PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
વર્ષ: ૧૯ અંક: પ) તંત્રી : જગજીવન બાઉચંદ દોશી (ફાગણ : ૨૪૮૮
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
મંગલ પ્રવચનોની શ્રુતધારા આજે–
પ્રવચનો દ્વારા ગુરુદેવ આત્મપિપાસુ
જીવોને આનંદમય અધ્યાત્મરસનું
ઝીલીને તૃપ્ત થાય છે. ભારતના
હજારો જિજ્ઞાસુઓ જેની રાહ જોઈ
ગુરુદેવે વહેવડાવવા શરૂ કર્યા છે. આ
અંકમાં આપેલ પહેલા પ્રવચનની
મધુર પ્રસાદીથી જિજ્ઞાસુઓને જરૂર
ગુરુદેવને અતિશય ભક્તિથી
નમસ્કાર કરીએ છીએ. જય હો
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
રાગદ્વેષ દાવાનલતેં બચિ, સમતારસમેં ભીંજે...
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
(–સ્વભાવ અને વિભાવનું) સ્પષ્ટ ભેદજ્ઞાન કરાવ્યું છે.
જે શિષ્ય તે પ્રમાણે સમજીને, ભેદજ્ઞાન પ્રગટ કરીને,
આસ્રવોથી પાછો ફરીને, નિર્ભયપણે પોતાના
વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવમાં આરૂઢ થયો છે, જ્ઞાન સ્વરૂપ થઈને
જગતનો સાક્ષી થયો છે, જ્ઞાયકભાવપણે પ્રકાશમાન
થઈને જ્ઞાની થયા છે,–એવા જ્ઞાની ધર્માત્માને કયા
ચિહ્નથી ઓળખવા? તે આચાર્યદેવ ૭પમી ગાથામાં
બતાવે છે.
જુઓ, આમાં જ્ઞાનીને ઓળખવાનું એવું અલૌકિક ચિહ્ન આચાર્યદેવે બતાવ્યું છે કે તે ચિહ્નને જે જીવ
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
થતો જાય છે. સૌથી પહેલા વેદન વખતે ઉત્પત્તિકાળમાં તો નિયમથી નિર્વિકલ્પ શુદ્ધઉપયોગ હોય છે;
પછી તે નિરંતર ન હોય છતાં શુદ્ધપરિણતિ તો સદાય ચાલુ જ રહે છે. સમ્યગ્દર્શનના ઉત્પત્તિકાળે
શુદ્ધોપયોગનું અવિનાભાવીપણું છે, પણ સમ્યગ્દર્શનની સાથે નિરંતર શુદ્ધોપયોગ હોય જ–એવો નિયમ
નથી; નહિતર તો પર તરફ ઉપયોગ જાય ત્યારે સમ્યગ્દર્શન રહે જ નહિ. સમ્યગ્દર્શનની સાથે
શુદ્ધોપયોગ સદાય હોય જ–એમ નથી, પરંતુ સમ્યગ્દર્શન સાથે શુદ્ધપરિણતિ તો સદાય હોય જ છે.
નથી; તેમજ એકલા મંદકષાયથી–અશુભપરિણામને રોકવાથી કાંઈ વિજ્ઞાનઘનપણું થતું નથી. એટલે
જીવ જ્યારે સ્વભાવ–સન્મુખ થઈને તેની સમ્યક્પ્રતીતિ કરે છે ત્યારે તેને આસ્રવો અને આત્માનું
યથાર્થ ભેદજ્ઞાન થાય છે, ત્યારે તે વિજ્ઞાનઘન થાય છે અને આસ્રવોથી છૂટો પડે છે. આ રીતે એક
ક્ષણમાં જ જ્ઞાનની અસ્તિ ને આસ્રવોની નાસ્તિરૂપ પરિણમન જ્ઞાનીને વર્તે છે: આવા પરિણામ વડે જ
જ્ઞાની ઓળખાય છે.
ઠરતું જાય તેમ તેમ આત્મા વિજ્ઞાનઘન થતો જાય છે; જેટલો વિજ્ઞાનઘન થાય છે તેટલો આસ્રવોથી
છૂટતો જાય છે, અને જેટલો આસ્રવોથી છૂટે છે તેટલો વિજ્ઞાનઘન થાય છે. સમ્યગ્જ્ઞાન પહેલાં જીવને
અંશે પણ આસ્રવોથી નિવૃત્તિ કહેવામાં આવતી નથી ને જરાપણ વિજ્ઞાનઘનપણું કહેવાતું નથી. ભલે
પંચમહાવ્રત પાળે, હિંસા કરે નહિ, જૂઠું બોલે નહિ, છતાં અજ્ઞાનીને અશુભ આસ્રવોથી પણ નિવૃત્તિ
થઈ–એમ કહેતા નથી; તે આસ્રવોમાં જ વર્તે છે. તેમજ ભલે ૧૧ અંગ ભણ્યો હોય છતાંય અજ્ઞાનીને
જરાય વિજ્ઞાનઘનપણું થયું નથી, તે અજ્ઞાની જ છે. જેણે હજી આત્મા અને આસ્રવોને ભિન્ન જાણ્યા જ
નથી, બંનેના સ્વાદની ભિન્નતા જાણી નથી, તે જીવ આસ્રવોથી પાછો કઈ રીતે વળશે? તે તો
રાગાદિને અને જ્ઞાનને એકમેક સ્વાદપણે અનુભવતો થકો અજ્ઞાનીપણે આસ્રવોમાં જ વર્તે છે.–આ
અજ્ઞાનીને ઓળખવાનું ચિહ્ન છે. તે અજ્ઞાની અનાદિરૂઢ વ્યવહારમાં મૂઢ છે અને પ્રૌઢ વિવેકવાળા
નિશ્ચયમાં અનારૂઢ છે. જ્ઞાની ધર્માત્મા પ્રૌઢ વિવેક વડે શુદ્ધનિશ્ચયમાં આરૂઢ થયા છે ને વ્યવહારનો
આશ્રય છોડી દીધો છે. જુઓ તો ખરા, આ જ્ઞાની અને અજ્ઞાનીની અંતર પરિણતિમાં કેટલો ફેર છે!
