PDF/HTML Page 1 of 48
single page version
PDF/HTML Page 2 of 48
single page version
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
વર્ષ: ૧૯ અંક: ૭) તંત્રી : જગજીવન બાઉચંદ દોશી (વૈશાખ : ૨૪૮૮
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
PDF/HTML Page 3 of 48
single page version
ભાવે, ધ્યાવે અવિચલપણે, જેહને સાધુ સંત;
જેની સેવા સુરમણિ પરે, સૌખ્ય આપે અનંત;
એવા મ્હારા
PDF/HTML Page 5 of 48
single page version
વાણી સાંભળતાં સંસારના આતાપ શાન્ત થાય છે.
પામરને પ્રભુતા પરખાવે છે. વિસ્મૃત ચૈતન્યપદ
યાદ કરાવી મોક્ષમાર્ગના અંકુરો પ્રગટાવે છે. આપના
ઉપકારનો પ્રતિ ઉપકારવાળવા અસમર્થ એવા અમ
મુમુક્ષુઓના આપને પરમ ભક્તિથી વંદન.
PDF/HTML Page 6 of 48
single page version
ભવ્ય જીવોને નિર્મળતાના ઉત્પાદમાં નિમિત્તરૂપ થયા એટલે
(૩) ભેદવિજ્ઞાન દ્વારા આસ્રવ નિરોધ અફર છે.
(૪) ક્ષાયિક સમકિતીનું સમ્યગ્દર્શન અફર છે.
(પ) નિશ્ચય રત્નત્રયનું નિરપેક્ષપણું અફર છે.
PDF/HTML Page 7 of 48
single page version
(૧૨) અયોગી જિનેશ્વરનું અયોગીપણું અફર છે.
(૧૩) પરમાત્માનું પરમાનંદમયપણું અફર છે.
(૧૪) સિદ્ધ ભગવંતનું સિદ્ધત્વ અફર છે.
ઉપરોક્ત અફરપણાના દિવ્ય સંદેશાઓ જેઓ આપી
PDF/HTML Page 9 of 48
single page version
મે ૧૯૬૨: અંક: ૭) તંત્રી: જગજીવન બાઉચંદ દોશી (વૈશાખ: ૨૪૮૮
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
આપશ્રીનો ધન્ય અવતાર છે. આપની
હર્ષ થાય છે. સમર્થ પૂર્વાચાર્યોના વીતરાગી
વૈભવથી ભરપુર ગ્રંથરત્નોનો વારસો મળવા
અંધકારની ઘેરી છાંય છવાઈ હતી. આ અવસરે
આપનો પુનિત જન્મ થયો. આપે વીતરાગનો
સાગરના મંથન કરી અમૃત કાઢયા અને ભવ્ય
ભાવિકોને પીરસ્યા. “સંત વિના અંતની વાતનો
દ્રષ્ટિગત થતાં આપની સુમધુર અધ્યાત્મ રસથી
તરબોળ વાણી સુણવા આપની સમીપ ભારતના
ખુણે ખુણેથી હજારો મુમુક્ષુઓ આવે છે. આપ
પાન કરાવો છો. આપનું શરણ ગ્રહી મુમુક્ષુજનો
સનાથ થયા. આપના પરમ ઉપકારને સંભારતા
ભક્તિપૂર્વક–સત–સત–વંદન.
PDF/HTML Page 10 of 48
single page version
नवतत्त्वग
PDF/HTML Page 11 of 48
single page version
સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ થાય છે. વ્યવહારનયનો વિષય ભેદ અને રાગ છે તેના આધારે
સમ્યગ્દર્શન ત્રણકાળમાં થઈ શકે નહિ.
બીજાને નહિ મારવાના, દાન દેવાના વગેરે શુભભાવ પુણ્ય તત્ત્વ છે. મારવા કે
હેરાન કરવાના ભાવ તે પાપભાવ છે, તે બન્ને મલિનભાવ છે. પુણ્ય–પાપની
લાગણીમાં એકત્વબુદ્ધિ કરવી તે હિંસા છે, તેમાં એકાગ્ર થયે અહિંસાધર્મ થાય
નહિ. ધર્મીજીવને ભૂમિકાનુસાર શુભાશુભભાવ આવે છે; પણ તેને તે બંધનું કારણ
માને છે.
સોપાન છે.
ધ્રુવસ્વભાવમાં પુણ્યપાપનો પ્રવેશ નથી. શુદ્ધનયના વિષયભૂત શુદ્ધઆત્માનું શ્રદ્ધાન
કરે તે સમ્યગ્દર્શન છે. ધ્રુવસ્વભાવની દ્રષ્ટિ થઈ ત્યારથી શ્રદ્ધા અપેક્ષાએ તે સંસારથી
–વ્યવહારની રુચિથી મુક્ત જ છે.
