PDF/HTML Page 1 of 53
single page version
PDF/HTML Page 2 of 53
single page version
PDF/HTML Page 3 of 53
single page version
મોહ–મહાચલ ભેદ ચલી, જગકી જડતા–તપ દૂર કરી હૈ;
જ્ઞાનપયોનિધિ માંહી રલી, બહુ ભેદતરંગનિસોં ઉછરી હૈ,
તા શુચિ શારદ ગંગનદી પ્રતિ મૈં અંજુલિ કર શીશ ધરી હૈ. (૧)
યા જગમંદિરમેં અનિવાર અજ્ઞાન–અંધેર છયો અતિ ભારી,
શ્રી જિનકી ધુનિ દીપશિખાસમ જો નહિ હોત પ્રકાશનહારી;
તો કિસ ભાંતિ પદારથ પાંતિ કહાં લહતે રહતે અવિચારી,
યા વિધ સંત કહે ધનિ હૈ ધનિ હૈ જિનવૈન બડે ઉપકારી.
ગંગાનદી પ્રત્યે હું હાથની અંજલિ કરીને મસ્તકે ચડાવું છું; અર્થાત્
દીપશિખાસમાન પ્રકાશ કરનારી શ્રી જિનધ્વનિ જો ન હોત તો જીવાદિ
PDF/HTML Page 4 of 53
single page version
તે જીવને લક્ષિત કરાવા ‘જ્ઞાનમાત્ર’ કહેલ છે.
PDF/HTML Page 5 of 53
single page version
અહીં વર્ણવે તે શક્તિને ભવિ જીવ જાણો તેહને.
‘દ્રશિ’ શક્તિથી દેખે બધું ને જાણતો વળી ‘જ્ઞાન’થી.
‘પ્રભુતા’ વડે શોભિત ને વ્યાપક છે ‘વિભુ’ શક્તિથી.
જાણે વિશેષે વિશ્વને ‘સર્વર્જ્ઞતા’ની શક્તિ છે.
છે સ્પષ્ટ–સ્વાનુભવમયી તે શક્તિ જાણ ‘પ્રકાશ’ની.
‘નહિ કાર્ય–કારણ’ કોઈનું એવી જ શક્તિ આત્મની.
તે શક્તિને ‘પરિણમ્ય–પરિણામક’ કહે છે શાસ્ત્રમાં.
સ્વરૂપે પ્રતિષ્ઠિત જીવની શક્તિ ‘અગુરુલઘુત્વ’ છે.
‘પરિણામશક્તિ’થી સત્પણું ત્રણકાળમાં તે નહિ ફરે.
કર્તા નથી પરભાવનો એવી ‘અકર્તૃ’શક્તિ છે.
‘નિષ્ક્રિયતા’રૂપ શક્તિથી આત્મપ્રદેશ નિસ્પંદ છે.
PDF/HTML Page 6 of 53
single page version
તે શરીરમાં નથી વ્યાપતો ‘સ્વધર્મ–વ્યાપક’ શક્તિ છે.
ત્રણવિધ એવા ધર્મને નિજશક્તિથી આત્મા ધરે.
તત ને અતત્પણું સાથ વરતે ‘વિરુદ્ધધર્મ’ની શક્તિથી.
વળી અતદ્રૂપ પરિણમન જીવનું તે ‘અતત્ત્વ’ શક્તિ છે.
નિજસ્વરૂપની ‘એકત્વ’શક્તિ જાણી જીવ શાંતિ લહે.
સ્વ–પર્યાયોમાં વ્યાપતો જીવ સુખી જ્ઞાની સિદ્ધ બને.
વળી અસત્રૂપ છે પર્યયો ‘અભાવ–શક્તિ’ જીવની.
એ શક્તિ બંને એકીસાથે જ્ઞાનમાં તું જાણજે.
એવા સ્વભાવે જીવ ચેતક નિજગુણે દેખાય છે.
ને કારકોને અનુસરે તો તેની ‘ક્રિયાશક્તિ’ છે.
વળી ‘કર્તૃ–શક્તિ’ના બળે પોતે જ ભાવકરૂપ થતો.
PDF/HTML Page 7 of 53
single page version
આત્મા સ્વયં તે ભાવનું ઉત્કૃષ્ટ સાધન થાય છે.
આત્મા જ તારો કરણ છે,–પછી વાત બીજી પૂછ મા..
