PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
સાથે સંકળાયેલ ભાવવાહી પ્રસંગનું આલેખન ‘આદિપુરાણ’ના આધારે હવે પછી રજુ કરશું.
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
ત્રણ ચોવીસીના તીર્થંકરોની પૂજા, ત્રીસ ચોવીસીના તીર્થંકરોની પૂજા, નંદીશ્વર, પંચમેરુ, નિર્વાણક્ષેત્ર, સોલહકારણ,
દસલક્ષણધર્મ, રત્નત્રય વગેરેની પૂજાઓ, તથા ગુરુની અને શાસ્ત્રની પૂજાઓ, તેમજ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની અનેક
વસાવવા યોગ્ય છે. કિંમત પોણાત્રણ રૂપિયાઃ પોસ્ટેજ જુદું.
માટે તેમની ખાસ ભાવના હતી અને તે માટે તેઓ વૃજલાલભાઈ વગેરેને ઘણી વાર પ્રેરણા પણ કરતા હતા. લાઠીમાં
જિનમંદિર અને પ્રતિષ્ઠામહોત્સવ થતાં પોતાની ભાવના પૂરી થવાથી તેમને ઘણો ઉલ્લાસ થયો હતો. પૂ. ગુરુદેવ પ્રત્યે તેમને
આઠ દસ દિવસની માંદગી દરમિયાન પણ તેઓ વારંવાર ગુરુદેવનું સ્મરણ કરીને તેમના ફોટાના દર્શન કરતા હતા. શ્રી દેવ–
ગુરુ પ્રત્યેની ભક્તિના પ્રતાપે તેઓ તત્ત્વજિજ્ઞાસામાં આગળ વધીને પોતાનું આત્મહિત સાધો......એ જ ભાવના.
૮૦ વર્ષની હતી. છેલ્લા લગભગ ૧૦–૧૨ વર્ષથી તેઓ સોનગઢમાં રહેતા હતા. તેઓ ભદ્રિક હતા. સ્વર્ગવાસ પહેલાં ત્રીજે
દિવસે તો તેઓ ગુરુદેવના પ્રવચનમાં પણ આવેલા. સ્વર્ગવાસની લગભગ છેલ્લી ઘડીએ પણ તેઓ પૂ. ગુરુદેવ પ્રત્યે,
ઉલ્લાસપૂર્વક યાદ કરતા હતા. આ રીતે સંતોના શરણની અને તત્ત્વ સમજવાની ઉત્તમ ભાવનાના સંસ્કાર તેઓ સાથે લઈ
ગયા છે, તે સંસ્કારબળે આગળ વધીને તેઓ પોતાનું આત્મહિત સાધે–એવી ભાવના ભાવીએ છીએ.
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
અંક ૧૧ મો રામજી માણેકચંદ દોશી ૨૪૮પ
આત્મસાધનામાં જગતના અનેકવિધ
જ......એ કાંઈ આશ્ચર્ય નથી. પરંતુ એવા
સર્વશક્તિને ઉપયોગમાં લઈને તારી
આત્મસાધનામાં અડગ રહેજે.......સળંગપણે
‘આ.....ત્મા....ર્થિ.......તા’–એ એક જ એવું
મહાન બળ છે કે જેની પાસે જગતના કોઈ
કોઈ બળ આત્માર્થીને તેના માર્ગથી ચ્યુત કરી
શકતું નથી. ખરેખર આત્માર્થીને જગતમાં
પ્રસંગોમાં પણ પોતાની આરાધના ટકાવી છે–
તેનું સ્મરણ કરીને, તેમના ઉદાહરણથી તારા
થવું છે, તેથી પોતાની મુક્તિનો તેને નિરંતર
ઉલ્લાસ હોય છે, અને તેથી તે ઉલ્લાસિત
પોતાનું સમ્યગ્દર્શનાદિ કાર્ય સાધવા માટે
આત્માર્થીનું હૃદય નિરંતર ઉત્સાહિત હોય છે.
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
છોડો! અને તમારા ચૈતન્યતત્ત્વને પરથી ભિન્ન જાણીને તેના
ચૈતન્યરસને હવે તો આસ્વાદો! ચૈતન્યના રસિક થઈને હવે તો
વગર અજ્ઞાનપણે મોહથી સંસારભ્રમણ કર્યું......પરંતુ હવે અમે
સ્વ–પરની અત્યંત ભિન્નતા બતાવી, તે જાણીને હવે તો મોહને
પરથી ભિન્ન જાણીને અંતર્મુખ થતાં જ તમને તમારા જ્ઞાનનો
અપૂર્વ અતીન્દ્રિયસ્વાદ અનુભવમાં આવશે.
રસિયો થા; પરના રસમાં તું અનંતકાળથી દુઃખી થયો, હવે તો
કોઈ જડ–ચેતન પદાર્થો સાથે તારે ત્રણ કાળમાં કદી પણ
એકમેકપણું નથી, માટે પરમાં આત્મબુદ્ધિ છોડ ને તારા આત્મામાં
જ્ઞાનનો સ્વાદ અનુભવમાં આવશે.....તારું અજ્ઞાન ટળીને તને
ભેદજ્ઞાન થશે.....તારું મિથ્યાત્વ ટળીને તને સમ્યક્ત્વ થશે.....તારું
પરદ્રવ્યોથી ભિન્નપણું દેખાડયું, હવે તો તું ભેદજ્ઞાનરૂપ પરિણમ....
હવે તો તું આત્માનો રસિલો થઈને તેનો અનુભવ કર.
રસ જેને ફીક્કા–નિરસ લાગે છે......ચૈતન્યરસ સિવાય બીજો કોઈ
ઉપદેશ સાંભળીને જરૂર સ્વ–પરના ભેદજ્ઞાનવડે મોહને છોડીને
આત્માનો અનુભવ કરે છે.
रसयतु रसिकानां रोचनं ज्ञानमुंद्यत्
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
આ મહાપવિત્ર પર્વનો અપાર મહિમા છે. જેમ નંદીશ્વર અષ્ટાહ્નિકા ભક્તિપ્રધાન પર્વ છે તેમ આ દશલક્ષણી પર્વ
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
સિદ્ધિ પામનારા અતિઆસન્ન ભવ્યજીવો પણ પહેલાં સંસાર–અવસ્થામાં હતા....ને સંસારકલેશથી
દ્વેષાદિ કલેશની અશાંતિ!! એનાથી હવે છૂટકારો પામીને ચૈતન્યની શાંતિને કઈ રીતે સાધું?–એમ તેમના
ચિત્તમાં સંસારકલેશનો થાક લાગ્યો......એટલે સંસારથી વૈરાગ્યપરાયણ થઈને તેઓ નિજસ્વરૂપની
જ છે તેથી હવે અમે સંસારથી વિમુખ થઈને તેનાથી પાછા વળીએ છીએ ને ચૈતન્યની સન્મુખ થઈને
તેમાં વળીએ છીએ.