એક તો શુદ્ધજ્ઞાનમાં તન્મયપણે પરિણમે છે, અને બીજો રાગાદિ પરભાવોમાં તન્મયપણે પરિણમે છે.
અંદરના વેદનમાં જ્ઞાન અને રાગની ભિન્નતા ભાસવી જોઈએ. ત્યારે ભેદજ્ઞાન અને વિજ્ઞાનઘનપણું
થાય. આ “ભેદજ્ઞાન” તે વિકલ્પરૂપ નથી, તેમાં નિર્વિકલ્પ શ્રદ્ધા, સ્વસન્મુખ જ્ઞાન, અને અંશે
સ્થિરતા–એ ત્રિપુટી સમાઈ જાય છે; શુદ્ધનિર્વિકલ્પ રત્નત્રયને પણ “ભેદજ્ઞાન” કહેવામાં આવે છે. હે
જીવ! અંદરની શાંત–નિર્વિકલ્પ જ્ઞાનગૂફામાં પ્રવેશ કર તો તને આનંદના વેદન સહિત સમ્યગ્દર્શન અને
ભેદજ્ઞાન થાય.
થયું છે કે હવે રાગાદિનો અંશપણ કદી મને મારા સ્વભાવપણે ભાસવાનો નથી. આમ જ્ઞાની પોતાનું
તો સ્વસંવેદનથી
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
જાણે, અને સામા જીવનો પણ નિર્ણય કરી શકાય છે કે આ જીવ રત્નત્રયરૂપે પરિણમેલો છે માટે
જરૂર ભવ્ય જ છે. ધવલામાં પણ આ દ્રષ્ટાંત આપ્યું છે. મતિજ્ઞાનની નિર્મળતાની પણ અચિંત્ય
તાકાત છે. પોતાની કે પરની ખબર પડી શકે નહિ–એમ માને તે તો મૂઢતા છે. જુઓને, જ્ઞાનીને
જાતિસ્મરણ થાય ત્યાં ખ્યાલ આવી જાય કે અત્યારે આ શરીરમાં રહેલો જીવ પૂર્વે મારો સંબંધી
હતો.–કઈ રીતે તે ખબર પડી? પૂર્વનું શરીર અને અત્યારનું શરીર તો એકદમ બદલી ગયું છે, છતાં
મતિજ્ઞાનની નિર્મળતામાં સામા જીવનો નિર્ણય થઈ જાય છે કે આ જીવ પૂર્વે અમુક–ભવમાં અમુક
ઠેકાણે મારો સંબંધી હતો. જુઓ તો ખરા, જ્ઞાનની નિર્મળતાની તાકાત!! જાતિસ્મરણની પણ
આટલી તાકાત, તો પછી અંદરના સ્વસંવેદનથી આત્માનો જે અનુભવ થયો તેની નિઃશંકતાની શી
વાત!! તેની તો પોતાને ખબર પડે....પડે....ને પડે; તેમજ બીજાને પણ પરીક્ષાથી ઓળખી લ્યે.
તેના જ્ઞાનપરિણામને એકવસ્તુપણું હોવાથી કર્તાકર્મપણું છે, પરંતુ ચૈતન્યસ્વભાવી આત્માને રાગ
સાથે એકવસ્તુપણું નથી પણ ભિન્નતા છે, તેથી તેમને કર્તાકર્મપણું નથી. રાગાદિને ખરેખર
શુદ્ધદ્રષ્ટિથી આત્મા સાથે વ્યાપ્ય–વ્યાપકપણું નથી પણ પુદ્ગલ સાથે વ્યાપ્ય–વ્યાપકપણું છે. વિકારમાં
કોણ વ્યાપે? વિકારપણે કોણ વિસ્તરે? શુદ્ધઆત્મા કદી વિકારમાં વ્યાપતો નથી, શુદ્ધઆત્મા વિસ્તાર
પામીને–ફેલાઈને વિકારમાં જાય–એમ બનતું નથી. શુદ્ધઆત્મા ફેલાઈને–વિસ્તરીને પોતાની
નિર્મળપર્યાયમાં જ વ્યાપે છે. વિકારમાં શુદ્ધઆત્મા વ્યાપક નથી માટે શુદ્ધઆત્માની દ્રષ્ટિમાં તો
પુદ્ગલ જ તેમાં વ્યાપક છે. શુભરાગ–જેને અજ્ઞાની વ્યવહાર કહે છે ને મોક્ષનું સાધન કહે છે, તે
શુભરાગમાં શુદ્ધઆત્માનું અસ્તિત્વ જ નથી, તેમાં આત્મા વ્યાપ્યો જ નથી, તો તે મોક્ષનું સાધન કેમ
થાય? અહીં તો કહે છે કે તે શુભરાગ આત્માનું કાર્ય છે જ નહિ; જે શુભરાગને આત્માનું કાર્ય માને
તે અજ્ઞાની છે. તે રાગ પર્યાયદ્રષ્ટિએ તો આત્માની પર્યાયમાં થાય છે, પણ તેની સાથે
ચૈતન્યસ્વભાવની એકતા નથી એટલે ચૈતન્યસ્વભાવનું કાર્ય તે નથી. અહો, આવો ચૈતન્યસ્વભાવ
જ્યાં દ્રષ્ટિમાં લીધો ત્યાં જીવ મુક્ત થયો.