તેને ગ્રહે છે આતમા–એ ‘સંપ્રદાન’ સ્વભાવ છે.
સેવો સદા સામર્થ્ય એવું ‘અપાદાન’નું આત્મમાં.
આત્મા જ તેનું ‘અધિકરણ’ ભાખ્યું અહો! જિનવચનમાં.
નિજભાવથી કો અન્યમાં છે સ્વત્વ મારું નહિ કદા.
શક્તિ અનંતી માહરી મુજ જ્ઞાનમાં જ સમાવતો.
અનુભવ કરું એનો અહો! વિભાવ કોઈ નહીં દીસે.
અંદર નીહાળ્યું રૂપ ચેતન, પાર જે પરભાવથી.
નિજશક્તિનો વૈભવ અહો! આ પાર છે પરભાવથી.
PDF/HTML Page 8 of 53
single page version
અનંત ગંભીરતા ભરી મેં દેખિયા પરમાતમા.
આનંદમય આહ્લાદ ઊછળે ફરી ફરીને ધ્યાવતાં.
જયવંત છે મુજ ગુરુ–વહાલા નિજ નિધાન બતાવિયા.
ગુરુદેવના હૈયામાં શ્રુત–સાગર હીલોળે ચડે છે, ને
જ્ઞાનસમુદ્રને વલોવીને તેમાંથી અધ્યાત્મરસનું અમૃત કાઢે
છે. તે અમૃતનો અપૂર્વ સ્વાદ ચાખતાં જે આનંદ થાય છે
–તેની શી વાત! તે આનંદઉર્મિ આ ‘આત્મ–સ્તવન’ દ્વારા
વ્યક્ત થઈ છે. પૂ. ગુરુદેવે આ વાંચીને પ્રસન્નતા વ્યક્ત
કરી છે ને તેઓશ્રીના આશીર્વાદથી તે અહીં છપાય છે.
ગુરુપ્રસાદીરૂપ આ આત્મસ્તવન ભવ્યજીવોને અદ્ભુત
આત્મવૈભવની પ્રાપ્તિનું કારણ હો.
PDF/HTML Page 9 of 53
single page version
* પોષ વદ તેરસે એક મુમુક્ષુભાઈ બહારગામથી સોનગઢ આવ્યા. આવતાંવેંત
આજે કાંઈ મંગલ ઉત્સવ છે!
–હા ભાઈ! આજે તો કેસરછાંટી કંકોતરી મોકલાય છે, તેમાં ગુરુદેવ “ કરીને
મંગળ કરે છે......તેનો આ ઉત્સવ છે.
લે, એનાં ઢોલનગારાં તો વરસથી વાગી રહ્યા છે, તે શું હજી તમને નથી
સંભળાયા?–આ તો પરમાગમ–મંદિરનો મહોત્સવ આવ્યો છે....ને ફાગણ સુદ
તેરસનું મૂરત છે.
જી હા....હવે તો ગાજતે–વાજતે એકદમ નજીક આવી પહોંચ્યો છે.
અરે, તૈયાર તો એવું મજાનું થઈ ગયું છે કે એની અદ્ભુત શોભા તો તમે
સોનગઢ આવીને જોશો ત્યારે આશ્ચર્ય પામશો.
હા, જાણે આખું સોનગઢ જ બદલાઈ ગયું હોય!–એમ બધી નવરચના થઈ રહી
છે. તમને થશે કે આપણું સ્વાધ્યાયમંદિર શું આવડું મોટું હતું! અને વર્દ્ધમાન
મહાવીર પ્રભુના પધારવાથી ‘સુવર્ણનગરીની શોભા’ કેવી વૃદ્ધિગત થઈ ગઈ
છે! તે તો તમને નજરે જોયે જ ખ્યાલ આવશે.