પરમાગમના અભ્યાસથી (એટલે કે ભાવશ્રુતને ચૈતન્યમાં એકાગ્ર કરવાના અભ્યાસથી) કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરીને
સમયસાર’ (કારણ પરમાત્મા) તેનો જે નિર્ણય કરે તેને તે કારણની સન્મુખતાથી કાર્ય પ્રગટયા વગર
રહે નહીં.
જે સમજે તે થાય
નિજસ્વરૂપ તરફ વળીને સિદ્ધપદને સાધે છે.
પામ્યો....માટે હવે તો તું જિનભાવના ભાવ,
એટલે કે શુદ્ધઆત્મતત્ત્વની ભાવના કર.....કે
જેથી તારું સંસારભ્રમણ મટે.
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
શાંતિચિત્તે એકવાર તારા ચૈતન્યની સામે જો.
ભાઈ, તારે તારા દુઃખના દહાડાનો અંત લાવવો
હોય ને સાચી આત્મશાંતિ જોઈતી હોય તો
તારા શુદ્ધ નિજતત્ત્વને તું લક્ષમાં લે. તારું
નિજતત્ત્વ આત્મરસથી ભરેલું છે, ચૈતન્યનો
પરમશાંતરસ તેમાં ભર્યો છે, ત્યાં દુઃખ કદી
પ્રવેશી શકતું નથી; માટે દુઃખથી બચવા તું તારા
સ્વતત્ત્વનું જ શરણ લે.
દેહથી ભિન્ન ચૈતન્યતત્ત્વ શું ચીજ છે–કે જેનાં શ્રદ્ધા, જ્ઞાન ને આચરણથી મોક્ષમાર્ગ સધાય? તેની
પોતાને ભૂલીને દેહાદિ તે હું એવી અજ્ઞાનબુદ્ધિથી રાગ–દ્વેષ જ કર્યા છે, તેથી તે સંસારપરિભ્રમણમાં દુઃખી
થઈ રહ્યો છે.
ખરેખર જીવતત્ત્વથી બહાર છે; ભેદની વૃત્તિના ઉત્થાનવડે શુદ્ધ જીવતત્ત્વમાં પ્રવેશાતું નથી. શુદ્ધ–જીવ–તત્ત્વને
લેવું તે અનાદિના મિથ્યાત્વપાપનું પ્રતિક્રમણ છે. મિથ્યાત્વના પ્રતિક્રમણ વગર અવ્રતાદિનું પ્રતિક્રમણ હોય નહીં,
અર્થાત્ સમ્યગ્દર્શન વગર ખરેખર વ્રતાદિ હોય નહીં.
વળીને તેની પરિણતિ અંર્તસ્વરૂપમાં ખેંચાણી છે. પરિણતિને પરદ્રવ્યથી પાછી વાળીને સ્વદ્રવ્યમાં ખેંચ્યા વિના
ત્રણ કાળ ત્રણ લોકમાં બીજો કોઈ શાંતિનો ઉપાય નથી.
જોઈતી હોય તો તારા શુદ્ધ નિજતત્ત્વને તું લક્ષમાં લે. તારું નિજતત્ત્વ આત્મરસથી ભરેલું છે, ચૈતન્યનો
જ શરણ લે.
મોહાદિભાવોનો કર્તા થતો નથી
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ નિજઆત્માને અંતરમાં શોધવો–દેખવો–શ્રદ્ધવો તે શાંતિનો ઉપાય છે. શાંતિનું સ્વધામ સ્વતત્ત્વ
જ છે. તે સ્વતત્ત્વના શોધન વિના જગતમાં બહારમાં ક્યાંય શાંતિ મળે તેમ નથી.
હોય? રાગ તે સાધન નથી, તેના વડે ચૈતન્યની શાંતિ પમાતી નથી. ઉપયોગને અંતરમાં વાળવો તે જ ચૈતન્યની
શાંતિનું સાધન છે. શાંતિનું ધામ શરીર નથી, શાંતિનું ધામ રાગ નથી, શાંતિનું ધામ તો શુદ્ધચૈતન્યરસથી ભરેલું
સ્વતત્ત્વ છે. શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–દ્વારા તે સ્વતત્ત્વમાં પ્રવેશ કરવો તે જ શાંતિનો ઉપાય છે.
વળ્યો તે જીવ સંસારથી પાછો ફર્યો, એટલે તેણે સંસારનું પ્રતિક્રમણ કર્યું ને મોક્ષ તરફ પ્રયાણ કર્યું. જેના આશ્રયે
શાંતિ અને મુક્તિ થાય છે એવું આ શુદ્ધચૈતન્યતત્ત્વ તે જ નિશ્ચયથી સ્વદ્રવ્ય છે, અને તે જ અંર્તતત્ત્વ હોવાથી
પરમ ઉપાદેય છે; એનાથી બાહ્યભાવો તે બધાય પરદ્રવ્યો અને પરભાવો હોવાથી હેય છે.
ચૈતન્યતત્ત્વમાં પરદ્રવ્યો કે પરભાવો છે જ નહીં–તો હું તેનો કર્તા કેમ હોઉં?–આમ જાણતો ધર્મી જીવ પરભાવોથી
પાછો વળીને નિજસ્વભાવ તરફ ઝૂકતો જાય છે, એ જ તેનું નિશ્ચય પ્રતિક્રમણ છે. આ વીતરાગભાવ છે;
સામાયિક, સર્વજ્ઞની પરમાર્થસ્તુતિ વગેરે બધા આવશ્યક (મોક્ષ માટે અવશ્ય કરવા યોગ્ય) કાર્યો તેમાં સમાઈ
જાય છે.
જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળીને અભેદ થયેલી પર્યાય તો જ્ઞાયકભાવમાં ભળી ગઈ, અને રાગાદિ વિકલ્પો
જ્ઞાયકભાવથી બહાર રહી ગયા. આ રીતે ધર્મીના અનુભવમાં સ્વદ્રવ્ય અને પરદ્રવ્યનો વિભાગ થઈ ગયો છે.
આવો વિભાગ કરીને જેણે શુદ્ધ સ્વદ્રવ્યને જ ઉપાદેય કર્યું છે એવો ધર્મી જીવ જેમ જેમ સ્વભાવ તરફ એકાગ્ર
થતો જાય છે તેમ તેમ તેને પરદ્રવ્યનું અવલંબન છૂટતું જાય છે ને પરભાવો છૂટતા જાય છે, તેમાં જ પ્રતિક્રમણ
અને મોક્ષમાર્ગ સમાઈ જાય છે.