આત્મા ઉલ્લાસથી ઊછળીને જાગે છે. લૌકિકમાં માતા હાલરડાવડે પોતાના બાળકના ગુણગાન કરીને
તેને સૂવડાવે છે, અહીં લોકોત્તર શ્રુતિમાતા ચૈતન્યના શાંતરસના હાલરડાં ગાઈને તેને જગાડે છે.
જાગ રે જાગ! વિભાવમાં અનાદિનો સૂતો છો, તે વિભાવ તારું સ્વરૂપ નથી, તારું સ્વરૂપ નિર્વિકાર–
ચૈતન્યમય છે. આવા આત્માના ગાણાં સાંભળીને કોણ ન જાગે?–કોણ ચૈતન્ય તરફ ન વળે? સર્વજ્ઞ
ભગવંતો અને સંતો સ્પષ્ટ ભેદજ્ઞાન કરાવીને વિકારથી જુદો શુદ્ધઆત્મા દેખાડે છે. વિકારમાં તો
પુદ્ગલ જ છે, વિકારમાં આત્મા નથી,–કઈ દ્રષ્ટિએ? શુદ્ધઆત્માની દ્રષ્ટિએ. શુદ્ધઆત્મા તરફ જે
વળ્યો તેને વિકારનું કર્તૃત્વ છૂટી ગયું, જે પર્યાય શુદ્ધસ્વભાવ તરફ વળી તે પર્યાયમાંથી પણ
વિકારનું કર્તૃત્વ છૂટી ગયું છે. આવી જ્ઞાનપર્યાય તે જ જ્ઞાનીનું કાર્ય છે ને એવા કાર્યવડે જ જ્ઞાની
ઓળખાય છે. આ જ જ્ઞાનીને ઓળખવાનું ખરું ચિહ્ન છે. આ સિવાય એકલા બાહ્ય ચિહ્નોથી જ્ઞાની
ઓળખાતા નથી.
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
ન રહ્યું, એટલે વિકાર ગયો પરમાં, માટે તેને પુદ્ગલનું જ કાર્ય કહી દીધું.
વિકારનું કર્તૃત્વ છૂટી ગયું છે એવા જ્ઞાની ધર્માત્મા રાગને પુદ્ગલનું કાર્ય જાણે છે, એટલે તેઓ રાગમાં તન્મય
થઈને પરિણમતા નથી પણ તેનાથી ભિન્નપણે પરિણમતા થકા તેના જ્ઞાતા જ રહે છે. રાગમાં તન્મયપણે
વર્તે, રાગ અને જ્ઞાનનું ભેદજ્ઞાન પણ ન કરે અને એમ કહે કે ‘રાગ તો પુદ્ગલનું કાર્ય છે’–તો એને તો
પર્યાયનો પણ વિવેક નથી, એને તો જડથી ભિન્નતાનું પણ ભાન નથી. અહીં તો જે જ્ઞાનપણે પરિણમ્યો તે
વિકારનો અકર્તા થયો,–તેની વાત છે.
ભક્તિમાં એમ ગાય કે:
ઉત્કૃષ્ટ એવું પરમેશ્વરપદ માંગવા હું તારી પાસે આવ્યો છું. હું કોઈ બાહ્ય સામગ્રી માગવા, કે ઈન્દ્રપદ
માગવા કે રાગ માગવા તારી પાસે નથી આવ્યો પણ મારું પરમેશ્વરપદ માગવા તારી પાસે આવ્યો છું.
જુઓ, આ લોકોત્તર દ્રશ્ય ભીખારી!–જોવા જેવો ભીખારી!–અંદર દ્રષ્ટિમાં તો બાદશાહનો પણ બાદશાહ
છે ને ચૈતન્યસ્વભાવ પાસે પૂર્ણ પરમાત્મદશારૂપી ભીખ માંગે છે, ને પોતાનો આત્મા જ તેનો દાતા છે
એવું ભાન છે; એટલે આત્મામાં અંતર્મુખ એકાગ્ર થઈને અલ્પકાળમાં પૂર્ણપરમાત્મપદને પ્રાપ્ત કરે છે.