ઉત્સવમાં તો ઘણું–ઘણું થશે. જુઓ, મહાવીરપ્રભુના પંચકલ્યાણક થશે. ગામે–
ગામના ને દેશ–પરદેશના હજારો સાધર્મીઓ પધારશે; શેઠશ્રી શાંતિપ્રસાદજી
શાહૂજીના સુહસ્તે પરમાગમ–મંદિરનું ઉદ્ઘાટન થશે....પછી તેમાં મોટા મોટા
PDF/HTML Page 10 of 53
single page version
કુંદકુંદભગવાનનું મોટું–અદ્ભુત–ગંભીર–સુશોભિત ચિત્રપટ (આરસમાં
કોતરેલું) સ્થાપશે; ને તેમની બંને બાજુ તેમના બે હાથ જેવા અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવ
તથા પદ્મપ્રભમુનિરાજ બિરાજશે. પંચપરમેષ્ઠીના પ્રસાદ જેવા પાંચ
પરમાગમોની સ્થાપના થશે....કેટલાય સોનેરી શિખર અને ધર્મધ્વજથી
અનેરો ઉત્સવ હશે.
ભારતદેશમાંથી ને પરદેશમાંથીયે કેટલાય સાધર્મીઓ આવશે, હોંશે–હોંશે આવશે
ને આનંદ ઉત્સવમાં ભાગ લેશે; બબ્બે વખત ગુરુદેવના પ્રવચનમાં અધ્યાત્મ–
અમૃતની રસધારા વરસશે, ને શ્રોતાજનો તો મંત્રમુગ્ધ થઈને આત્મભાવનામાં
ઝૂમી ઊઠશે.
હા, એ વાત તમે મહત્ત્વની પૂછી. જુઓ, સવારે તો સમયસારનો સંવર અધિકાર
વંચાશે; તેમાં જીવને મોક્ષના હેતુભૂત એવી સંવરદશા કેમ પ્રગટે? એટલે કે અપૂર્વ
ભેદજ્ઞાન અને સમ્યગ્દર્શન કેમ થાય? તે વાત ગુરુદેવ સમજાવશે.
‘ઋષભ’ એટલે આદિનાથ ભગવાન; અથવા ‘વૃષભ’ નો અર્થ (વૃષ એટલે ધર્મ,
જીવો ધર્મના ધારક છે તેઓ વૃષભ છે; એટલે બધા તીર્થંકરોને ‘વૃષભ’ શબ્દથી
કહી શકાય છે. એવા ભગવંતોનું અને તેમના માર્ગનું સ્વરૂપ ગુરુદેવ એવી
અદ્ભુત શૈલીથી સમજાવશે કે તે ભગવંતો પ્રત્યે ભક્તિથી હૃદય ઊભરાઈ જશે.
મળશે, અને તેમાંથી પરમાગમના સારભૂત શુદ્ધાત્મતત્ત્વને તારવી લેવું તે સર્વે
ઉત્સવ આપણે ઉજવતા હઈશું–ધન્ય હશે એ જોનારા પણ!
PDF/HTML Page 11 of 53
single page version
મંડપમાં કેટલાય હજાર માણસો બેસે એવી મજાની વ્યવસ્થા હશે મંડપની શોભા
અને કેટલીક કળામય નવીન રચનાઓ જોઈને તમે ઘડીભર તો ચકિત બની
જશો.
ભાઈ, ત્યારે તો જંગલમાં મંગલ થઈ જશે. જંગલ ત્યારે જંગલ નહિ રહે પણ
મુમુક્ષુઓની નગરી બની જશે. કદાચ જંગલ જેવા ખેતર વચ્ચે કોઈ તંબુમાં
તમારો ઊતારો હશે તોય ચારેકોર સાધર્મીઓથી ઊભરાતી નગરી વચ્ચે તમને
તો તે મંગળ જેવું જ લાગશે. વાતાવરણ એવું હશે કે વનવાસી મુનિવરો ડગલે
ને પગલે યાદ આવ્યા કરશે ને ઉત્તમ ભાવનાઓ જાગ્યા કરશે: ‘ઘરમાં ને
બંગલામાં તો રોજ રહીએ જ છીએ, વનમાં રહેવાનો અવસર ક્્યારે આવશે? ’
આખી સોનગઢ નગરીમાં લગભગ ૫૦૦ મકાનો છે, તેમાંથી એક્કેય મકાન તે
વખતે ખાલી નહિ રહે. તે ઉપરાંત હજાર જેટલા સારા તંબુઓમાં દશેક હજાર
મહેમાનોના ઉતારાની સગવડતા રહેશે,–જેમાં પાણી–લાઈટ વગેરે યોગ્ય સુવિધા
હશે. (ઠેઠ શિહોર સુધી પણ કેટલાક મકાન રાખેલ છે.)