નવતત્ત્વના ભેદવડે આત્માને અનેક પ્રકારે ઓળખાવે છે પણ શુદ્ધનયથી જોતાં
આત્મામાં ચૈતન્યજ્યોતિપણું સદાય એકરૂપ છે. દેહ; ઈન્દ્રિયો અને પુણ્યપાપની
લાગણીથી પાર આત્મા પૂર્ણજ્ઞાનઘનપણે જ સદા પ્રકાશમાન છે, પણ રાગની ક્રિયા
ઉપર જેની દ્રષ્ટિ છે તેને તે જ્ઞાનસ્વરૂપે દેખાતો નથી.
વિકલ્પની આડમાં એટલે કે વ્યવહારના પ્રેમમાં પૂર્ણ ચૈતન્યસ્વરૂપી આત્મા છે,
છતાં તે દેખાતો નથી એટલે કે પ્રતીતિમાં–અનુભવમાં તે આવતો નથી. ભગવાન
આત્મા ત્રિકાળ જ્ઞાનસ્વરૂપ ચૈતન્યબિમ્બ છે, નવતત્ત્વના વિકલ્પવડે તે અનેકરૂપ
દેખાવા છતાં રાગાદિરૂપે નથી. શરીરરૂપે નથી તથા તેને આધીન પણ નથી.
PDF/HTML Page 12 of 48
single page version
તે અનુભવી શકાય છે તેમ આત્મા શુદ્ધનયવડે દેહ અને રાગાદિથી જુદો
અનુભવી શકાય છે–તેવી અંતરદ્રષ્ટિ થવી તે સમ્યગ્દર્શન છે.
જ્ઞાયકસ્વભાવને જુદો તારવવો તે ભૂતાર્થથી (નિશ્ચયથી) સમ્યગ્દર્શન છે.
અને અતતીતિ–ગચ્છતીતિ–સદાય જાણે અને પરિણમે છે તે અપેક્ષાએ તેને
આત્મા કહેવાય છે. આત્મા શક્તિ અપેક્ષાએ શુદ્ધ છે પણ વર્તમાનદશામાં
વિકાર છે. જો વર્તમાનદશામાં પણ તે તદ્રન શુદ્ધ હોય તો તેને પરમાનંદનો
પ્રગટ અનુભવ હોવો જોઈએ.
(પૂર્ણજ્ઞાનઘન સ્વભાવનો) અભેદ–એકરૂપ અનુભવ કરવો તે સમ્યગ્દર્શન છે.
સમ્યગ્દર્શનનો વિષય જે ત્રિકાળી આત્મા છે તેને જાણ્યા વિના, અનુભવ કર્યા
વિના શુદ્ધતાનું થવું, વધવું કે ટકવું, બને નહિ.
તેમાં મારો બિલકુલ અધિકાર નથી. જડનું, શરીરનું, હાથપગનું કામ
આત્મા કરી શકે નહિ, કેમકે તે અજીવ–જડપદાર્થ સત–વિદ્યમાન જગતનાં
સ્વતંત્ર–તત્ત્વો છે.
પર્યાયો તે તેનાથી છે, આત્માને આધીન તે કદી નથી. એની વ્યવસ્થા તે કરે
છે, તેના વડે ને તેના આધારે તે થાય છે, આવું વસ્તુસ્વરૂપ ન માનતાં એનાં
કાર્ય હું કરું, હું હોઉં તો તેનું કાર્ય થાય.–એમ જે માને છે તેને વ્યવહારથી પણ
અજીવતત્ત્વની શ્રદ્ધા નથી અજ્ઞાની પરપદાર્થનું
PDF/HTML Page 13 of 48
single page version
કર્તાપણું માની અભિમાન કરે પણ પરનું તે કાંઈ કરી શકતો નથી. કેમકે જડ–
પુદ્ગલ પરમાણુ કાયમી તત્ત્વ જગતમાં છે. તે તેનાપણે ટકીને, તેની તાકાતથી
નવી–નવી અવસ્થાપણે બદલ્યા કરે છે.
તાકાત છે. તેઓ સ્વયં પલટીને શરીરાદિરૂપે થાય છે. તેનું કોઈ કાર્ય આત્મા
કરી શકતો નથી અને તેઓ એક સમય પણ તેના કાર્ય (પરિણમન) માટે
કોઈની રાહ જોતાં નથી. આમ સ્વ–પરની ત્રિકાળ સ્વતંત્રતા કબૂલે તો જે જ્ઞાન
પરમાં કર્તા–ભોક્તાપણું, સ્વામીપણું, પરથી સુખી–દુઃખી થવાપણું માની
અજ્ઞાનવડે રાગમાં રોકાતું હતું તે જ જ્ઞાન પરથી ભિન્ન અનંતગુણનો જે પિંડ
છે ને જેમાં બેહદ પ્રભુતા પડી છે તેવા આત્મામાં જોડાણ કરે તો અતીન્દ્રિય
આનંદનો અનુભવ થાય.