અજ્ઞાની તો વિકાર પાસે ભીખ માંગે છે કે હે શુભરાગ! તું મને ધર્મમાં મદદ દે! પરંતુ વિકારમાં એવી
તાકાત નથી કે તેને નિર્મળપર્યાયરૂપ ધર્મ આપે, એટલે તેને કદી નિર્મળદશા થતી નથી ને ભીખારીપણું
ટળતું નથી.
જ્ઞાનપરિણામનો જ કર્તા જાણે છે. રાગનો કર્તા તે હું નથી, જ્ઞાનનો કર્તા હું છું એમ ધર્મી જીવ પોતાના
આત્માને જ્ઞાનપરિણામમય જ અનુભવે છે. આ રીતે આત્માશ્રિત થતા જે નિર્મળજ્ઞાનપરિણામ તેને જ જે
પોતાના કર્મપણે કરે છે, ને એ સિવાય અન્ય કોઈ ભાવોને પોતાના કરતો નથી તે જ આત્મ જ્ઞાની છે–એમ
ઓળખવું. એમ ઓળખીને પોતાના આત્મામાં પણ રાગાદિનું કર્તૃત્વ છોડીને નિર્મળજ્ઞાનભાવના કર્તાપણે
પરિણમવું–એમ તાત્પર્ય છે.
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
પુદ્ગલપરિણામને જાણે છે ખરો પણ તે પુદ્ગલપરિણામમાં વ્યાપતો નથી. વ્યાપ્ય–વ્યાપકપણું સજાતમાં
હોય, વિજાતમાં ન હોય; ભગવાન જ્ઞાતાનું વ્યાપક જ્ઞાનમય હોય, અજ્ઞાનમય ન હોય. કર્તાનું જે કાર્ય છે
તે જ તેનું વ્યાપ્ય છે, જ્ઞાતાનું જે કાર્ય છે તે જ તેનું વ્યાપ્ય છે. જ્ઞાતાનું કાર્ય શું છે? જ્ઞાનમય
વીતરાગીપરિણામ તે જ જ્ઞાતાનું કાર્ય છે; જે રાગાદિ છે તે તો વિરુદ્ધભાવ છે, તે જ્ઞાતાનું કાર્ય નથી.
વિકલ્પના કર્તાપણે જ્ઞાનીને દેખે તો તે ખરેખર જ્ઞાનીને ઓળખતો જ નથી. ભગવાન અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવ
કે ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યદેવ આ શાસ્ત્ર રચે છે તેમાં શબ્દોની ક્રિયાના કર્તાપણે કે વિકલ્પના કર્તાપણે
તેમનો આત્મા નથી પરિણમતો, તેમનો આત્મા ભિન્ન જ્ઞાનભાવપણે જ પરિણમે છે, નિર્મળ
જ્ઞાતાભાવમાં તન્મયપણે જ તેમનો આત્મા પરિણમે છે.–આવા કાર્યવડે ઓળખે તો જ જ્ઞાનીધર્માત્માની
ઓળખાણ થાય અજ્ઞાનીને એમ જ લાગે છે કે જ્ઞાની રાગ કરે છે; પણ ભેદજ્ઞાની તો એમ જાણે છે કે
જ્ઞાનીનો આત્મા રાગથી ભિન્ન જ્ઞાનભાવને જ કરે છે. જ્ઞાનથી ભિન્ન કર્મ–નોકર્મને કે રાગને અંશમાત્ર
પણ તે કરતો નથી. જ્ઞાન અને રાગ એક સાથે દેખાય છે ત્યાં અજ્ઞાનીને તેમનામાં કર્તાકર્મપણાનો ભ્રમ
થઈ જાય છે, પણ જ્ઞાન તો જ્ઞાતા છે ને રાગ તો જ્ઞેયપણે જ છે–તે કાંઈ જ્ઞાનના કાર્યપણે નથી,–એવી
ભિન્નતાને અજ્ઞાની જાણતો નથી, તેથી રાગ વખતે જ્ઞાની ખરેખર શું કરે છે તેને પણ તે જાણતો નથી.
અહા, રાગ વખતે જ્ઞાનીનું જ્ઞાન રાગથી અધિકપણે પરિણમી રહ્યું છે, એને ઓળખે તો ભેદજ્ઞાન થઈ
જાય. જ્ઞાની રાગને જાણતી વખતે પણ તે રાગને પોતાના જ્ઞાનપરિણામથી બહાર ને બહાર જ રાખે છે,
જ્ઞાનને તેનાથી જુદું ને જુદું રાખે છે. જ્ઞાનની એકતા તો અંદરના ચૈતન્યસ્વભાવ સાથે જ કરી છે, તે
સ્વભાવ સાથેની એકતાનું પરિણામ જ્ઞાનીને કદી છૂટતું નથી, ને રાગાદિભાવો સાથે એકપણું કદી થતું
નથી. અહો, આ ભેદજ્ઞાનનો મહિમા છે; ભેદજ્ઞાનના બળે આ જ્ઞાનીઆત્મા જ્ઞાનપ્રકાશથી ઝળહળતો
અને રાગના અકર્તાપણે શોભે છે. તેનો વિસ્તાર જ્ઞાનમાં જ ફેલાય છે, એ સિવાય બીજે ક્્યાંય તેનો
વિસ્તાર ફેલાતો નથી. જગતથી છૂટાપણું જાણીને જ્ઞાન ઢળ્યું છે અંતરમાં; જ્ઞાનસ્વભાવમાં વળેલો તે
જીવ પર્યાયમાં પણ રાગના અકર્તાપણે શોભે છે, જ્ઞાનપ્રકાશ એવો ખીલ્યો છે કે અજ્ઞાનઅંધકારને ભેદી
નાંખ્યો છે, તેમાં હવે વિકાર સાથે કર્તાકર્મની પ્રવૃત્તિનો સંભવ જ નથી.