જશો; બાકી તો આખોય દિવસ પ્રવચન ને પંચકલ્યાણક, ભક્તિ ને વિદ્વાનોની
ચર્ચાઓ, અવનવા દ્રશ્યોનું અવલોકન, એવા ભરચક કાર્યક્રમમાં તમે એવા તો
ગુંથાયેલા રહેશો કે તમને તમારો ઉતારો તો યાદ પણ નહિ આવે. કદાચ થોડોક
ટાઈમ બચશે તો દેશોદેશના સાધર્મીઓ સાથે આનંદથી અવનવી વાતચીત કરશું.
દેશોદેશના હજારો સાધર્મીઓનો મેળો જોવાની ત્યારે ભારે મજા આવશે.
લ્યો, એની તે કાંઈ તમારે ચિંતા કરવાની હોય? એ તો બધું ધોરણસર
વ્યવસ્થિત હોય જ ને! સોનગઢની ભોજનપદ્ધત્તિથી શું તમે અજાણ છો?
ભોજનાલય હશે; ત્યાગી વગેરેને માટે શુદ્ધભોજન વ્યવસ્થા પણ જરૂર હશે.
ઋતુમાં પણ તે વખતે નહિ ગરમી કે નહિ ઠંડી, સમશીતોષ્ણ હશે. સોનગઢનું
વાતાવરણ પણ એવું મધુર ને શાંત હશે કે તમને સર્વત્ર પ્રસન્નતા અનુભવાશે.
PDF/HTML Page 12 of 53
single page version
૧૦
ઉપદેશ ચાલ્યો આવે છે તે જ આ પરમાગમોમાં કુંદકુંદસ્વામીએ સંઘર્યો
છે. આ ઉપદેશ આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ બતાવીને જીવનું હિત કરનાર છે.
આવા હિતકારી પરમાગમ સોનગઢના પરમાગમ–મંદિરમાં કોતરાઈ
ગયા છે, અને તેનો ભાવ ધર્મીના અંતરમાં કોતરાઈ ગયો છે. આ
પરમાગમની મધુરી પ્રસાદી ગુરુદેવ આપણને રોજ આપી રહ્યા છે....
ને આત્મધર્મ દ્વારા આપ સૌ આનંદથી તે વાંચી રહ્યા છો.
સર્વે જીવોને બોધ પમાડવા અર્થે એટલે કે સર્વે જીવોના હિતને માટે જે ઉપદેશ કહ્યો છે તે
જ ઉપદેશ હું આ બોધપ્રાભૃતમાં કહીશ. આ ઉપદેશ કેવો છે? કે છકાયજીવોને સુખકર છે;
કહેલો આવો ઉત્તમ વીતરાગી બોધ હું આ બોધપ્રાભૃતમાં કહીશ, તેને હે ભવ્ય જીવો! તમે
આદરપૂર્વક સાંભળો! તે સાંભળતાં, તેના ભાવનું ઘોલન કરતાં તમારા બોધની શુદ્ધિ થશે.
પણ તે પાપની પુષ્ટિ કદી ન કરે, પાપથી છોડાવે. એમ જૈનમાર્ગમાં સર્વત્ર
વીતરાગભાવનું જ તાત્પર્ય છે, ક્યાંય પણ હિંસાદિનું પોષણ તેમાં નથી; આવો
PDF/HTML Page 13 of 53
single page version
પરમાગમોમાં કુંદકુંદસ્વામીએ સંઘર્યો છે. તે ઉપદેશ જીવનું હિત કરનાર છે. એવા
હિતકારી પરમાગમ આપણે અહીં (સોનગઢમાં) પરમાગમ–મંદિરમાં કોતરાઈ ગયા છે;
તેનો ભાવ ધર્મીના આત્મામાં કોતરાઈ ગયો છે.
ઓળખીને વ્યવહારમાં જિનમંદિર તે ધર્મનું આયતન છે. તેમાં જે જિનબિંબની સ્થાપના
છે તે પણ વીતરાગ હોય છે. જેમ ધર્મ વીતરાગ છે, રાગ વગરનો છે, તેમ તેની
સ્થાપનારૂપ પ્રતિમા વગેરે પણ વીતરાગ હોય છે, રાગનાં ચિહ્ન તેમાં હોતાં નથી. આવા
જિનમાર્ગને હે ભવ્ય જીવો! તમે ઓળખો; અને જિનમાર્ગથી વિપરીત એવા કુમાર્ગથી
દૂર રહો.