અને એ સિવાયના સમસ્ત બાહ્ય વિષયોના ગ્રહણની ચિંતા છોડે છે તે જીવ મુક્તિ પામે છે. આ રીતે સ્વભાવ
અને વિભાવના ભેદનો અભ્યાસ તે મુક્તિનું કારણ છે. આવા સ્વતત્ત્વનો આશ્રય કરવો તે જ આત્માની રક્ષા
કરનાર બંધુ છે. ચૈતન્યસ્વભાવનો આશ્રય કરીને વિભાવોના ઉપદ્રવથી આત્માની રક્ષા કરવી તે જ સાચું
રક્ષાપર્વ છે. વિષ્ણુકુમારમુનિને અકંપનાચાર્ય આદિ ૭૦૦ મુનિવરોની રક્ષાનો ભાવ આવ્યો તે ધર્મના
વાત્સલ્યનો શુભભાવ હતો, તે શુભભાવથી પાર એવા ચિદાનંદ સ્વભાવનું વાત્સલ્ય પણ તે વખતે સાથે વર્તતું
હતું. રાગથી પણ આત્માની રક્ષા કરવી (ભેદજ્ઞાન કરવું) તે આત્મરક્ષા છે. જેટલે અંશે રાગાદિ છે તેટલે અંશે
આત્માના ગુણો હણાય છે, અને તે રાગાદિ વિભાવો આત્માની શાંતિમાં ઉપદ્રવ કરનારા છે, તે ઉપદ્રવકારી
ભાવોથી આત્માને બચાવવો, કઈ રીત બચાવવો? કે તે સમસ્ત વિભાવોથી ભિન્ન પોતાના શુદ્ધ સ્વતત્ત્વમાં
પ્રવેશીને તે ઉપદ્રવકારી ભાવોથી આત્માને બચાવવો તે આત્મરક્ષા છે.
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
ચંપાપુરી, પાવાપુરી અને ગીરનાર એ
તીર્થધામોની યાત્રા આપણે અનેક
ભક્તજનોએ તાજેતરમાં પૂ. ગુરુદેવ સાથે ઘણી
ભક્તિપૂર્વક કરી. તીર્થંકરોના નિર્વાણક્ષેત્રોમાં
હવે માત્ર આદિનાથ ભગવાનની મોક્ષભૂમિ
કૈલાસતીર્થની યાત્રા બાકી રહે છે. આ કૈલાસ
પર્વત વર્તમાનમાં તો આપણને અગોચર
હોવાથી તેની સાક્ષાત્ યાત્રા લગભગ અશક્ય
છે. તો પણ, જ્યારે ભગવાન ઋષભદેવ તીર્થંકર
કૈલાસ પર્વત ઉપર સાક્ષાત્ બિરાજતા હતા
ત્યારે ભરત ચક્રવર્તીએ ભક્તિપૂર્વક જે
કૈલાસયાત્રા કરીને ભગવાન ઋષભદેવની
વંદના કરેલી, તેનું વર્ણન વાંચીને....તે પ્રસંગના
સ્મરણથી.....આપણે પણ આજે કૈલાસયાત્રાના
આનંદની જરાક ઝાંખી કરીએ......એવી
ભાવનાપૂર્વક મહાપુરાણ તથા ભરતેશવૈભવના
આધારે કૈલાસયાત્રાનો પ્રસંગ અહીં રજૂ
કરવામાં આવ્યો છે.
રત્નમય જિનબિંબોની પ્રતિષ્ઠા કરાવેલી છે,
અને જ્યાંથી ભગવાન ઋષભદેવ મોક્ષ પામ્યા
છે. આ કૈલાસપર્વત ભરતક્ષેત્રમાં અહીંથી
ઈશાનકોણ તરફ આવેલો છે.
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
(૧) પૂજ્ય પિતાજી ઋષભદેવને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું છે.
(૨) અંતઃપુરમાં રાણીને પુત્રનો જન્મ થયો છે.
(૩) આયુધશાળામાં ચક્રરત્ન પ્રગટ થયું છે.
ઉપરોક્ત ત્રણે કાર્યની વધામણી એક સાથે જ આવતાં રાજા ભરત ક્ષણભર તો વિચારમાં પડી ગયા
રાજેન્દ્ર ભરતે સૌથી પહેલાં જિનેન્દ્ર ભગવાનની પૂજા કરવાનો નિશ્ચય કર્યો... અયોધ્યાનગરમાં આનંદભેરી
વાગી....અનેક પ્રજાજનો અને પરિવાર સહિત રાજા ભરત ભગવાનના સમવસરણમાં જઈ
પહોચ્યાં.....મહાન ભક્તિપૂર્વક ભગવાન આદિનાથપ્રભુની પૂજા તથા સ્તુતિ કરી.....અને ભગવાનના
દિવ્યધ્વનિનું શ્રવણ કરીને અયોધ્યાપુરીમાં પાછા ફર્યા. ત્યારબાદ ચક્રરત્નની ઉત્પત્તિનો તથા પુત્રજન્મનો
ઉત્સવ કર્યો. અને પછી છખંડનો દિગ્વિજય કરવા માટે નીકળ્યા. આપણે અહીં જે પ્રસંગ વર્ણવવાનો છે તે
દિગ્વિજયથી પાછા ફરતી વખતનો છે.
દેશો, નદીઓ અને પર્વતોનું ઉલ્લંઘન કરતા કરતા તેઓ કૈલાસપર્વતની નજીક આવી પહોંચ્યા. એ વખતે
ભગવાન ઋષભદેવ કૈલાસપર્વત ઉપર બિરાજતા હતા. કૈલાસપર્વતને નજીકમાં જ દેખીને ચક્રવર્તીએ સેનાને
ત્યાં રોકી, અને પોતે જિનેન્દ્રભગવાનની પૂજા કરવા માટે કૈલાસ તરફ પ્રસ્થાન કર્યું. તેની પાછળ પાછળ
૧૨૦૦ કુમારો તથા અનેક મુકુટબંધી રાજાઓ જઈ રહ્યા હતા. ઉજ્જવળ કાન્તિને લીધે જે
જિનેન્દ્રભગવાનના યશના પિંડ જેવો દેખાય છે એવા એ કૈલાસપર્વત પાસે શીઘ્ર પહોંચતાં ભરતમહારાજ
ઘણા જ પ્રસન્ન થયા. અહા, મહારાજા ભરત કેવા ભાગ્યશાળી છે કે દિગ્વિજય માટે જતાં પહેલાં તો
ભગવાનના કેવળજ્ઞાનની વધામણી મળી હતી...ને દિગ્વિજય કરીને પાછા ફરતાં પણ ભગવાન
ત્રિલોકનાથના સાક્ષાત્ દર્શન થયા.....અંતરમાં સદાય જેઓ પરમાત્મ–ભાવના ભાવી રહ્યા છે એવા
મહાત્માને પરમાત્માના સાક્ષાત્ દર્શન થયા એમાં શું આશ્ચર્ય છે! ભગવાન ઋષભદેવના દર્શન કરવા માટે
ભરત મહારાજા હર્ષપૂર્વક કૈલાસયાત્રા કરી રહ્યા છે.