આત્મા સાથે જેની એકતા ન હોય તેને આત્માના પરિણામ કેમ કહેવાય? ધર્મી પોતાના ધર્મપરિણામનો જ
કર્તા છે; રાગાદિ તો અધર્મ પરિણામ છે, તેનો કર્તા ધર્મી કેમ હોય? ન જ હોય.
આત્મા છે–એ રીતે આત્માને પોતાના જ્ઞાનપરિણામ સાથે તત્પણું છે તેથી જ્ઞાની પોતાના જ્ઞાનપરિણામનો જ
કર્તા છે, ને જ્ઞાનપરિણામ જ તેનું કર્મ છે. આ રીતે જ્ઞાનપરિણામ સાથે જ કર્તાકર્મપણાનું હોવું–તે જ્ઞાનીનું
ચિહ્ન છે, ને તેના વડે જ્ઞાની ઓળખાય છે. અને જે જીવ એ રીતે જ્ઞાનીને ઓળખે તે પોતે પણ જ્ઞાન અને
રાગનું ભેદજ્ઞાન કરીને જ્ઞાની થાય છે.
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
પ્રશ્ન:– (૧) આપણે ચૈતન્યસ્વભાવમાં સંપૂર્ણ સ્થિર થઈએ તો આપણી પાસે કયું તત્ત્વ આવે?
ઉત્તર:– મોક્ષતત્ત્વ આવે.
પ્રશ્ન:– (૨) આપણે ભગવાનની ભક્તિ–પૂજા કરીએ, અને ગુરુ પ્રત્યે તથા ધર્મી જીવો પ્રત્યે વિનય–
પ્રશ્ન:– (૩) કોઈ મૂઢ જીવ ઘણા જીવોને મારી નાખે તો તેની પાસે કયું તત્ત્વ આવે?
ઉત્તર:– પાપતત્ત્વ આવે.
પ્રશ્ન: (૪) આપણી પાસે એવું કયું તત્ત્વ છે કે જે સદાય (અનાદિ–અનંત) આપણી પાસે જ હોય?
ઉત્તર:– જીવતત્ત્વ.
પ્રશ્ન:– (પ) આપણી પાસે મોક્ષતત્ત્વ આવે તો બીજા કયા કયા તત્ત્વો આપણી પાસેથી છૂટી જાય?
ઉત્તર:– અજીવ (કર્મનો સંયોગ), પાપ, પુણ્ય, આસ્રવ, બંધ, સંવર ને નિર્જરા–એ તત્ત્વો છૂટી જાય.
પ્રશ્ન:– (૬) એક જીવની પાસે એક સાથે વધારેમાં વધારે કેટલા તત્ત્વો હોય?–કયા કયા?
ઉત્તર:– એક જીવ પાસે એક સાથે વધુમાં વધુ આઠ તત્ત્વો હોય: જીવ, અજીવ (કર્મનો સંયોગ), પાપ,
ઉત્તર:– સિદ્ધ ભગવાન પાસે બે જ તત્ત્વો છે: જીવ અને મોક્ષ.
પ્રશ્ન:– (૮) સમ્યગ્દર્શન થાય ત્યારે આપણી પાસે કયા કયા તત્ત્વો નવા આવે?
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
ઉત્તર:– પાપ, આસ્રવ અને બંધતત્ત્વ ભાગવા માંડે.
પ્રશ્ન:– (૧૦) સિદ્ધ ભગવાન પાસે ઝાઝા તત્ત્વો છે કે તમારી પાસે?
ઉત્તર:– અમારી પાસે.
પ્રશ્ન:– (૧૧) જ્યાં સંવરતત્ત્વ હોય ત્યાં બીજા કયા કયા તત્ત્વો હોઈ શકે?
ઉત્તર:– જીવ, અજીવ (કર્મનો સંયોગ), પાપ, પુણ્ય, આસ્રવ, બંધ, અને નિર્જરા–એ સાત તત્ત્વો હોઈ
ઉત્તર:– જીવ, અજીવ (કર્મનો સંબંધ), પાપ, પુણ્ય, આસ્રવ, બંધ; અને મોક્ષ એ તત્ત્વો હોઈ શકે.
પ્રશ્ન:– (૧૩) સંવરતત્ત્વની પૂર્ણતા ક્્યારે?
ઉત્તર:– ૧૪મા ગુણસ્થાનના પહેલા સમયે.
પ્રશ્ન:– (૧૪) નિર્જરાતત્ત્વની પૂર્ણતા ક્્યારે?
ઉત્તર:– ૧૪મા ગુણસ્થાનના છેલ્લા સમયે.