અનંત–ગુણધામ આત્મા તે ધર્મનું સ્થાન છે, તેના સેવનથી સમ્યક્ત્વાદિ ધર્મની પ્રાપ્તિ
થાય છે. મોક્ષમાર્ગ સ્વદ્રવ્યના આશ્રયે થાય છે, પરના આશ્રયે મોક્ષમાર્ગ થતો નથી.
ભલે તીર્થંકર પણ હોય;–જ્યાં સુધી તે વસ્ત્રસહિત છે ને નગ્ન–મુનિદશા અંગીકાર કરતા
નથી ત્યાં સુધી તે પણ મોક્ષને પામતા નથી. વસ્ત્રસહિત દશામાં સમ્યગ્દર્શન હોઈ શકે
પણ મુનિપણું હોઈ શકે નહીં. વસ્ત્રસહિત દશામાં મુનિપણું માનવું તે સન્માર્ગ નથી, તે
તો ઉન્માર્ગની શ્રદ્ધા છે, તીર્થંકરોના નિર્મોહમાર્ગની તેને ખબર નથી.
PDF/HTML Page 14 of 53
single page version
વિજ્ઞાન અને આવી વીતરાગતા હોય છે. સમ્યગ્જ્ઞાન વગર ચારિત્ર હોતું નથી, ને
ચારિત્ર વગર મોક્ષ હોતો નથી.
* ચારિત્ર કેવું?–કે રાગ વગરનું; (રાગ તે ચારિત્ર નહીં. )
બાહ્યમાં નગ્નતા જ હોય છે. શ્રીમદ્રાજચંદ્રજી આવા મોક્ષમાર્ગની ભાવના ભાવતાં કહે
છે કે–‘ક્યારે થઈશું બાહ્યાંતર નિર્ગ્રંથ જો’ તેમાં અંતર અને બાહ્ય બંને પ્રકારે નિર્ગ્રંથ
થવાની ભાવના છે.
તે જેમાં બિરાજે છે તે સાચું ચૈત્યાલય.
આત્મા ચૈત્યસ્વરૂપ–ચેતનાસ્વરૂપ છે તેથી તે ચૈત્યગૃહ છે; આવા આત્માના અનુભવરૂપ
જ્ઞાનચેતના જેના અંતરમાં વર્તે છે તે જીવ પરમાર્થ ચૈત્ય છે. આ ‘ભાવ–ચૈત્ય’ છે; ને
મંદિર વગેરેમાં ચૈત્ય (જિનપ્રતિમા) ની સ્થાપના તે સ્થાપના–ચૈત્ય છે, તે વ્યવહાર છે.
–બંનેને જેમ છે તેમ જાણવા જોઈએ.
જીવ દુઃખને અને બંધને પામે છે. ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માના સેવનથી જીવને સુખનો
અનુભવ છે; ચૈત્યસ્વરૂપ આત્માથી જે પ્રતિકૂળ વર્તે છે તેને દુઃખનો અનુભવ છે.
સાચું નથી. સમ્યગ્જ્ઞાનના વિષયમાં નામ–સ્થાપના–દ્રવ્ય ને ભાવ એ ચારે નિક્ષેપ
PDF/HTML Page 15 of 53
single page version
પણ જિનબિંબ વગેરે હોય છે તેને ધર્મીજીવ યથાર્થ જેમ છે તેમ સ્વીકારે છે. પણ આથી
એમ ન સમજવું કે તે પરના આશ્રયે સમ્યગ્દર્શનાદિ થઈ જાય છે. સમ્યગ્દર્શનાદિ તો
સ્વદ્રવ્યના જ આશ્રયે છે; જિનપ્રતિમા વગેરે પરદ્રવ્યના આશ્રયે તો શુભરાગ છે, તે
શુભરાગથી જિનશાસનમાં પુણ્યબંધન કહ્યું છે, પણ શુભરાગને જિનશાસનમાં મોક્ષહેતુ
–ધર્મ નથી કહ્યો. મોક્ષહેતુ–ધર્મ તો મોહરહિત રાગદ્વેષરહિત વીતરાગભાવરૂપ છે. આવા
વીતરાગભાવરૂપ ધર્મમાં કોઈ પ્રકારે કોઈ જીવની હિંસા નથી, તેથી તે જ પરમ અહિંસા
ધર્મ છે. શુભરાગની ક્રિયાઓમાં તો કંઈક સાવદ્યપણું પણ સંભવે છે, તે કાંઈ પરમાર્થધર્મ
નથી. રાગથી ભિન્ન એવી શુદ્ધજ્ઞાનચેતના જે આત્મામાં બિરાજે છે તે આત્મા પોતે
જીવંત–ચૈત્યગૃહ છે.
