PDF/HTML Page 21 of 49
single page version
પાછા ફરીને હવે સિદ્ધદશા તરફના અપૂર્વ ભવનો પ્રવાહ શરૂ થાય છે. આવા અપૂર્વ
ભાવપૂર્વક સમયસાર સંભળાવીએ છીએ, તેને હે ભવ્ય શ્રોતા! તું પણ તારા આત્મામાં
સિદ્ધપણું સ્થાપીને અપૂર્વ ભાવે સાંભળજે.
કહેલો શુદ્ધભાવ મારામાં પ્રગટ કરીને અત્યારે હું તે આ સમયસારમાં કહીશ. પૂર્વે ભલે
ભગવંતોએ કહ્યું–પણ અત્યારે તો હું કહેનાર છું ને! મારા ભાવમાં મેં જે ઝીલ્યું છે તે હું
કહીશ. ભગવંતો પાસેથી મને જે મળ્યું છે તે હું કહીશ... અપૂર્વ સાધકભાવનો પ્રવાહ
મારા આત્મામાં પ્રગટ્યો છે–તે સ્વાનુભવપૂર્વક હું કહીશ. જે નિજવૈભવ મારા આત્મામાં
પ્રગટ્યો છે તે સમસ્ત વૈભવથી હું શુદ્ધાત્મા દેખાડું છું.
સિદ્ધની સ્થાપના થાય છે; જ્ઞાનમાં સિદ્ધ જેવું શુદ્ધસ્વરૂપ ચિંતવતાં નિર્વિકલ્પ દશા થઈ
જાય છે... તેનું નામ સિદ્ધોને ભાવનમસ્કાર છે. સ્તુતિના વચનવિકલ્પો તે દ્રવ્યનમસ્કાર
છે. આવા અપૂર્વ નમસ્કારપૂર્વક સમયસારનો પ્રારંભ થાય છે.
PDF/HTML Page 22 of 49
single page version
પાત્રતા છે. મારું ધ્યેય સિદ્ધપદ છે–એમ સ્વીકારીને આ સમયસાર સાંભળજે. તેના
શ્રવણમાં શુદ્ધાત્માનું ઘોલન કરતાં કરતાં વિકલ્પ તૂટીને નિર્વિકલ્પ અનુભવ થશે... ને
મોહ નષ્ટ થઈને પૂર્ણશુદ્ધ એવા સિદ્ધોમાં તું પહોંચી જઈશ. આત્માનું આવું જે ધ્યેય, તેના
પ્રતિબિંબરૂપ સિદ્ધભગવંતો છે. તેને ધ્યાવતાં આ આત્મા તેમના જેવો થઈ જાય છે.
નીચે ઉતારીને ગુંજામાં નાખ્યો તે દ્રષ્ટાંતે સાધક ઉપરના સિદ્ધભગવંતોને નિર્મળ
જ્ઞાનદર્પણ દ્વારા નીચે ઉતારીને પોતાના અંતરમાં સ્થાપે છે. હે શ્રોતા! મારી જેમ તું પણ
તારામાં સિદ્ધને સ્થાપીને આ સમયસાર શ્રવણ કરજે. શ્રોતા એવો છે કે જેને સિદ્ધપદ
સિવાય બીજાની અભિલાષા નથી, બીજું ધ્યેય નથી. શ્રવણ વખતે વિકલ્પ હોવા છતાં
તેનું લક્ષ વિકલ્પ ઉપર નથી, તેના લક્ષનું જોર શુદ્ધઆત્મા તરફ જ ઢળે છે.
સિદ્ધ પાસે જઈને બેઠો, તે હવે રાગની પાસે નહિ રહી શકે. રાગ સાથે એકતાબુદ્ધિ
રાખીને સિદ્ધને નમસ્કાર ન થઈ શકે. સિદ્ધને નમ્યો તે રાગથી જુદો પડ્યો. ક્ષાયિક
ભાવને પામેલા અનંતા સિદ્ધોને આત્માની જ્ઞાનપર્યાયમાં બેસાડ્યા, તે જ્ઞાનપર્યાયમાં
હવે ઉદયભાવ નહિ રહી શકે. ઉદય અને જ્ઞાન વચ્ચે તીરાડ પડી ગઈ, ને
જ્ઞાનપરિણતિ શુદ્ધસ્વભાવ નમી ગઈ.