પ્રશ્ન:– (૧પ) સિદ્ધ ભગવંતો પાસે કેટલા તત્ત્વો હોય?
ઉત્તર:– બે.
પ્રશ્ન:– (૧૬) મોક્ષમાર્ગ એટલે કયા કયા તત્ત્વો?
ઉત્તર:– સંવર અને નિર્જરા.
પ્રશ્ન:– (૧૭) જગતમાં સંવરતત્ત્વવાળા જીવો ઝાઝા કે મોક્ષતત્ત્વવાળા ઝાઝા?
ઉત્તર:– મોક્ષતત્ત્વવાળા.
પ્રશ્ન:– (૧૮) જગતમાં મોક્ષતત્ત્વવાળા જીવો ઝાઝા કે બંધતત્ત્વવાળા ઝાઝા?
ઉત્તર:– બંધતત્ત્વવાળા.
પ્રશ્ન:– (૧૯) જગતમાં જીવતત્ત્વો ઝાઝા કે અજીવતત્ત્વો?
ઉત્તર:– અજીવતત્ત્વો ઝાઝા.
પ્રશ્ન:– (૨૦) તમારી પાસે અત્યારે કયા કયા તત્ત્વો છે?
ઉત્તર:– જીવ, અજીવ (કર્મનો સંયોગ), પુણ્ય, પાપ, આસ્રવ, બંધ; (અને જો ઉત્તર દેનાર સાધક જીવ
નિર્જરા ગણવામાં આવે છે.)
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
ઉત્તર:– જીવ, સંવર, નિર્જરા ને મોક્ષ.
પ્રશ્ન:– (૨૨) મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ કયા તત્ત્વોનો રાજા છે?
ઉત્તર:– પાપ, આસ્રવ, ને બંધ.
પ્રશ્ન:– (૨૩) નીચેના વાક્્યો વાંચતાં કયું તત્ત્વ યાદ આવે છે? તેનો ઉત્તર નીચે મુજબ કૌંસમાં
૨. સ્વર્ગમાં પણ ખરેખર સુખ નથી. (પુણ્યતત્ત્વ)
૩. સિદ્ધભગવંતો સંપૂર્ણ સુખી છે. (મોક્ષતત્ત્વ)
૪. ચૈતન્યના ધ્યાન વડે કર્મના ભૂક્કા ઊડી જાય છે. (નિર્જરાતત્ત્વ)
પ. જ્ઞાન તે મારો સ્વભાવ છે. (જીવતત્ત્વ)
૬. મિથ્યાદ્રષ્ટિને ઘણી આવક છે ને સમ્યગ્દ્રષ્ટિને બહુ જ થોડી આવક છે,–શેની?–કર્મની.
લોકોને ધર્માત્માના હૃદય પારખવા મુશ્કેલ થઈ પડ્યા છે.
ધર્મના આરાધક ધર્માત્માને દેખતાં મુમુક્ષુને આરાધનાનો ઉત્સાહ જાગે છે, કે વાહ!
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
છોડે છે તેઓ જરૂર બંધાય છે. માટે મોક્ષાર્થીએ
અને શુદ્ધનયનું અવલંબન કરવું તે જ સર્વે શાસ્ત્રોનો
નિચોડ છે.
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
(વ્યવહારનું) અવલંબન લેતાં રાગાદિની ઉત્પત્તિ થાય છે તે અસત્કાર્ય છે, અને તે બંધનું કારણ છે, માટે
–કે જે શુદ્ધનયનું અવલંબન ન કરે તેને.
આસ્રવનો અભાવ કોને થાય?
–જે શુદ્ધનયનું અવલંબન કરે તેને.
માટે આચાર્યદેવ કહે છે કે–સર્વ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે શુદ્ધનય ત્યાગવા યોગ્ય નથી; શુદ્ધનયનો
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
સાથે ગોષ્ઠી બાંધી છે. પરમાત્મસ્વભાવમાં પેઠા ત્યાં બંધન તો દૂર દૂર ચાલ્યું ગયું. પરમાત્મસ્વભાવમાં કર્મનો
પ્રવેશ નથી. માટે શુદ્ધનયવડે જે પરમાત્મસ્વભાવમાં પેસીને ઊંડો ઊતર્યો એવા જ્ઞાનીને કર્મનું બંધન થતું
નથી.
नास्ति बंधस्तदत्यागात् तत्त्यागात्बंध एव हि।। १२२।।
શુદ્ધનય ત્યાગે બંધ હૈ, ગ્રહ શુદ્ધનય મોક્ષ.
કરનારો એવો અશુદ્ધનય–વ્યવહારનય તે ગ્રહણ કરવા યોગ્ય નથી. જ્યાં સ્વભાવનો આશ્રય થયો ત્યાં
મોક્ષ છે ને જ્યાં વિભાવનો આશ્રય થયો ત્યાં બંધન છે.–આ મહાસિદ્ધાંત જાણીને મુમુક્ષુએ શુદ્ધનયવડે
શુદ્ધાત્મામાં પરિણમવું–તે જ સર્વ શાસ્ત્રોનું તાત્પર્ય છે. જેણે સ્વભાવનો આશ્રય કરીને શુદ્ધઅનુભૂતિ
પ્રગટ કરી તેણે પરમશાંત અતીન્દ્રિય ચૈતન્ય આનંદરસ ચાખ્યો અને બધાય શાસ્ત્રોનો નીચોડ તેણે
પ્રાપ્ત કરી લીધો.