કિનારા પરના ઝરણાંઓ દ્વારા એ કૈલાસપર્વત એવો લાગે છે–જાણે કે ચારે બાજુથી જિનેન્દ્ર ભગવાનના દર્શન
કરવા માટે આવી રહેલા ભવ્ય જીવોને પગ ધોવા માટે પાણી દેતો હોય! ચારે બાજુ ફળ–ફૂલથી ખીલેલાં વૃક્ષોવડે
એ પર્વત પ્રસન્ન દેખાય છે, સ્ફટિક મણિ જેવા ઉજ્જવળ ગગનચૂંબી શિખરોની પ્રભાથી તે શોભી રહ્યો
છે.....અનેકવિધ દેવો ત્યાં ક્રીડા કરી રહ્યા છે. કૈલાસ પર્વતની આવી અદ્ભુત શોભા દેખીને ચક્રવર્તી ભરત
આનંદિત થયા. જેમ ભરતચક્રવર્તી રાજાઓના અધિપતિ હોવાથી ‘ભૂભૃત’ છે તેમ કૈલાસપર્વત પણ પર્વતોનો
અધિપતિ હોવાથી ‘ભૂભૃત’ છે. ધર્મબુદ્ધિને ધારણ કરનાર મહારાજા ભરત પર્વતની નીચે દૂરથી જ સવારી વગેરે
પરિકરને છોડીને પૈદળ ચાલવા લાગ્યા. ભગવાનનાદર્શન માટે પૈદળ જ પર્વત ઉપર ચઢતા ભરતને થોડો પણ
ખેદ થયો ન હતો;–એ ઠીક જ છે, કેમકે કલ્યાણ ચાહનારા પુરુષોને આત્માનું હિત કરનારી ક્રિયાઓ ખેદનું કારણ
થતી નથી. મહારાજા ભરત તે કૈલાસપર્વત ઉપર જઈ રહ્યા હતા...કે જ્યાં કેવળજ્ઞાનસામ્રાજ્યના સ્વામી ભગવાન
ઋષભદેવ બિરાજતા હતા. ધર્મચક્રી પિતા પાસે તેમનો ચક્રવર્તીપુત્ર વિનયપૂર્વક દર્શન માટે જઈ રહ્યો છે,–અહા!
કેવું એ અદ્ભુત ભક્તિનું દ્રશ્ય! જેમણે પોતાના દાદાને (ઋષભદેવને) કદી જોયા નથી એવા ૧૨૦૦ ભરતપુત્રો
પણ “ચાલો, દાદાના દરબારમાં જઈએ ને ભગવાન ઋષભદેવનાં દર્શન કરીએ” એવી હોંશપૂર્વક ભરતની
પાછળ પાછળ જઈ રહ્યા છે.
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
ઓળંગી જનાર આ પર્વતનો મહિમા એટલો જ બસ છે કે અહીં જગતગુરુ ભગવાન ઋષભદેવ
બિરાજમાન છે, તેથી આ પર્વત પણ તીર્થરૂપ છે. અનેક નદીઓ, ગુફાઓ અને ઉપવનો અહીં શોભી રહ્યા
છે. આ તરફ દેવોનું આગમન થઈ રહ્યું છે.....અને આ તરફ સિંહ વગેરે પણ નમ્રપણે ભગવાનના
સમવસરણ તરફ આવી રહ્યા છે. અને આ તરફ જુઓ–પેલો સિંહ અહિંસક હોવા છતાં માત્ર ક્રિડા ખાતર
જ પર્વતની ગુફામાંથી એક મોટા સર્પને ખેંચી રહ્યો છે, પરંતુ લાંબા સર્પને ખેંચવા તે અસમર્થ હોવાથી
પાછો તેને છોડી રહ્યો છે. મુનિવરોના વાસને લીધે આ પર્વતના ઉપવન પણ મુનિ સમાન લાગે છે,–જેમ
મુનિ અનેક પ્રકારના દ્વન્દ્વ (શીત–ઉષ્ણવગેરે બાધાઓ) સહન કરે છે તેમ આ ઉપવન અનેક પ્રકારના
દ્વન્દ્વ (પશુ–પક્ષીના યુગલ) ને ધારણ કરે છે, જેમ મુનિ બધાનું કલ્યાણ કરે છે તેમ આ વનપ્રદેશ પણ
બધાનું કલ્યાણ કરે છે, જેમ મુનિ આશ્રિતોના સંતાપને હરે છે તેમ આ વન પણ આશ્રિતોના
ગીષ્મસંતાપને દૂર કરે છે. વનમાં આ તરફ મોટામોટા મુનિવરોનો સમૂહ બિરાજે છે ને તેમના પઠન–
પાઠનના મધુર ધ્વનિથી વન રમણીય બની રહ્યું છે. વનમાં સદા રહેનારા, જમીન પર સૂનારા એવા
હરણો અને મુનિઓના ટોળાં આ વનમાં સદા વિચરે છે, ને ક્યારેય સિંહ વગેરેની ભયંકર ત્રાડોથી વન
ગાજી ઊઠે છે. આ રીતે આ પર્વત હંમેશા તો શાંત તેમજ ભયંકર રહે છે, પરંતુ હાલમાં શ્રી જિનેન્દ્ર દેવના
સન્નિધાનથી તે માત્ર શાંત જ છે......તેની ભયંકરતા દૂર ભાગી ગઈ છે.
ઉપર પ્રેમપૂર્વક સ્પર્શ કરી રહ્યો છે. અને આ તરફ હરણીયા પોતાના બચ્ચાં સહિત સિંહની સાથે સાથે જ
નિર્ભયપણે ચારણમુનિઓની ગુફામાં પ્રવેશ કરી રહ્યા છે. અહા! મોટું આશ્ચર્ય છે કે પશુઓનો સમૂહ પણ, જેમને
વનના ભયનું કે શોભાનું કાંઈ લક્ષ નથી એવા મુનિઓની પાછળપાછળ ફરી રહ્યો છે. હે સ્વામી! અષ્ટાપદ
નામના જીવોથી સેવિત આ કૈલાસપર્વત, ભવિષ્યમાં ‘અષ્ટાપદ’ નામથી પ્રસિદ્ધ થશે. (‘અષ્ટાપદ’ એ કૈલાસનું
બીજું નામ છે; “અષ્ટાપદ આદીશ્વર સ્વામી” અને “નમો ઋષભ કૈલાસ પહાડ”–એ રીતે બંને નામોનો ઉલ્લેખ
જોવા મળે છે.)
આવે છે તેમ આ પર્વતની પાસે પણ દેવો આવે છે, જેમ જિનેન્દ્રદેવ મહાન છે તેમ આ પર્વત પણ મહાન છે, જેમ
જિનેન્દ્રભગવાન અચલ (નિજસ્વરૂપમાં સ્થિર) છે તેમ આ પર્વત પણ અચલ છે, જેમ જિનેન્દ્ર ભગવાનને
સિંહાસન છે તેમ આ પર્વતને પણ સિંહાસન (સિંહોનાઆસનો) છે,–અર્થાત્ ત્યાં અનેક સિંહો આસન લગાવીને
બેઠા છે. જેમ જિનેન્દ્રદેવનું શરીર શુદ્ધ સ્ફટિક સમાન પવિત્ર અને પરમ ઉદાર છે, તેમ આ પર્વત પણ શુદ્ધ સ્ફટિક
સમાન નિર્મળ અને ઉદાર શરીરવાળો છે. હવે દેવ! આવો આ પર્વતરાજ–કૈલાસ, શુદ્ધઆત્માની જેમ આપનું
કલ્યાણ કરનાર હો!