મુનિવરો તે ‘જિનપ્રતિમા’ છે, જિન જેવા નિર્ગ્રંથસ્વરૂપે તેઓ વિચરે છે. આવી દશાને
યાદ કરીને તેની ભાવનાથી શ્રીમદ્–રાજચંદ્ર લખે છે કે ‘હે ચૈતન્ય! જિનપ્રતિમા થા..
જિનપ્રતિમા થા! ’
શાંત–ઉપશમરસ ટપકી રહ્યો છે. એવા વીતરાગ મુનિવરોની બાહ્ય આકૃતિ પણ જિનદેવ
જેવી વીતરાગ–દિગંબર હોય છે, રાગવાળી હોતી નથી,–એવો વ્યવહાર જૈનમતમાં છે,
તેમની સ્થાપનારૂપ પ્રતિમા પણ તેવી જ વીતરાગ મુદ્રાવાળી હોય છે.
શકાતી નથી, જગતના કોઈ બનાવથી જેમના ઉપયોગમાં કદી ક્ષોભ થતો નથી.
PDF/HTML Page 16 of 53
single page version
એવા અક્ષોભ નિશ્ચલ છે,–સાગર સમાન ગંભીર છે.–આવા અનંતગુણસંપન્ન અરિહંત
પરમાત્મા તે સાક્ષાત્ ચૈતન્યમય જિનપ્રતિમા છે; તેમજ દેહાતીત એવા સિદ્ધભગવંતો
પણ (ઉપરના સમસ્ત ગુણોસહિત છે તે) સાક્ષાત્ જિનપ્રતિમા છે. ચૈતન્યરૂપ આવા
જિનપ્રતિમાને ઓળખીને મૂર્તિમાં જે સ્થાપના કરવામાં આવે છે તે પણ વીતરાગતાની
જ સૂચક હોય છે; તેને વસ્ત્ર–આભૂષણ કે ફૂલ–હાર હોતાં નથી.
વગેરેમાં તેની સ્થાપના તે વ્યવહાર છે, શુભરાગમાં તે પણ પૂજ્ય છે, વીતરાગતામાં તો
બહારનું આલંબન રહેતું નથી; ત્યાં તો આત્મા પોતે ચૈતન્યભાવરૂપ જિનપ્રતિમા થયો
છે...પોતામાં લીન થઈને તે પોતે પોતાને આરાધે છે.
અરિહંતદેવના શુદ્ધદ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયને જે ખરેખર ઓળખે છે તે તો રાગાથી ભિન્ન
ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માને ઓળખી લ્યે છે. અરિહંત જિનની આવી પરમાર્થ ઓળખાણ
સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જ હોય છે. તેના જ્ઞાનપૂર્વક જે જિનપ્રતિમા વીતરાગમુદ્રાદર્શક હોય છે તે
વ્યવહારમાં વંદનીય હોય છે, ને તેમાં શુભરાગ છે. આવા નિશ્ચય ને વ્યવહાર બંને
એકસાથે ધર્મીને હોય છે.
એટલે–
ધર્મી–સાધકને શુદ્ધાત્મજ્ઞાન અને રાગ બંને એકસાથે વર્તે છે–પણ તેમાં જે
રીતે એક પર્યાયમાં બંને સાથે હોવા છતાં બંનેનું સ્વરૂપ જુદું છે, બંનેનું કાર્ય જુદું છે. એ
વાત સમયસાર કળશ ૧૧૦ માં આચાર્ય દેવે સ્પષ્ટ સમજાવી છે. ત્યાં કહે છે કે–
PDF/HTML Page 17 of 53
single page version
વિરોધ નથી; પરંતુ તેમાં જે કર્મ છે તે તો બંધનું કારણ છે, અને મોક્ષનું કારણ તો જે
એક પરમ જ્ઞાન છે તે જ છે, તે જ્ઞાન પોતે કર્મથી છૂટું ને છૂટું મુક્ત જ છે.