ચાલી રહ્યો છે તે જ અમે પ્રસિદ્ધ કર્યો છે. અહો, સિદ્ધને નમસ્કારરૂપ એક
માંગળિકમાં તો કેટલા બધા ગંભીર ભાવો ભર્યાં છે! આચાર્ય દેવની શૈલી અજબ
છે. અનંતી સિદ્ધપર્યાયોનું સામર્થ્ય આત્માની શક્તિમાં અત્યારે જ ભર્યું છે. આવા
આત્મા તરફ ઝુકીને સિદ્ધોને નમસ્કાર કર્યાં છે.
PDF/HTML Page 23 of 49
single page version
પોતાના આત્માનું શુદ્ધસ્વરૂપ લક્ષમાં આવે છે. શુદ્ધાત્માને લક્ષમાં લીધા વગર સિદ્ધનું
ધ્યાન થતું નથી. સિદ્ધ જેવો થઈને સિદ્ધનું ધ્યાન થાય છે. સિદ્ધ જેવા શુદ્ધસ્વરૂપનું
ધ્યાન કરતાં કરતાં અંદરથી નિર્મળ નિર્મળ પર્યાયો નીકળવા જ માંડે છે, ને આત્મા
પોતે સિદ્ધ થઈ જાય છે. ‘
મોટા અનંતા મહેમાનોને બોલાવીને જ્ઞાનમાં બિરાજમાન કર્યાં. તે જ્ઞાન હવે રાગવાળું
ન રહી શકે; જે જ્ઞાનમાં અનંત સિદ્ધને બેસાડ્યા તે જ્ઞાન તો શુદ્ધાત્મસ્વભાવ તરફ
ઢળીને નિર્વિકલ્પ થઈ જાય; એવા અતીન્દ્રિય જ્ઞાન ને અતીન્દ્રિય આનંદ સહિતનું આ
અપૂર્વ મંગલાચરણ છે.
પ્રગટ કરીને હું મારા આત્મામાં સર્વે સિદ્ધભગવંતોને સ્થાપું છું. અનાદિથી વિભાવમાં
હતો તેને દૂર કરીને, સ્વભાવભાવ પ્રગટ કરું છું. વિભાવથી જુદો ને સિદ્ધની સ્થાપનારૂપ
આ આરાધકભાવ તે સમયસારનું અપૂર્વ મંગળ છે.
અજ્ઞાનીને સિદ્ધની કે સિદ્ધ જેવા પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપની ખબર નથી, તેથી તેને આવી
ભાવસ્તુતિ હોતી નથી.
હોય તેને શુદ્ધદ્રષ્ટિના બળે કાઢી નાંખું છું ને સિદ્ધ જેવા શુદ્ધસ્વરૂપે મારા આત્માને
ધ્યાવું છું. આ રીતે પોતાના આત્માને સિદ્ધપણે સ્થાપીને, સિદ્ધ સમાન પોતાના શુદ્ધ
આત્માના ચિંતનથી ભવ્યજીવ પોતે સિદ્ધ થઈ જાય છે. જેણે પોતાના આત્મામાં
સિદ્ધને વસાવ્યા તે સિદ્ધપદનો સાધક થયો, ‘સિદ્ધસમાન સદા પદ મેરો’ એવો
અનુભવ કરવો તે વીર થઈને
PDF/HTML Page 24 of 49
single page version
સિદ્ધને નમસ્કાર; આનું નામ સાધકભાવની શરૂઆત; ને આનું નામ અપૂર્વ મંગળ.