અધ્યાત્મરસની ધારા ટપકે છે. ૧૨૩મા કળશમાં આચાર્યદેવ કહે છે કે અહો, શુદ્ધાત્માને અવલંબનારો
આ શુદ્ધનય ધીર છે અને ઉદાર છે; શુદ્ધનયનો મહિમા અત્યંત ઉદાર છે, શુદ્ધનય એવો બળવાન છે કે
જ્ઞાનમાં સ્થિર થઈને કર્મોને મૂળમાંથી ઊખેડી નાંખે છે–આવો મહિમાવંત શુદ્ધનય છે તે પવિત્ર
ધર્માત્માઓએ કદી પણ છોડવા યોગ્ય નથી. જુઓ, આ પવિત્ર ધર્માત્માઓનું લક્ષણ! પવિત્ર ધર્માત્મા
શુદ્ધનયને કદી છોડતા નથી. જેઓ શુદ્ધનયનું અવલંબન છોડીને, રાગના આશ્રયની બુદ્ધિ કરે છે તે જીવ
પવિત્ર નથી, તે જીવ ધર્મી નથી, તે જીવ મલિનચિત્તવાળો છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિનું ચિત્ત તો શુદ્ધનયથી ઓપતું–
દીપતું છે, તે જ ખરું કાર્ય કરનારો છે. બહારમાં દેહ સ્ત્રીનો હો કે પુરુષનો, પણ જેણે અંતરમાં શુદ્ધનય
વડે આત્માની નિર્મળ અનુભૂતિ પ્રગટ કરી છે તે કૃતકૃત્ય છે, તે મહાન છે. એવા પવિત્ર ધર્માત્મામાં
પોતાના જ્ઞાનકિરણોને જ્ઞાન સ્વભાવમાં જ સમેટીને, ચૈતન્યના અચળ શાંત પૂર્ણ તેજ ને દેખે છે,
પરમઆનંદરસને અનુભવે છે ને જ્ઞાનમાં લીનતાવડે અલ્પકાળમાં કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરે છે. ધર્માત્મા
સાધક થઈને શુદ્ધનયવડે પોતાના શુદ્ધ આત્માને જ સાધ્ય બનાવે છે, શુદ્ધનય જ તેનું સાધન છે; તેના
સાધ્ય, સાધક ને સાધન ત્રણે નિર્વિકલ્પપણે પોતામાં જ સમાય છે, વચ્ચે બીજું કોઈ સાધક નથી.
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
જિજ્ઞાસુ જીવોના હૈયા એ શ્રુતામૃત ઝીલીને
આનંદવિભોર બન્યા. પ્રવચનોની શરૂઆત સંવર
અધિકારથી થઈ હતી. શરૂમાં ગુરુદેવ કહે: ધર્મની
શરૂઆત સંવરથી થાય છે; આપણે પ્રવચનમાં પણ આજે
‘સંવર’ ની શરૂઆત થાય છે.
આ સમયસારશાસ્ત્ર છે. ‘સમયસાર’ શબ્દ વાચક છે ને ‘શુદ્ધઆત્મા’ તેનું વાચ્ય છે. આ
આત્માની ઓળખાણ કરવી તે અપૂર્વ ધર્મની શરૂઆત છે ને તેનું નામ સંવર છે.
સેકંડ પણ જે ભેદજ્ઞાન પ્રગટ કરે તેને અપૂર્વ શાંતિનો સ્વાદ આવે; તેને ટકોરાની શરૂઆત થઈ જાય.
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
ઘૂસી જવું તેનું નામ અપૂર્વ શાંતિ, ધર્મ અને સંવર છે; તેની આ શરૂઆત છે.
જ્ઞાનનું કાર્ય નથી. ભગવાન આત્મા, તું આનંદની મૂર્તિ! અને રાગમાં અટક્યો!–તે તો દુનિયાના અવતારમાં
રખડવાના પાયા છે, તે રખડવાનું કેમ ટળે ને સંવરની શરૂઆત કેમ થાય? તે બતાવતાં મંગળાચરણરૂપે કહે
છે કે–
સંવરમય આત્મા કર્યો, નમું તેહ, મન ધારી.
મહાત્માઓને, એવા મુનિઓને અને એવા ધર્માત્માઓને નમસ્કાર કરું છું.
સમયસારમાં બતાવ્યું છે. તેમાં આ પાંચમો સંવર અધિકાર છે: તેના મંગળાચરણમાં આચાર્યદેવ સંવરના
કારણરૂપ ભેદજ્ઞાન જ્યોતિનો મહિમા કહે છે:
અનાદિસંસારમાં કદી નહિ થયેલું એવું અપૂર્વ ભેદજ્ઞાન થતાં શું થાય? કે આનંદરસરૂપ આત્મા પ્રગટે,
આસ્રવને દૂર કરીને સંવરની શરૂઆત થાય. ભૂલ પણ આત્માની દશામાં હતી, ને ભૂલ ટાળીને ભેદજ્ઞાન
થયું તે પણ આત્માની દશા છે. આસ્રવ અને સંવર એકબીજાથી વિરુદ્ધ છે. અનાદિથી આસ્રવ ચાલ્યો
આવતો હતો; હવે સંવરે તેને જીતી લીધો છે. અજ્ઞાનરૂપી છીદ્ર વડે આત્મામાં કર્મ આવતા હતા તેનું
નામ આસ્રવ છે, અને જ્યાં શુદ્ધ આત્માનું ભાન થયું ત્યાં અશુદ્ધતા ટળી ને કર્મનું આવવું અટકી ગયું
તેનું નામ સંવર છે.