વધ્યા ત્યાં નજીકમાં જ તેમને જિનેશ્વરદેવનું સમવસરણ નજરે પડયું...... અને આશ્ચર્યથી હર્ષપૂર્વક તેમના
મુખમાંથી જય જયકારના ઉદ્ગાર નીકળ્યાઃ ‘અહા! જય હો... ઋષભદેવ ભગવાનનો જય હો! ઉપરથી થઈ
રહેલી પુષ્પવૃષ્ટિ અને દુંદુભીવાજાંના અવાજ ઉપરથી તેમણે જાણી લીધું કે ત્રિલોકીનાથ જિનેન્દ્ર ભગવાન અહીં
સમીપમાં જ બિરાજી રહ્યા છે. જરા પણ પરિશ્રમ વગર
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
ને તિર્યંચો આવીને દિવ્યધ્વનિના અવસરની પ્રતીક્ષા કરતા થકા બેસે છે તેથી ગણધરદેવ વગેરેએ તેનું
‘સમવસરણ’ એવું સાર્થક નામ કહ્યું છે.
સમાન સ્વચ્છ પાણીથી ભરેલી વાવડીઓ પણ ભરતરાજે દેખી. આગળ જતાં જતાં વનભૂમિના ચૈત્યવૃક્ષમાં
સ્થિત જિનપ્રતિમાઓનું પૂજન કર્યું. ત્યારબાદ જિનેન્દ્રભગવાનના જય જયકારથી વ્યાપ્ત એવી ધ્વજાભૂમિને
ઓળંગીને વનભૂમિમાં આવ્યા ત્યાં સિદ્ધપ્રતિમાં સંયુક્ત સિદ્ધાર્થવૃક્ષોની પ્રદક્ષિણા કરીને સિદ્ધભગવંતોનું પુજન
કર્યું. જિનેન્દ્રભગવાનની સમીપતાને લીધે જે દિવ્ય શોભા ધારણ કરે છે એવા સમવસરણને દેખીને પરમ આશ્ચર્ય
પામતા થકા મહારાજા ભરતે દ્વારપાળદેવોની આજ્ઞા લઈને ભગવાનની સભામાં પ્રવેશ કર્યો. તેની સાથેના
૧૨૦૦ સુંદર રાજકુમારોને દેખીને દેવો પણ આશ્ચર્ય પામતા હતા....અને તે રાજકુમારો ભગવાનના દરબારને
દેખીને આશ્ચર્ય પામતા હતા.
છે એવા બાર–સંઘને (બાર સભાના જીવોને) દેખ્યા. સ્નેહપૂર્વક તેમને દેખતા થકા ભરતરાજે પહેલી પીઠિકા
ઉપર જઈને પ્રદક્ષિણા કરી, તે પીઠિકા ઉપર સૂર્યમંડળ જેવા તેજસ્વી ધર્મચક્રનું બહુમાન કર્યું, તથા બીજી પીઠિકા
ઉપરની આઠ મહાધજાઓનું પણ સન્માન કર્યું. ત્યારપછી એ વિદ્વાન ધર્માત્મા ચક્રવર્તીએ જેના ઉપર દિવ્ય
ગંધકૂટી શોભી રહી છે એવી પીઠિકા ઉપર જગતગુરુ પરમ ધર્મપિતા ભગવાન ઋષભદેવને દેખ્યા...કેવળજ્ઞાન
અને દિવ્ય ધ્વનિ વગેરે વૈભવથી અચિંત્ય માહાત્મ્યના ધારક એવા જિનેન્દ્ર ભગવાનને દેખતાં જ
ભરતમહારાજનું હૃદય આનંદથી ભરાઈ ગયું અને ભક્તિથી ઘૂંટણભર થઈને તેણે ભગવાનને નમસ્કાર કર્યાં.
ભરતની સાથે સાથે ૧૨૦૦ પુત્રોએ પણ ભગવાનને નમસ્કાર કર્યા. પિતા જ્યારે ઊભા થતા ત્યારે તેઓ પણ
ઊભા થતા, પિતા જ્યારે વંદના કરતા ત્યારે તેઓ પણ વંદના કરતા.–આમ વિનયપૂર્વક ભગવાનના દર્શન કર્યા.
ત્યારબાદ અષ્ટ દ્રવ્યોથી ભગવાનની મહાપૂજા કરી. પૂજનવિધિ બાદ ભક્તિવશ ભરતે અનેક સ્તોત્રોદ્વારા
ભગવાનની સ્તુતિ કરીઃ
ક્યાં? અને મારા જેવો મંદ પુરુષ ક્યાં? પરંતુ હે ભગવાન! આપના ગુણો પ્રાયે કરવામાં આવેલી થોડીક
ભક્તિ પણ મહાન ફળ દેવામાં સમર્થ છે.....તેની આપના ગુણ પ્રત્યેની ભક્તિથી પ્રેરાઈને હું આપની
સ્તુતિ કરું છું. હે નાથ! જ્યારે આપને કેવળજ્ઞાન થયું ત્યારે આપના જ્ઞાને લોકમર્યાદા છોડી દીધી,
અર્થાત્ અલોકને પણ જાણી લીધો. આપની વાણીમાં આવતા તત્ત્વો આપની સર્વજ્ઞતાને પ્રસિદ્ધ કરે છે.
જેમ અંધકારમાં મયૂર જો કે દેખાતો નથી તો પણ તેના ટહૂકારવડે તે ઓળખાઈ જાય છે, તેમ આપનું
આપ્તપણું (સર્વજ્ઞપણું) જો કે છદ્મસ્થને પ્રત્યક્ષ નથી દેખાતું તો પણ આપના સત્યાર્થ વચનો જ આપની
સર્વજ્ઞતાને પ્રસિદ્ધ કરી રહ્યા છે. પ્રભો! આપની આત્મિક સમ્પત્તિના અભ્યુદયની તો શી વાત,–
બાહ્યવિભૂતિ પણ આશ્ચર્યકારી છે. પ્રભો! આપ હિતોપદેશી છો ને મોક્ષમાર્ગના પ્રણેતા છો. આપની દિવ્ય
વાણી, જેઓ વચન નથી બોલી શકતા એવા પશુ–પક્ષીઓના પણ હૃદય–અંધકારને દૂર કરી દે છે. આપના
ચરણોમાં નમ્રીભૂત આ સુરનરોના મસ્તક ઉપર પડતી આપના ચરણોના નખની પ્રભા એવી સુશોભિત
ભાસે છે કે જાણે આપની પ્રસન્નતાના અંશો જ તેમના શિર પર વેરાયા હોય! અને આપની આ
સભાભૂમિ તો જાણે ત્રણે જગતની ઉત્તમમાં ઉત્તમ વસ્તુઓનું સંગ્રહ–
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
આપના વૈરાગ્યની અતિશયતા છે, તે આપની વીતરાગતા બતાવે છે.
હે પરમેશ્વર......આપનો જય હો!