બીજા મને મારી–જીવાડી શકે છે, એમ માને છે. તે જીવ ચૈતન્યતત્ત્વને
પોતાપણે નહિ માનતો શરીરને પોતાપણે માને છે; અને દયા, દાન, પૂજા, સેવા
આદિ રાગની ક્રિયાને ધર્મ માને છે; અને એ જ સંસારનું મૂળિયું છે.
દયાનો ભાવ અથવા દાનાદિનો ભાવ થવો તે પુણ્યતત્ત્વ છે, હિંસા, જૂઠ, ચોરી,
કુશીલાદિ ભ
તેમ ન માનતાં તેને ધર્મનું, સંવર–નિર્જરા–મોક્ષનું કારણ માને તેને નવતત્ત્વની
ખબર નથી. શુભરાગથી કદી પણ સંવર ન થાય.
માટે પ્રથમ પુણ્ય કરો, શુભરાગ કરતાં કરતાં પ્રથમ પાપ ટળશે ને પછી પુણ્ય–
પાપ ટળી જશે તો તે સત્યનો ઘાત કરનાર દ્રષ્ટાંતભાસ છે. સંસારની
રુચિવાળાને રાગની વાત જ ગોઠે છે.
અશુદ્ધિની હાનિ થાય છે; અને
PDF/HTML Page 14 of 48
single page version
PDF/HTML Page 15 of 48
single page version
મિથ્યાત્વ રાગાદિ રહિત આત્મભાવને અહિંસા કહેવામાં આવે છે.
થાય. વર્તમાન દશામાં પુણ્ય–પાપ હોય છતાં પ્રથમ તેનો દ્રષ્ટિ–શ્રદ્ધા અપેક્ષાએ
ત્યાગ હોય છે. રાગથી પાર ત્રિકાળી સ્વભાવ ઉપર દ્રષ્ટિ થતાં શુદ્ધાત્માની
અનુભૂતિ–આત્મખ્યાતિ થાય છે તેને નિર્વિકલ્પ વિજ્ઞાનઘન આત્મા પ્રસિદ્ધ
થયો, પુણ્ય–પાપ ઉપર દ્રષ્ટિ છે તેને મલિનભાવ પ્રસિદ્ધ થયો, આત્મા પ્રસિદ્ધ
ન થયો.
કર્તાબુદ્ધિના અહંકારનું પોષણ જ થાય છે. કદાચ પુણ્ય બાંધે તો મિથ્યાત્વ
સહિત પાપાનુબંધી પુણ્ય બાંધે છે.
૨પ. જગતના જડ અને ચેતન પદાર્થો સદાય તેની શક્તિથી ટકીને
અમે પરનાં કામ કર્યાં. સમાજને સુધારી દીધો, અમે ત્યાગી થયા છીએ, સ્ત્રી,
ધનાદિ પરિગ્રહનો ત્યાગ કર્યો છે, લૂખો, સાદો, સાત્ત્વિક આહાર ખાઈએ છીએ
–તો એ કાંઈ ધર્મીનું ચિહ્ન નથી. પુણ્ય પાપ તે બંધનાં કારણ છે, હું તેનાથી
જુદો ત્રિકાળી જ્ઞાતા છું–એમાં જ્ઞાનને જોડી નવતત્ત્વના વિકલ્પથી છૂટો પડી,
અનાદિ અનંત એકરૂપ આત્માને જોવો તે નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન છે.
કરુણા, કોમળતાના ભાવ થાય તે પુણ્યતત્ત્વ છે, ધર્મતત્ત્વ તેનાથી પાર છે.
વ્યવહારમાં એકતાબુદ્ધિ–છોડી, ભેદથી ખસીને અંતર અભેદ સ્વભાવમાં ઢળવું
તેનું નામ સમ્યગ્દર્શન છે–એકને જાણ્યો, તેણે સર્વ જાણ્યું. વ્યવહારનય છે અને
તેનો વિષય પણ છે પરંતુ એના લક્ષે આત્મા જણાય નહિ. અંતરજ્ઞાયકમાં
ઠરીને, એક આત્મા જાણ્યો તેણે સ્વ–પર બધું જાણ્યું. અંતર્મુખદ્રષ્ટિ કર્યા વિના
કોઈને પણ ધર્મ થતો નથી.
આગળ વધતાં પુરુષાર્થ અનુસાર અંતરમાં સ્થિરતા વધે છે, ભૂમિકાનુસાર
પુણ્ય–પાપ વ્રત, તપના શુભભાવ પણ હોય છે પણ શુભરાગને તે ધર્મ ન
માને. પુણ્યબંધનું કારણ માને, ફોતરા સમાન છોડવા યોગ્ય માને.
