Page -20 of 205
PDF/HTML Page 2 of 227
single page version
Page -19 of 205
PDF/HTML Page 3 of 227
single page version
Page -17 of 205
PDF/HTML Page 5 of 227
single page version
વૈશાખ સુદ ૩ (અક્ષય ત્રીજ)ના રોજ ગ્રંથકારે તેની રચના પૂરી
કરી હતી. આ ગ્રંથમાં ધર્મનું સ્વરૂપ ટૂંકામાં સારી રીતે બતાવવામાં
આવ્યું છે, અને તે બાળકથી માંડી વૃદ્ધ સુધી સર્વે જીવો તરત
સમજી શકે તેવી સરળ ભાષામાં આપવામાં આવ્યું છે.
નીચે મુજબ છેઃ
ભૂલ છે એટલે કે જીવને તે અજીવ માને છે.
Page -16 of 205
PDF/HTML Page 6 of 227
single page version
તે માનતો નથી
છે
ભૂલ છે.
ભોગવટો છે; એટલે કે ચારે ગતિઓમાં
Page -15 of 205
PDF/HTML Page 7 of 227
single page version
અવસ્થા ટાળી બેઇન્દ્રિયથી પંચેન્દ્રિય ભાગ્યે જ થાય છે; અને
તેમાં પણ મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત કરવું તો અતિ
દુઃખ ટાળી શકે. પરંતુ મનુષ્યભવમાં પણ કાં તો ધર્મનો યથાર્થ
વિચાર કરતો નથી, અગર તો ધર્મને નામે ચાલતી અનેક
મિથ્યા માન્યતાઓમાંથી કોઈ ને કોઈ ખોટી માન્યતાને ગ્રહણ
કરે છે અને કુદેવ, કુગુરુ તથા કુશાસ્ત્રમાં તે ફસાઈ જાય
છે; અથવા તો ‘બધા ધર્મો એક છે’ એમ ઉપલક દ્રષ્ટિએ
માની લઈને બધાનો સમન્વય કરવા લાગે છે અને પોતાની
એ ભ્રમણાવાળી બુદ્ધિને, વિશાળબુદ્ધિ માનીને અભિમાન સેવે
છે; કદી તે જીવ સુદેવ, સુગુરુ અને સુશાસ્ત્રનું બાહ્ય સ્વરૂપ
સમજે તોપણ પોતાનું ખરું સ્વરૂપ સમજવા જીવ યથાર્થ પ્રયાસ
કરતો નથી; તેથી તે ફરી ફરીને સંસારચક્રમાં રખડી પોતાનો
મોટામાં મોટો કાળ નિગોદ
Page -14 of 205
PDF/HTML Page 8 of 227
single page version
લાભ થાય, પરથી મને નુકશાન થાય
મહાપાપને શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં મિથ્યાદર્શન કહેવામાં આવે છે.
તેના ફળ તરીકે ક્રોધ, માન, માયા, લોભ જે પરિમિત પાપ છે
તેને તીવ્ર કે મંદપણે સેવે છે. જીવો ક્રોધાદિકને પાપ ગણે છે,
પણ તેનું મૂળિયું મિથ્યાદર્શનરૂપ મહાપાપ છે તેને તેઓ
ઓળખતા નથી, તો પછી તેને ટાળે ક્યાંથી?
પ્રથમ સમજવાની ખાસ જરૂર છે.
કરતાં મિથ્યાત્વ તે મહાપાપ છે, તેથી તેને પ્રથમ છોડાવવાનો
જૈનધર્મનો ઉપદેશ છે; છતાં ઉપદેશકો, પ્રચારકો અને
અગ્રેસરોનો મોટો ભાગ મિથ્યાત્વના યથાર્થ સ્વરૂપથી અજાણ છે;
Page -13 of 205
PDF/HTML Page 9 of 227
single page version
ક્યાંથી આપી શકે? તેઓ ‘પુણ્ય’ને ધર્મમાં સહાયક માની તેના
ઉપદેશની મુખ્યતા કરે છે; એ પ્રમાણે ધર્મને નામે મહા
મિથ્યાત્વરૂપી પાપને અવ્યકત રીતે પોષે છે. આ ભૂલ જીવ ટાળી
શકે તે માટે સમ્યગ્દર્શન અને મિથ્યાદર્શન તથા સમ્યગ્જ્ઞાન અને
મિથ્યાજ્ઞાનનું સ્વરૂપ આ ગ્રંથની ત્રીજી અને ચોથી ઢાળમાં આપેલ
છે. આનો અર્થ એવો નથી કે શુભને બદલે અશુભભાવ જીવે
કરવા; પણ શુભ ભાવને ધર્મ કે ધર્મમાં સહાયક માનવો નહીં,
નીચલી અવસ્થામાં શુભ ભાવ થયા વિના રહે નહીં, પણ તેને
ધર્મ માનવો તે મિથ્યાત્વરૂપ મહાપાપ છે.