હે જગતગુરુ.....આપનો જય હો!
હે સર્વેના હિત કરનાર...આપનો જય હો!
હે અનંત ચતુષ્ટયના નાથ.....આપનો જય હો!
હે જગતના ધર્મપિતા....આપનો જય હો!
હે જગતબંધુ....આપનો જય હો!
હે સર્વજ્ઞ વીતરાગ....આપનો જય હો!
હે જગતમાં શ્રેષ્ઠ.....આપનો જય હો!
હે મંગલસ્વરૂપ.....આપનો જય હો!
હે પરમશરણભૂત.....આપનો જય હો!
હે ધર્મરથના સારથિ....આપનો જય હો!
(કૈલાસ પર્વત ઉપર ધર્માત્મા ભરત ચક્રવર્તી ભગવાન ઋષભદેવની અતિ ભાવપૂર્વક સ્તુતિ કરી રહ્યા
હે લોકાલોકપ્રકાશક પરમાત્મા......આપને નમસ્કાર હો!
હે રત્નત્રયતીર્થપ્રવર્તક પરમાત્મા....આપને નમસ્કાર હો!
હે જિનેન્દ્ર! આજ આપના દર્શન કરવાથી મારું જીવન ધન્ય થયું છે. રત્નત્રયરૂપી પવિત્ર જળથી ભરેલા
મારા મસ્તક ઉપર ચડી રહી છે તેનાથી મારાં પાપો ધોવાઈ ગયા છે. પ્રભો! એક તરફ તો મને બીજાના
શાસનરહિત એવી ચક્રવર્તીની વિભૂતિ પ્રાપ્ત થઈ, અને બીજી તરફ આખા લોકને પવિત્ર કરનારી આપના
ભ્રમણ થવાથી) મેં જે પાપોનું ઉપાર્જન ન કર્યું હતું તે આપના દર્શનમાત્રથી (સૂર્ય–અંધકારવત્) દૂર થઈ ગયા.
હે નાથ! આપના ગુણોની સ્તુતિવડે હું એટલું જ ચાહું છું કે આપના પવિત્ર ચરણકમળમાં મારી ભક્તિ સદાય
રહ્યા કરે.”
જેના અંતરમાં પ્રકાશ થઈ રહ્યો છે–એવા તે ભક્તરાજ ભરતે ગણધરદેવની આજ્ઞાપૂર્વક શ્રીમંડપના અગિયારમા
ચક્રવર્તીના આગમનથી સમવસરણના સભાજનો હર્ષ પામ્યા..ધર્મસભામાં બેસીને ભગવાનઋષભદેવના
શ્રીમુખથી દિવ્યધ્વનિદ્વારા ધર્મનું સ્વરૂપ સાંભળીને મહારાજા ભરત ઘણા જ પ્રસન્ન થયા.....ખરું જ છે, પોતાના
આદિનાથ ભગવાનના દર્શન થયા...અને ભરતના પુત્રો તો પોતાના આદિનાથદાદાને પહેલી જ વાર દેખીને
પરમ આશ્ચર્ય પામ્યા.
પછી અયોધ્યા તરફ જવા માટે, ભગવાન તરફની પોતાની પ્રસન્ન દ્રષ્ટિને માંડમાંડ હટાવીને સમવસરણમાંથી
પ્રસ્થાન કર્યું. ભગવાનના દર્શનથી જેના નેત્રકમળ ખીલી ગયા છે ને જેના રોમેરોમે હર્ષ છવાયો છે એવા તે
હતા...ને રસ્તામાં આનંદપૂર્વક ભગવાનના સમવસરણની ચર્ચા કરતા હતા.
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
પોતાના મહેલમાં દાખલ થયા. ત્યાં રાણીઓનો ઉત્સાહ કોઈ ઓર જ હતો, તેઓએ દીપક વગેરેથી ભરતજીનું
સન્માન કર્યું. અને સમવસરણની પવિત્ર ભૂમિથી સ્પર્શાયેલા તેમના ચરણ– કમલોનું સ્પર્શન કર્યું. કૈલાસયાત્રા
કરીને આવેલા પુત્રો પણ માતાઓના ચરણોમાં ઝૂકીઝૂકીને, સમવસરણનું અને આદિનાથ ભગવાનનું હર્ષપૂર્વક
વર્ણન કરવા લાગ્યા.
નમસ્કાર કરવા જોઈએ.”–માતાઓ આમ કહીને રોકતી હતી તો પણ પુત્રો નમસ્કાર કરતા હતા. માતાઓએ
પુત્રોના શિરે હાથમૂકીને આશીષ્ આપી અને પુત્રોના મુખેથી કૈલાસયાત્રાનું ઉલ્લાસભર્યું વર્ણન સાંભળીને
તેઓને અતિ પ્રસન્નતા થઈ.
આવતાં ચક્ર અટકી જાય છે......ભરત બાહુબલી
યુદ્ધ થાય છે....બાહુબલી વૈરાગ્ય પામે છે ને મુનિ
થઈને એક વર્ષ સુધી અડગપણે ધ્યાનમાં રહે છે.
ભરતચક્રવર્તી તેમનું પૂજન કરવા આવે છે ને
છેવટે બાહુબલી કેવળજ્ઞાન પામે છે–આ બધું
વર્ણન હવે પછી પ્રસિદ્ધ થશે.
અંતરમાં ચૈતન્યદરિયામાં તેમને શાંતિની ભરતી
રોમરોમમાં સમાધિ પરિણમી ગઈ છે....આવા
મુનિ–અહો! જાણે કે ચાલતા સિદ્ધ!
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
જીવોને આપી રહ્યા છે.
ધર્માત્મા પાસેથી ઉત્સાહપૂર્વક આવી વાત સાંભળે, પછી અંતરમાં આત્મા
સાથે મેળવીને તે–રૂપે પરિણમાવવાનો પ્રયત્ન કરે. આત્માની ખરેખરી
લગનીપૂર્વક સ્વભાવ તરફના ઘણા પ્રયત્નથી અંતરમાં પરિણમન થતાં
અપૂર્વ આનંદનું વેદન થાય છે તે આત્મામાં નિઃશંક મોક્ષના કોલકરાર આવી
જાય છે. પછી તે જીવ પરાશ્રયે ધર્મ શોધતો નથી; મારા ધર્મનું, મારા સુખનું,
મારો મોક્ષનું સાધન મારી પાસે વર્તમાન, હાજરાહજૂર છે–એમ તે ધર્માત્મા
જાણે છે.
પાપથી ઉપર જતાં એટલે કે સમસ્ત શુભાશુભથી દૂર જઈને અંર્તસ્વરૂપમાં ઠરતાં ભવ્યજીવ પરિપૂર્ણ
આત્માને ભાવવો.
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
ભાવવાથી અપૂર્વ ભેદજ્ઞાન થાય છે ને સંસારનું મૂળ છેદાઈ જાય છે. શુભકાર્યને પણ અહીં સંસારનું મૂળ કહ્યું છે,
તે શુભમાં રહીને મોક્ષસુખ નથી પમાતું પરંતુ શુભને ઓળંગીને મોક્ષસુખ પમાય છે, માટે શુભાશુભથી પાર એવા
ચૈતન્યસ્વરૂપે આત્માને ભાવવો.