ગૌતમસ્વામી–કુંદકુંદાચાર્યસ્વામી વગેરે વીતરાગસંતોએ જૈનશાસન ટકાવીને, તીર્થંકરોની
ગાદીનું સ્થાન ખાલી રહેવા દીધું નથી; તીર્થંકરોના ઉપદેશની પરંપરા વીતરાગી સંતોએ
આજ સુધી ટકાવી રાખી છે. અહો, મહાભાગ્યે આજે આવો વીતરાગમાર્ગ પ્રાપ્ત થાય છે.
આવો માર્ગ ટકાવનારા વીતરાગ સંતો તેઓ પણ ‘જિનપ્રતિમા’ છે. જિનનો ઉપદેશ
અને તે સંતોનો ઉપદેશ એક જ પ્રકારનો છે, તેમાં ફેર નથી. અહો, સાક્ષાત્ જિનતૂલ્ય
આવા સંતો પૂજનીય છે. તીર્થંકરોનો વિરહ એ સંતોએ ભૂલાવી દીધો છે, ને તીર્થંકરોના
ઉપદેશનો સાક્ષાત્કાર કરાવ્યો છે. તેથી સાધક કહે છે કે અહો, સંતોના પ્રતાપે આ
પંચમકાળમાં અમને જિનનો માર્ગ મળ્યો છે એટલે પંચમકાળે પણ જિનનો વિરહ અમને
સ્વાનુભવનો રસ રેડ્યો છે, આ તો વીતરાગી સન્તોની
વાણી! આ ‘આત્મભાષા’ છે. વાણી તો જોકે જડ છે પણ
ભાષા તે ‘આત્મભાષા’ છે. એના ભાવને જે સમજે તેને
અપૂર્વ આત્મજીવન પ્રગટે.
PDF/HTML Page 18 of 53
single page version
જે જ્ઞાન અતીન્દ્રિય થઈને આત્મામાં પહોંચી જાય, રાગથી પાર થઈને,
બાણ, પોતાના લક્ષ્યરૂપ શુદ્ધાત્માની સન્મુખ થઈને તેને વેધે છે–અનુભવે છે. આવું
લક્ષ્યવેધી જ્ઞાન તે મોક્ષનું સાધક છે. તે જ્ઞાન, રાગને પોતાનું નિશાન નથી બનાવતું,
રાગથી પાર થઈને શુદ્ધાત્મામાં પહોંચી જાય છે. માટે હે ભવ્યજીવો! જ્ઞાનનું આવું સ્વરૂપ
જાણીને તેની ભક્તિથી આરાધના કરો. આવા જ્ઞાન વગર નથી સંયમ હોતો, કે નથી
ધ્યાન હોતું. ભલે પંચમહાવ્રત કરતો હોય તોપણ જ્ઞાન વગરના જીવને અસંયમી અને
સંસારમાર્ગી જ કહ્યો છે. અને જ્ઞાનવડે જેણે શુદ્ધાત્માને ધ્યેય કર્યો છે તે અસંયમી હોય
તોપણ મોક્ષમાર્ગી છે.
PDF/HTML Page 19 of 53
single page version
શાસ્ત્રભણતરને પણ જિનમાર્ગમાં ‘જ્ઞાન’ કહેતા નથી.
વેધે–જાણે–અનુભવે તેને જ જૈનશાસનમાં જ્ઞાન કહેવાય છે. જેને સાધવાનું છે એવા
નિજસ્વરૂપને જે ન સાધે તેને જ્ઞાન કેમ કહેવાય?
ચંચળમનવડે આત્મા સાધી શકાય નહિ. આત્માને સાધવા જે જ્ઞાન અંતરમાં વળ્યું તે તો
અત્યંત ધીર છે–શાંત છે–અનાકુળ છે, અનંતગુણના મધુર સ્વાદને એક સાથે આત્મસાત
કરતું તે જ્ઞાન પ્રગટે છે, ચૈતન્યરસનો અતીન્દ્રિયસ્વાદ તેમાં ભર્યો છે. આવા જ્ઞાનને
ઓળખીને આત્માને સાધવો–તે ભગવાન વીરનાથનો માર્ગ છે.