PDF/HTML Page 16 of 48
single page version
PDF/HTML Page 17 of 48
single page version
મોક્ષ કહ્યો નિજ શુદ્ધતા તે પામે તે પંથ, સમજાવ્યો સંક્ષેપમાં સકલમાર્ગ
PDF/HTML Page 18 of 48
single page version
૩૯. જો વર્તમાન રાગાદિ વિકારનું અસ્તિત્વ જડ કર્મને કારણે હોય તો
PDF/HTML Page 19 of 48
single page version
સમયસારાય’ થી શરૂ કર્યું છે. આ કળશ મધ્ય મંગલરૂપે છે.
नास्ति बंधस्तदत्यागात्त त्यागाद्वंध एव हि।। १२२।।
થાય છે.
છે.) આ કળશ મધ્યમંગળ છે. મંગળનો અર્થ એવો છે કે–મંગ=પવિત્રતા;
સુખ, એને લ=લાવે, પમાડે તે. આત્મામાં નિર્મળ શ્રદ્ધા, જ્ઞાન અને અતીન્દ્રિય
સુખ અનુભવ દ્વારા પ્રગટ થાય તે ભાવને સર્વજ્ઞ ભગવાન મંગળ કહે છે.
સંસારના માનેલા મંગળને મંગળ કહેતા નથી, કેમકે તે નાશવાન છે.
PDF/HTML Page 20 of 48
single page version
‘શુદ્ધનય’ છે. રાગનો જે ભાગ બાકી રહ્યો તેને હેયરૂપે જાણે તે ‘વ્યવહારનય’
છે, તેમ જ ક્રમે થતા શુદ્ધિના ભેદને પણ જાણે તે પણ ‘વ્યવહારનય’ છે.
ભેદને જાણવા તે ‘વ્યવહારનય’ છે.
લઈને તેમાં ઢળવું તેનું નામ ‘શુદ્ધનય’ છે.
(–રુચિ) કરીને અશુદ્ધનય–વ્યવહારનો વિષય આદર કરવા યોગ્ય–અનુસરવા
યોગ્ય નથી એમ જાણવું. શરીર, મન, વાણી મારાં નથી; હું તેનો કર્તા,
કરાવનાર કે પ્રેરક નથી; પુણ્ય પાપરૂપ વિકાર તે જળમાં સેવાળ જેમ મેલ છે.
તે મારું સ્વરૂપ નથી. વળી તે બંધનું–દુઃખનું કારણ છે પણ ધર્મનું કારણ નથી.
માટે તેનો (અશુદ્ધનયના વિષયોનો) આદર–આશ્રય–રુચિ છોડવો–માત્ર નિજ
શુદ્ધસ્વરૂપનો નિજમાં આદર–આશ્રય કરવો–આ કરવાનું આવ્યું. ઘણા પૂછે છે
કે સાચું જાણીને કરવું શું? ઉત્તર કે–આ સાચા જ્ઞાનની ક્રિયા કરવી. અહીં તે
સત્યજ્ઞાનક્રિયા કરવાની વાત જ કહેવાય છે.
થાય છે. કટકા કરવાથી નહિ. વળી અંદરની શક્તિ–સામર્થ્ય, યોગ્યતા છે તેથી
તેમાંથી તે પ્રગટ થાય છે, બહારથી આવે એમ નથી. તેમ દરેક આત્મા દેહથી
જુદો, પોતપોતાની અનંત જ્ઞાનાનંદ શક્તિથી સદાય એકમેક છે. તેને ભૂલીને
બાહ્ય વલણ કરે છે તેથી પુણ્ય–પાપ, રાગ–દ્વેષ, હર્ષ–શોકની વૃત્તિ ઊઠે છે. પણ
તેવો અને તેટલો આત્મા નથી પણ પીપરના દ્રષ્ટાંતે પૂર્ણજ્ઞાનઘન શક્તિથી
ભરેલો આત્મા છે, તે સદાય એવો ને એવો છે. તેને દ્રષ્ટિમાં લઈ, તેનાં શ્રદ્ધા–
જ્ઞાન અને તેમાં એકાગ્રતા કરવાથી તેનો જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવ પ્રગટ થાય છે,
પણ કોઈ નિમિત્ત
નિશ્ચય કરી તેના આશ્રયવડે તેની પવિત્રદશા પ્રગટ કરી શકાય છે.
જેવો છે એમ તે ન માને. કોઈ જડકર્મ વગેરે મને રાગદ્વેષ કરાવે કે સુખદુઃખ
આપે એમ તે ન માને, પરનું હું કાંઈ કરી શકું છું પર મારૂં કાંઈ કરી શકે છે
એમ તે ન માને. કેમ કે ત્રણ, કાળ ત્રણલોકમાં એમ બની શકતું નથી.