વાણીદ્વારા શુદ્ધાત્માનું સ્વરૂપ કહેતા આવ્યા છે; ત્રિકાળજ્ઞ કેવળીભગવંતોનો
ત્રણકાળમાં કદી વિરહ નથી. એવા કેવળી ભગવંતોની જ પરંપરા મને મળી છે તે–
અનુસાર હું આ સમયસારમાં કહીશ. ભલે, કેવળીભગવંતોએ કહ્યું પણ અત્યારે તો
કહેનારા આચાર્યદેવ છેને, એટલે આચાર્યદેવનો પોતાનો સ્વાનુભવ પણ ભેગો જ
છે; કેવળી ભગવંતોએ જે કહ્યું તે ઝીલીને પોતે સ્વાનુભવ કર્યો છે, ને તે
સ્વાનુભવરૂપ નિજવૈભવસહિત આ સમયસારમાં શુદ્ધ આત્મા દેખાડે છે. આ રીતે
આચાર્યદેવનું કથન કેવળી અને શ્રુતકેવળી જેવું જ પ્રમાણ છે. એકલા શબ્દો તે
પ્રમાણ નથી, કેમકે જ્ઞાતાપુરુષ વગર શબ્દોના સાચા અર્થને જાણશે કોણ? માટે કહે
છે કે શબ્દોનું પરિણમન અનાદિ છે તેમ તેના અર્થને જાણનારા વીતરાગી જ્ઞાની
પણ અનાદિથી થતા આવે છે, તેની સંધિનો પ્રવાહ કદી તૂટે નહિ. આ રીતે સૂત્રને
જાણનારા જ્ઞાની પુરુષોની પરંપરા દ્વારા શાસ્ત્રની પ્રમાણતા છે. અનાદિ કેવળી
પરંપરા સાથે શાસ્ત્રની સંધિ જોડીને આચાર્યદેવ પ્રમોદથી કહે છે કે અહો! કેવળી
અને શ્રુતકેવળી ભગવંતોની પરંપરાથી મળેલા એવા આ સમયસારને હું કહું છું,
તેને હે શ્રોતાઓ! અંતરમાં સિદ્ધપણું સ્થાપીને સાંભળો!–તેના શ્રવણથી મોહનો
નાશ થઈ જશે ને પરમસુખનો અનુભવ થશે.
અનુભવ કરી શકે એવી જીવની લાયકાત છે, તે દેખીને તેને શુદ્ધાત્માના અનુભવનો
ઉપદેશ આપે છે. આમ નિમિત્ત–ઉપાદાનની એટલે વકતા–શ્રોતાની સંધિપૂર્વક આ
સમયસારની અલૌકિક રચના થઈ છે. અહો, કોઈ અદ્ભુત યોગે આ શાસ્ત્ર રચાયું
છે. આચાર્યદેવે આ સમયસાર રચીને પંચમકાળના ભવ્યજીવોને માટે મોક્ષપંથ
ટકાવી રાખ્યો છે.
આત્મા સિદ્ધ
PDF/HTML Page 25 of 49
single page version
‘જેવા આ સિદ્ધ છે તેવો જ હું છું. ’ –આવા લક્ષે સમયસાર સાંભળતાં તારો અદ્ભુત
આત્મવૈભવ તને તારામાં દેખાશે.
જેના અંતરમાં આવ્યા તેના આત્મામાં આરાધકભાવના આનંદની ઝણઝણાટી જાગી
જાય છે.
PDF/HTML Page 26 of 49
single page version
PDF/HTML Page 27 of 49
single page version
કર્યું .....ને શુદ્ધોપયોગરૂપ વીતરાગચારિત્ર તે જ
આચાર્યદેવે અંગીકાર કર્યો. –એનું ભાવભીનું
ફળ તો બંધન અને કલેશ, છે, તેથી તે હેય છે.
કષાયકણ છે, તેનાથી કલેશ અને બંધન થાય છે; અરે આવું સ્પષ્ટ ધર્મનું સ્વરૂપ, છતાં
અજ્ઞાનીઓ શુભરાગને અને પુણ્યને ધર્મ માને છે. શુભરાગમાં કે પુણ્યફળમાં સુખ નથી–
એ વાત આચાર્યદેવ આ પ્રવચનસારમાં ઘા પ્રકારે યુક્તિથી સ્પષ્ટ સમજાવશે.
