે છે ત્યાં તારું ઘર છે; રાગના
અંધારામાં તારો વાસ નથી. તું તો ચૈતન્યવસ્તુ છો; તારો વાસ ચૈતન્યમાં હોય કે રાગમાં
હોય? ચૈતન્યનો વાસ રાગમાં ન હોય. આમ પરિપૂર્ણ જ્ઞાનદર્શનસ્વરૂપે પોતે પોતાને
અનુભવે છે તે જીવ ધર્મી છે.
PDF/HTML Page 40 of 45
single page version
સિવાય રાગાદિ કોઈ ભાવને ધર્મી પોતાનું કાર્ય માનતા નથી, તેમાં તન્મય થતા નથી,
તેનાથી જુદા ને જુદા એવા ચેતના ભાવને જ તન્મયપણે કરે છે. આવી ચેતનાવડે
પોતામાં પણ આવી જ્ઞાનચેતના પ્રગટે ત્યારે જ તે ધર્મીને ઓળખી શકે છે. એકલા
શુભરાગના વિકલ્પવડે ધર્મીની સાચી ઓળખાણ થતી નથી. ધર્મીના આવા ચિહ્નનું
વર્ણન સમયસાર ગાથા ૭૫ માં કર્યું છે.
અનુભવે છે. ભાઈ, ધર્મીજીવની દશામાં રાગ વગરનો જે અનુભવ છે તેને તું ઓળખ,
તો ધર્મી ઓળખાય, ને તને પણ રાગ અને જ્ઞાનનું ભેદજ્ઞાન થઈને આત્માનું સાચું
સ્વરૂપ ઓળખાય.
વચ્ચેથી કાઢી નાખ્યો. અને કર્તા–કર્મના ભેદનો વિકલ્પ પણ જ્ઞાનમાંથી કાઢી નાખ્યો,
કેમકે તે વિકલ્પ કાંઈ જ્ઞાનનું કાર્ય નથી. આત્મા જ્ઞાનભાવરૂપે સ્વયં પરિણમ્યો એમાં
કર્તા–કર્મપણું આવી ગયું, પણ વિકલ્પ તેમાં ન આવ્યો.–આવી ભેદજ્ઞાનરૂપ ધર્મીની દશા
છે; તેને બરાબર ઓળખતાં જીવને ભેદજ્ઞાન થાય છે. (
રકમ બાકી હોય તેમણે “શ્રી દિગંબર જૈન સ્વાધ્યાય મંદિર ટ્રસ્ટ” ના
નામનો ડ્રાફટ બેક ઓફ ઇંડીયા સોનગઢ ઉપરનો અથવા
ભાવનગરની કોઈ પણ બેંક ઉપરનો ડ્રાફટ મોકલવા વિનંતી છે.