–અનુભવે છે. આવું જ્ઞાન જૈનમાર્ગમાં જ્ઞાનીઓની જ પરંપરાથી મળે છે; તેથી જેને
જ્ઞાનીના વિનય–બહુમાન ન હોય તે જીવ સાચા જ્ઞાનને પામી શકતો નથી. સર્વજ્ઞ–
પરંપરાના જ્ઞાની–આચાર્યોનો વિનય છોડીને જેઓ જૈનમાર્ગથી જુદા પડ્યા તેઓ
મોક્ષમાર્ગનું સાચું જ્ઞાન પામી શકતા નથી.
પરમાત્મસ્વરૂપને લક્ષ્યરૂપ કરીને, મોક્ષમાર્ગને સાધે છે; તે પોતાના લક્ષ્યને ચુકતો નથી.
ભાઈ, તારું લક્ષ્ય તો સાચું કર. લક્ષ્ય જ જેનું ખોટું તે જીવ તેને ક્યાંથી સાધી શકે?
લક્ષ્ય હોય પૂર્વતરફ, ને નિશાન તાકે પશ્ચિમ તરફ, તો તે લક્ષ્યને સાધી શકે નહીં, તેનું
નિશાન નકામું જાય; તેમ મોક્ષમાર્ગમાં લક્ષ્યરૂપ તો રાગવગરનો ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા
છે, તેના તરફ લક્ષ કરવાને બદલે તેનાથી વિરુદ્ધ એવા શુભરાગને લક્ષ્ય બનાવે તો
તેના લક્ષે મોક્ષમાર્ગનું નિશાન કદી સાધી શકાય નહીં. માટે હે ભવ્ય! પહેલાંં તો તું
જ્ઞાની પાસેથી લક્ષ્યરૂપ શુદ્ધાત્મસ્વરૂપનું જ્ઞાન કર, ને તેને જ ધ્યેયરૂપ
PDF/HTML Page 20 of 53
single page version
સુખરૂપ છે, ને રાગ તો દુઃખરૂપ છે; પોતે દુઃખરૂપ એવો રાગ તે મોક્ષસુખનું કારણ
કેમ થાય? બોધસ્વરૂપ આત્માને જે બુઝે–જાણે તે સાચો બોધ છે. બોધસ્વરૂપને ન
જાણે તેને બોધ કોણ કહે? રાગમાં કાંઈ એવી તાકાત નથી કે જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને
જાણે. જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા જેમાં જણાય એવા બોધનો ઉપદેશ મહાવીર ભગવાને
મોક્ષમાર્ગમાં કર્યો છે. શ્રીગુરુ પાસે જઈ વિનયવંત શિષ્યે પૂછયું–હે પ્રભો! જ્ઞાનની
પ્રાપ્તિ કરાવો. ત્યારે શ્રીગુરુ કૃપા કરીને તેને એમ કહે છે કે હે ભવ્ય! જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ
અંતર્મુખ આત્મામાંથી થાય છે માટે તું બહારનું (અમારું પણ) લક્ષ છોડીને તારા
આત્માની સન્મુખ થા. પરને લક્ષ્ય બનાવતાં જ્ઞાનપ્રાપ્તિ નહિ થાય; સ્વ. આત્માને
લક્ષ્ય બનાવતાં તને જ્ઞાનપ્રાપ્તિ થશે.
જીવને નિજ સ્વભાવનો જ આશ્રય કરાવે છે. આવા વીતરાગી નિસ્પૃહ ગુરુઓએ
બતાવેલા સત્ય મોક્ષમાર્ગનો આશ્રય છોડીને જેઓએ કુગુરુના કુમાર્ગનો આશ્રય
લીધો તેઓ પોતાના હિતને ચુકીને પોતાનું અહિત કરી રહ્યા છે. તેવા જીવો ઉપર
કરુણા કરીને આ વીતરાગી સંતોએ સત્યમાર્ગ જગતમાં પ્રસિદ્ધ કર્યો છે. ભાઈ, આ
માર્ગની આરાધનાથી જ તને મોક્ષમાર્ગનું સાચું જ્ઞાન થશે, ને અલ્પકાળમાં તારા
ભવદુઃખનો અંત આવી જશે. માટે જિનમાર્ગને જાણીને ભક્તિથી આત્માની
આરાધના કર.
ક્્યાંથી સુખ તુજને મળે? દુઃખી થયો દિનરાત.