ભાવ થાય છે તેને તે ધર્મ માનતા નથી પણ બંધનું કારણ માને
છે, જેટલો રાગ ટળે છે તથા સમ્યગ્દર્શન
છે તેથી તેમને આ ખરી ભાવના હોતી નથી.
Page -12 of 205
PDF/HTML Page 10 of 227
single page version
નહિ ત્યારે તેને શુભભાવરૂપ અણુવ્રત કે મહાવ્રત હોય છે,
પણ તેમાં થતા શુભ ભાવને તે ધર્મ માનતા નથી; તે વગેરેનું
સ્વરૂપ છઠ્ઠી ઢાળમાં કહ્યું છે.
‘નિશ્ચય’ કહેવામાં આવે છે, આત્માનો તે ત્રિકાળી સામાન્ય
સ્વભાવ દ્રવ્યાર્થિકનયે આત્માનું સ્વરૂપ છે, ત્રિકાળી શુદ્ધતા
તરફના વલણથી જીવનો જે શુદ્ધ પર્યાય પ્રગટે છે તે શુદ્ધ
પર્યાયને ‘વ્યવહાર’ કહેવામાં આવે છે, તે સદ્ભૂત વ્યવહાર
છે. અને અવસ્થામાં જે વિકાર કે રાગનો અંશ રહે છે તે
પર્યાય જીવનો અસદ્ભૂત વ્યવહાર છે; અસદ્ભૂત વ્યવહાર
જીવનું પરમાર્થ સ્વરૂપ નહિ હોવાથી ટળી શકે છે, અને તેથી
નિશ્ચયનયે તે જીવનું સ્વરૂપ નથી એમ સમજવું.
Page -11 of 205
PDF/HTML Page 11 of 227
single page version
માને છે તથા તે કરતાં કરતાં ભવિષ્યમાં નિશ્ચય (શુદ્ધભાવ
હોય છે. કોઈ વખતે નિશ્ચય (શુદ્ધ ભાવ) મુખ્યપણે હોય છે
કોઈ વખતે વ્યવહાર (શુભભાવ) મુખ્યપણે હોય છે. આનો
અર્થ એવો છે કે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ પોતાના સ્વરૂપમાં સ્થિર રહે
તેનું નામ નિશ્ચયપર્યાય (શુદ્ધતા) છે, અને તેમાં સ્થિર રહી
શકે નહિ ત્યારે સ્વલક્ષે અશુભભાવ ટાળી શુભમાં રહે અને
તે શુભને ધર્મ માને નહીં, તેને વ્યવહારપર્યાય (શુભપર્યાય)
કહેવામાં આવે છે; કેમકે તે જીવને શુભપર્યાય થોડા વખતમાં
ટળી શુદ્ધપર્યાય પ્રગટે છે; આ અપેક્ષા લક્ષમાં રાખી વ્યવહાર
સાધક અને નિશ્ચય સાધ્ય
ક્રમે ક્રમે શુદ્ધ પર્યાય થતો જાય. આ બન્ને પર્યાયો હોવાથી
તે પર્યાયાર્થિકનયનો વિષય છે. આ ગ્રંથમાં કેટલેક ઠેકાણે
નિશ્ચય અને વ્યવહાર એવા શબ્દો વાપરવામાં આવ્યા છે, ત્યાં
તેનો આ અર્થ સમજવો. વ્યવહાર (શુભભાવ)નો વ્યય તે
સાધક અને નિશ્ચય (શુદ્ધભાવ)નો ઉત્પાદ તે સાધ્ય એવો તેનો
અર્થ થાય છે; તેને ટૂંકામા ‘વ્યવહાર સાધક, નિશ્ચય સાધ્ય’
એમ પર્યાયાર્થિકનયે કહેવામાં આવે છે.
Page -10 of 205
PDF/HTML Page 12 of 227
single page version
મિથ્યાદ્રષ્ટિનું બીજું નામ છે, કેમ કે બહારના સંયોગ
સમ્યગ્દ્રષ્ટિનું બીજું નામ છે; કેમકે પોતાના અંતરથી જ એટલે
કે મારા ત્રિકાળી શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપના લક્ષે જ મને લાભ થઈ
શકે એમ તે માને છે. પરમાત્મા તે આત્માની સંપૂર્ણ શુદ્ધ
અવસ્થા છે. આ સિવાય બીજા અનેક વિષયો આ ગ્રંથમાં
લેવામાં આવ્યા છે; તે બધા કાળજીપૂર્વક સમજવાની જરૂર છે.
કારણ છે; આ ઉપરાંત શાસ્ત્રાભ્યાસમાં નીચેની બાબતો ખાસ
ખ્યાલમાં રાખવીઃ
૨. સમ્યગ્દર્શન પામ્યા સિવાય કોઈ પણ જીવને સાચાં
કેમકે તે ક્રિયા પ્રથમ પાંચમે ગુણસ્થાને શુભભાવરૂપે હોય છે.
Page -9 of 205
PDF/HTML Page 13 of 227
single page version
બુદ્ધિમાં તે હેય હોવાથી તેનાથી કદી ધર્મ ન થાય એમ તે
માને છે.