જગતના જે કોઈ જીવો આવા કેવળજ્ઞાનનું સ્વરૂપ લક્ષમાં લ્યે છે તે જીવોનું જ્ઞાન રાગથી ભિન્ન થઈને
જ્ઞાનસ્વભાવમાં પહોંચી જાય છે ને જ્ઞાનસ્વભાવના આશ્રયે તેઓને ભેદજ્ઞાનરૂપ અપૂર્વ મંગળ પ્રગટે છે.–આ
બતાવી દીધા. કઈ–રીતે? સહજ જ્ઞાનસ્વરૂપની ભાવના કરવાનું કહ્યું તે માર્ગ છે, અને કેવળજ્ઞાનપ્રગટયું તે
માર્ગનું ફળ છે.
અતીન્દ્રિય આનંદ હોય છે તે બતાવ્યું. જે જ્ઞાનની સાથે અતીન્દ્રિય આનંદનું વેદન ન થાય તે જ્ઞાન ખરેખર જ્ઞાન
નથી પણ અજ્ઞાન છે.
ભગવાન શ્રી કુંદકુંદાચાર્યરચિત નિયમસાર શાસ્ત્રનો જીવ અધિકાર વંચાય છે. જીવ ઉપયોગસ્વરૂપ છે, તે
કર્યું; હવે દર્શન–ઉપયોગના પ્રકારોનું વર્ણન કરે છેઃ–
केवलमिंदियरहियं असहायं तं सहावमिदि भणिदं।।
અસહાય, ઇંદ્રિવિહીન, કેવળ, તે સ્વભાવ કરેલ છે.
સ્વભાવદર્શનઉપયોગ છે.
સ્વભાવદર્શનમાં પણ કારણ અને કાર્ય એમ બે પ્રકારનું વર્ણન કરે છે. આ શાસ્ત્રમાં ‘નિયમસાર’ એટલે કે
નિયમથી–ચોક્કસ કરવા યોગ્ય એવા શુદ્ધ રત્નત્રયરૂપી કાર્યનું પ્રતિપાદન છે, તેથી ટીકાકાર તે ‘કાર્ય’ ની સાથે
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
કરાવી છે ને બાહ્યકારણના અવલંબનની બુદ્ધિ છોડાવી છે.
કારણસ્વભાવરૂપ દર્શન ત્રિકાળ છે.
છે, આ સ્વરૂપશ્રદ્ધાન તે સમ્યક્શ્રદ્ધાનનું કારણ છે.
પ્રગટે છે.
સત્તામાત્ર છે, પરમ ચૈતન્યસામાન્યસ્વરૂપ છે, અકૃત્રિમ પરમ સ્વ–સ્વરૂપમાં અવિચળસ્થિતિમય ચારિત્રસ્વરૂપ
છે, નિત્ય શુદ્ધ નિરંજન જ્ઞાનસ્વરૂપ છે અને સમસ્ત વિભાવ ભાવોના નાશનું કારણ છે,–આવા આત્માને શ્રદ્ધા
સ્વીકારે છે. કારણરૂપ એવી સ્વરૂપશ્રદ્ધામાં તો આવા આત્માને શ્રદ્ધવાનું ત્રિકાળ સામર્થ્ય છે, ને તેમાંથી વ્યક્ત
થતી સમ્યક્ શ્રદ્ધારૂપ પર્યાય આવા આત્માને શ્રદ્ધવાનું કાર્ય કરે છે.
પરમપારિણામિક સ્વભાવી ચિદાનંદસ્વભાવના સેવનમાં સમ્યગ્દર્શનના કારણનું પણ ભેગું જ સેવન આવી જાય
છે, ને તે કારણમાંથી નિર્મળ કાર્ય પ્રગટી જાય છે. આ રીતે નિર્મળ શ્રદ્ધારૂપી કાર્ય પ્રગટવાનું કારણ (અર્થાત્
સ્વરૂપશ્રદ્ધાન) આત્મામાં સદાય વર્તી રહ્યું છે–એમ અહીં બતાવવું છે. આ સ્વરૂપશ્રદ્ધાન અથવા તો
કારણસ્વભાવદ્રષ્ટિ તે સમ્યગ્દર્શનનું કારણ છે. અને જો ‘ઉપયોગ’ ના ભેદ તરીકે લઈએ તો કારણદ્રષ્ટિ એટલે
કારણસ્વભાવદર્શનઉપયોગ તે કેવળદર્શનનું કારણ છે. કેવળદર્શનને કાર્યસ્વભાવદર્શનઉપયોગ કહેવાય છે.
ભગવાન સર્વજ્ઞને જેમ કેવળજ્ઞાન લોકાલોકને જાણે છે તેમ આ કેવળદર્શન લોકાલોકને દેખે છે. અહા,
આત્મસ્વભાવનો અચિંત્ય ગંભીર મહિમા સંતોએ ખુલ્લા કર્યો છે.
ઉદય–ઉપશમ આદિ ચારે ક્ષણિકભાવો છે, તે ક્ષણિક ભાવોના લક્ષે પંચમભાવ પકડાતો નથી, તે અપેક્ષાએ ચાર
ભાવોથી અગોચર કહ્યો છે. તેમજ તે ઉદયાદિ ચારે ભાવોમાં કર્મના ઉદયાદિની અપેક્ષા આવે છે, તેઓ ત્રિકાળ
એકરૂપ ભાવ નથી તેથી તે ચારે ભાવોને ‘વિભાવ’ ભાવો કહ્યા. અહીં ‘વિભાવ’ એટલે વિકાર ન સમજવો.
ક્ષાયિકભાવ તો પર્યાયઅપેક્ષાએ સ્વભાવભાવ છે; પરંતુ પહેલાં તે ભાવ ન હતો ને પછી નવો પ્રગટયો–એ રીતે
તેનામાં એકરૂપતા ન રહી માટે તેને વિભાવ કહ્યો; ને ત્રિકાળ એકરૂપ એવા પરમ પારિણામિક સ્વભાવને સદા
પાવનરૂપ નિજ સ્વભાવ કહ્યો.–આવા આત્માને શ્રદ્ધવાની તાકાત સ્વરૂપ–શ્રદ્ધાનમાં ત્રણે કાળ ભરી છે, તે
કારણરૂપ છે, અને તેમાંથી આવા આત્માને શ્રદ્ધવાનું વ્યક્ત કાર્ય પ્રગટે તે સમ્યગ્દર્શન છે, તે મોક્ષમાર્ગમાં
નિયમરૂપ કર્તવ્ય છે.
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
ક્ષાયિક તે ભાવો ધર્મ છે પણ તે ભાવો પંચમ–પરમભાવને આશ્રયે જ પ્રગટે છે; માટે એવા પરમસ્વભાવે
આત્માને ભાવવો એવો ઉપદેશ છે. આમાં ‘ભાવના’ તે મોક્ષમાર્ગ છે, સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર તેમાં
આવી જાય છે.