આસ્રવને તેણે ઉડાડી દીધો છે. આવી ભેદજ્ઞાનજ્યોતિ તે મહામંગળરૂપ છે. રાગ–દ્વેષ તે હું નહિ, હું તો જ્ઞાન
છું. ભેદજ્ઞાન વડે આસ્રવનો તિરસ્કાર કર્યો છે, પહેલાં અજ્ઞાનદશામાં તે રાગદ્વેષનો આદર કરતો, ને હવે
જ્ઞાનસ્વભાવના આદર વડે તે પુણ્ય–પાપનો આદર છૂટી ગયો, એટલે આસ્રવ દૂર થયો ને સંવરની શરૂઆત
થઈ. આવો સંવર તે અપૂર્વ છે.
વિકાસને કોઈ રોકી શકે નહિ, અપ્રતિહતભાવે તે કેવળજ્ઞાન લેશે. તે ભેદજ્ઞાનજ્યોતિ સદાય વિજયવંત છે.
આ રીતે માંગળિકના માણેકસ્થંભ રોપ્યા.
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
મયુર આનંદિત થાય તેમ ગુરુદેવના શાંત રસ ઝરતાં પ્રવચનોની વર્ષાનો
આરંભ થતાં સૌ આનંદવિભોર બન્યા હતા.
પહોંચ્યો...સવારમાં અઢીદ્વીપ પૂજનવિધાનમાં વિજયાર્ધ્ધ ઉપરના વિદ્યાધરોના ૬૦
નગરોના જિનાલયોનું પૂજન થયું, પૂજન પછી તુરત સ્વાધ્યાય મંદિરમાં સભા
ચિક્કાર ભરાઈ ગઈ. ગુરુદેવ પાટ ઉપર પધારતાં જયજયનાદથી સ્વાધ્યાયમંદિર
ગાજી ઊઠયું. “પંચ પરમેષ્ઠી ભગવંતોના મંગલ આશીર્વચનથી
શોભાયમાન...જ્ઞાનદાતાર મંગલમૂર્તિ ગુરુદેવનો જય હો.”–ઈત્યાદિ મંગલ
જયકારથી ભક્તોએ હર્ષ વ્યક્ત કર્યો. મંગલ પ્રવચનનો લાભ લેવા ગામે ગામથી
અનેક જિજ્ઞાસુઓ આવ્યા હતા. ડો. ચીટનીસ પણ પ્રવચન સાંભળવા માટે
રોકાયા હતા. મંગલ પ્રવચન સાંભળીને સર્વે શ્રોતાજનો આનંદિત થયા હતા.
દીપચંદજી શેઠીયાના પત્રથી નીચે મુજબ બાવીસ હજાર રૂપિયાની રકમ
વીતરાગી દેવગુરુધર્મની પ્રભાવના માટે જાહેર કરવામાં આવી હતી–
પ, ૦૦૦) દીપચંદજી શેઠીયાના બહેન તરફથી.
૭, ૦૦૦) મોહનલાલ સોભાચંદ વૈદ તરફથી (પાર્શ્વનાથ ભગવાનની
તરફથી આપવાનું જાહેર કરવામાં આવ્યું હતું. તેમજ શેઠ દલપતભાઈ
મોહનલાલ તરફથી રૂા. ૧૦૦૧) જાહેર કરવામાં આવ્યા હતા. બહારના
સંદેશાઓમાં ઈન્દોરના શ્રી રાજકુમારસિંહજી, દિલ્હી, મુંબઈ, સુરત, અમદાવાદ,
ભોપાલ, ગુના, ખંડવા, જમશેદપુર વગેરેના સંદેશાઓ હતા.
દાદરની જૈન સોસાયટીમાં ભવ્ય નુતન જિનમંદિર તથા સમવસરણ મંદિર
થવાના છે. તેના શિલાન્યાસનું મુહૂર્ત ચૈત્ર વદ એકમના રોજ છે.) રાજકોટના
સંઘે પણ ગુરુદેવને વિનંતિ કરી હતી. આજના હર્ષો–
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
આવ્યું હતું. બપોરે પ્રવચન પછી અદ્ભુત ભક્તિ થઈ હતી.
ગુરુદેવના સત્સમાગમનો લાભ લેવાની પોતાની ભાવના વ્યક્ત કરી હતી.
કરાવવામાં આવ્યું છે.
ઊજવવાનું શરૂ થયું છે.
ઘણા ઉલ્લાસપૂર્વક થશે....ને ઠેઠ ઉપર જઈને માનસ્તંભની યાત્રા કરતાં આનંદ થશે.