ઉપકાર કરી શકે નહીં, મારી
પોકારી
થાય છે, તથા તે શ્રદ્ધાન દ્રવ્યાનુયોગનો અભ્યાસ કરતાં થાય છે;
માટે પહેલાં દ્રવ્યાનુયોગ અનુસાર શ્રદ્ધાન કરી સમ્યગ્દ્રષ્ટિ થવું.
શુભ ભાવો હોય છે; પરંતુ પહેલે ગુણસ્થાને સાચાં વ્રત, તપ
વગેરે હોતાં નથી.
Page -8 of 205
PDF/HTML Page 14 of 227
single page version
પ્રતિક્રમણાદિ ક્રિયા કરે છે તે છોડી દેશે.
તો તેને સાચાં વ્રતાદિ હોતાં જ નથી તેથી તે છોડવાનો પ્રશ્ન
જ નથી. જો વ્રત કરનાર જ્ઞાની હશે તો છદ્મસ્થ દશામાં તે વ્રત
છોડી અશુભમાં જશે તેમ માનવું ન્યાયવિરુદ્ધ છે. પરંતુ એમ બને
કે તે ક્રમે ક્રમે શુભભાવને ટાળી શુદ્ધને વધારે. પણ તે તો લાભનું
કારણ છે, નુકસાનનું કારણ નથી. માટે સત્ય કથનથી કોઈને
નુકસાન થાય નહિ. આ કથનનું મનન કરવાની ખાસ જરૂર છે.
શુદ્ધિ
સોનગઢ (સૌરાષ્ટ્ર)
Page -7 of 205
PDF/HTML Page 15 of 227
single page version
આગળની આવૃત્તિમાં જે મુદ્રણ-અશુદ્ધિઓ હતી તે બ્ર. શ્રી ચંદુભાઈ
ઝોબાળિયાનાં માર્ગદર્શન નીચે આ આવૃત્તિ મુદ્રિત કરવામાં આવી
છે.
માને છે.
વિ. સં. ૨૦૫૮
ઇ. સ. ૨૦૦૨
નીચલી દશાવાળાઓને તો વ્રત
Page -6 of 205
PDF/HTML Page 16 of 227
single page version
શ્રદ્ધાન થતાં થાય છે તથા તે શ્રદ્ધાન દ્રવ્યાનુયોગનો અભ્યાસ
કરતાં થાય છે; માટે પહેલાં દ્રવ્યાનુયોગ અનુસાર શ્રદ્ધાન કરી
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ થાય અને ત્યારપછી ચરણાનુયોગ અનુસાર વ્રતાદિક
ધારણ કરી વ્રતી થાય. એ પ્રમાણે મુખ્યપણે તો નીચલી દશામાં
જ દ્રવ્યાનુયોગ કાર્યકારી છે, તથા ગૌણપણે જેને મોક્ષમાર્ગની
પ્રાપ્તિ થતી ન જણાય તેને, પહેલાં કોઈ વ્રતાદિકનો ઉપદેશ
આપવામાં આવે છે. માટે ઉચ્ચ દશાવાળાઓને અધ્યાત્મ-
ઉપદેશ કરવા યોગ્ય છે એમ જાણી નીચલી દશાવાળાઓએ
પરાઙ્મુખ થવું યોગ્ય નથી.
કોઈ ઠેકાણે વ્યવહારનયની મુખ્યતા સહિત વ્યાખ્યાન છે તેને
‘‘એમ નથી પણ નિમિત્તાદિની અપેક્ષાએ ઉપચાર કર્યો છે’’
એમ જાણવું; અને એ પ્રમાણે જાણવાનું નામ જ બન્ને નયોનું
ગ્રહણ છે. પણ બન્ને નયોનાં વ્યાખ્યાનને સમાન સત્યાર્થ જાણી
‘‘આ પ્રમાણે પણ છે તથા આ પ્રમાણે પણ છે’’ એવા ભ્રમરૂપ
પ્રવર્તવાથી તો બન્ને નયો ગ્રહણ કરવા કહ્યા નથી.
Page -5 of 205
PDF/HTML Page 17 of 227
single page version
અંતર-પ્રદર્શન અને પ્રશ્નાવલી ...
જીવતત્ત્વની ભૂલ ...
Page -4 of 205
PDF/HTML Page 18 of 227
single page version
મિથ્યાજ્ઞાન ...
લાગવાનો ઉપદેશ ...
અંતર-પ્રદર્શન અને પ્રશ્નાવલી ...
અજીવ
Page -3 of 205
PDF/HTML Page 19 of 227
single page version
સમ્યક્ત્વના ૨૫ દોષ તથા ૮ ગુણોનું વર્ણન ...
અંતર-પ્રદર્શન અને પ્રશ્નાવલી ...
ઇચ્છા રોકવાનો ઉપાય ...
Page -2 of 205
PDF/HTML Page 20 of 227
single page version
અને સત્ય-અણુવ્રત ...
અંતર-પ્રદર્શન અને પ્રશ્નાવલી ....
તેનું ફળ...
અંતર-પ્રદર્શન અને પ્રશ્નાવલી ...