ત્રિકાળી છે, તે કારણશક્તિને કાંઈ આવરણ નથી; પણ જ્યારે તે કારણશક્તિનું અવલંબન લઈને
સમ્યક્શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ કાર્ય કરવામાં આવે ત્યારે તે કારણશક્તિનું કારણપણું સાર્થક થાય છે.–આમ
કારણ–કાર્યની સંધિ છે.
રૂપે પરિણમાવવાનો પ્રયત્ન કરે. આત્માની ખરેખરી લગનીપૂર્વક સ્વભાવ તરફના ઘણા પ્રયત્નથી અંતરમાં
પરિણમન થતાં અપૂર્વ આનંદનું વેદન થાય છે ને આત્મામાં મોક્ષના નિઃશંક કોલકરાર આવી જાય છે. પછી તે
જીવ પરાશ્રયે ધર્મ શોધતો નથી; મારા ધર્મનું, મારા સુખનું, મારા મોક્ષનું સાધન મારી પાસે વર્તમાનમાં હાજરા–
હજૂર છે, એમ તે ધર્માત્મા જાણે છે. પોતાનો સ્વભાવ પોતાની પાસે જ છે, તે કાંઈ પોતાથી દૂર નથી; અંતરમાં
નજર કરીને પોતાના સ્વભાવનો આશ્રય કરે તો ધર્મ થાય, એ સિવાય બહારના આશ્રયે અનંતકાળે પણ ધર્મ
થતો નથી. આ રીતે સ્વભાવને લક્ષમાં લઈને તેનો મહિમા કરતાં કરતાં તેમાં એકાગ્ર થઈ જવા ઉપર જ્ઞાનીઓ
જોર મૂકે છે.
કરવું જોઈએ. આત્માર્થી–જિજ્ઞાસુ એમ વિચારે કે અરેરે! અત્યાર સુધી સમ્યગ્દર્શન વગર હું અનંત સંસારમાં
રખડી રખડીને બહુ દુઃખી થયો. હવે સર્વ ઉદ્યમથી સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરવું તે જ મારે કરવા યોગ્ય પહેલું કર્તવ્ય
છે. અંતરમાં મારો આત્મા છે તેને હું લક્ષમાં લઉં,–એ સિવાય બીજા કોને માનવું ને કોનું જોવું? દુનિયા તો ચાલી
જ જાય છે. આખી દુનિયા મારા અંર્તઆત્માથી બહાર છે. મારા કાર્યનો સંબંધ અંતરમાં મારા કારણ સાથે છે.
બહારમાં કોઈ સાથે નથી.
ભાવોથી અગોચર છે. ચાર ક્ષણિક ભાવોનો આશ્રય છોડાવવા માટે તેમનાથી અગમ્ય કહીને પંચમ
ભાવનો આશ્રય કરાવ્યો છે. સમકિતીને તે સ્વભાવ અંતરમાં અનુભવગમ્ય થઈ ગયો છે.
પારિણામિકભાવને ચાર ભાવોથી અગોચર કહેવાનો આશય એવો છે કે ચાર ભાવોના આશ્રયે તે
પંચમભાવ જણાતો નથી, પરમ પારિણામિક સ્વભાવના આશ્રયે જ તે જણાય છે.–જણાય તો છે
ક્ષાયોપશમિક વગેરે ભાવોથી–પણ તે ભાવ જ્યારે અંતરમાં પરમપારિણામિક સ્વભાવનો આશ્રય કરે
ત્યારે જ તે પરમસ્વભાવને જાણે છે.
કેવળજ્ઞાન પર્યાય પ્રગટી તેને જાણવા માટે કોઈ ઈંદ્રિય–પ્રકાશ વગેરેની અપેક્ષા નહિ હોવાથી નિરપેક્ષ
કહેવાય, તે જુદી અપેક્ષા છે, પરંતુ તે કેવળજ્ઞાનપર્યાયમાં કર્મના ક્ષયની અપેક્ષા આવે છે, પહેલાં તે
કેવળજ્ઞાન ન હતું ને પછી કર્મનો ક્ષય થતાં પ્રગટયું–એ રીતે તેમાં નિરપેક્ષતા નથી, એકરૂપતા નથી,
એટલે તે ક્ષાયિકભાવનો
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
પાવનરૂપ છે, સાધક જીવ અંતર્મુખ થઈને તેને જ અભિનંદે છે.
આશ્રયે થતો શુભરાગ તે તો ઔદયિક ભાવ છે; જ્યાં ક્ષાયિક ભાવના આશ્રયે પણ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર
થતા નથી ત્યાં ઔદયિક ભાવના આશ્રયે તો તે ક્યાંથી થાય? એટલે, વ્યવહારના આશ્રયથી અથવા શુભ રાગ
કરતાં કરતાં તેનાથી પરમાર્થ પમાશે–એવી જેની માન્યતા છે તેને સમ્યગ્દર્શન વગેરેના કારણરૂપ (આશ્રયરૂપ)
આત્માના પરમસ્વભાવની ખબર નથી. છદ્મસ્થને કેવળજ્ઞાન તો હોતું નથી એટલે તેનો આશ્રય ક્યાં રહ્યો?–
પરમપારિણામિક સ્વભાવ બધા જીવોને ત્રિકાળ છે, તેનો મહિમા અને આશ્રય કરવા જેવો છે.
જેવી છે.
સંતોનો ઉપદેશ છે.
ભ્રષ્ટ થઈ જાય છે; વિકલ્પો અને વિકારનું ટોળું પણ, જેમ સિંહને દેખીને બકરાં ભાગે તેમ ચૈતન્યના અવલંબને
દૂર ભાગી જાય છે. આવો વીર આત્મા પોતાનું સ્વરૂપ ભૂલીને, (જેમ સિંહ પોતાને બકરું માની બેઠો તેમ)
પોતાને કર્મથી દબાયેલો પામર માની રહ્યો છે, પણ એક વાર જો પોતાના સ્વભાવની તાકાત સંભાળીને
સમ્યક્શ્રદ્ધારૂપી સિંહગર્જના કરે તો કર્મરૂપી બકરાં તો ક્યાંય ભાગી જાય!
ચૈતન્ય નિધાનમાં રહેલી કારણદ્રષ્ટિ તે સ્વરૂપશ્રદ્ધાન માત્ર છે એમ બતાવ્યું. હવે તેમાંથી વ્યક્ત થતું પૂરું કાર્ય કેવું
હોય, અર્થાત્ કાર્યદ્રષ્ટિ કેવી હોય, તે ઓળખાવે છે. કેવળજ્ઞાનની સાથે વર્તતો કેવળદર્શનઉપયોગ તેમજ પરમ
અવગાઢ શ્રદ્ધા એ બંને ‘કાર્યદ્રષ્ટિ’ માં સમાઈ જાય છે– એમ અહીં સમજવું.
ક્ષાયિકભાવો પ્રગટયા છે તે ક્ષાયિકજીવ