ભવ કરવો પડે છે.
PDF/HTML Page 28 of 49
single page version
બહારમાં દેહની ક્રિયામાં, નગ્ન શરીરમાં કે વ્રતાદિના શુભરાગમાં જ અજ્ઞાનીએ ચારિત્ર
PDF/HTML Page 29 of 49
single page version
ચારિત્ર માની લ્યે એને તો મિથ્યાત્વ છે, એટલે સાચું કે આરોપરૂપ એકકેય ચારિત્ર તેને
હોતું નથી; સાચું ચારિત્ર હોય ત્યાં રાગમાં આરોપરૂપ વ્યવહાર થાય. સાચા સ્વરૂપની
જેને ઓળખાણ નથી તેને વ્યવહારની પણ ખબર હોતી નથી. સાચા પૂર્વક વ્યવહાર હોય
છે. સાચા ચારિત્રને ઓળખે નહિ ને જે સાચું ચારિત્ર નથી તેને સાચું માની લ્યે તો
ઊંધી માન્યતાને લીધે મિથ્યાશ્રદ્ધા થાય છે. આચાર્યદેવે સરાગચારિત્રને એટલે કે
વ્યવહાર ચારિત્રના શુભરાગને બંધનું કારણ અને કલેશ કહીને સ્પષ્ટ
PDF/HTML Page 30 of 49
single page version
વીતરાગભાવ છે ને તે મોક્ષમાર્ગ છે; ઈષ્ટ એવા મોક્ષફળને તે દેનારું છે. એવા
ચારિત્રધર્મનું સ્વરૂપ સાતમી ગાથામાં કહે છે.
માનો છો? તો કહે છે કે હા; ચારિત્રની ક્રિયા કેવી હોય? કે પોતાના શુદ્ધસ્વરૂપમાં
પ્રવૃત્તિરૂપ ક્રિયા તે ચારિત્રની ક્રિયા છે. આવી ક્રિયા વડે મોક્ષ સધાય છે. મોક્ષની સાધક
આવી ચારિત્રક્રિયાને અજ્ઞાની ઓળખતો નથી. અહો, ચારિત્રદશાનું આવું
વીતરાગીસ્વરૂપ, અત્યારે તો તે સાંભળવાનું પણ મહાભાગ્યે મળે છે, તો તેવી સાક્ષાત્
ચારિત્રદશાના મહિમાની શી વાત! આ શમરસરૂપ ચારિત્ર તે ભવાગ્નિના તાપને શાંત
કરનાર છે. ચૈતન્યના અતીન્દ્રિય શાંતરસમાં ઠરી ગયેલા મુનિવરોને ચારિત્રદશા હોય છે.
દર્શનમોહ અને ચારિત્રમોહ બંનેનો નાશ કરીને, શુદ્ધાત્માની પ્રતીત અને તેમાં એકાગ્રતા
થાય ત્યારે ચારિત્રદશા અને મુનિપણું પ્રગટે છે. અહા, મુનિ થયા તે તો પરમેષ્ઠી થયા,
જગત્પૂજ્ય
PDF/HTML Page 31 of 49
single page version
શુદ્ધપરિણતિ વગર સમ્યગ્દર્શન–મુનિપણું કે કેવળજ્ઞાન કાંઈ હોતું નથી. શુદ્ધપરિણતિ તે
જ ધર્મ છે, તે જ મિથ્યાત્વાદિ ભાવરૂપ સંસારમાં ડુબતા આત્માનો ઉદ્ધાર કરીને શુદ્ધ–
ચૈતન્યસ્વરૂપમાં સ્થિર કરે છે. તેથી આગળ કહેશે કે હે ભવ્ય જીવો! જો તમને દુઃખથી
મુક્ત થવાની ભાવના હોય તો પંચપરમેષ્ઠીને પ્રણમન કરીને આવા શુદ્ધોપયોગરૂપ
વીતરાગચારિત્રને અંગીકાર કરો. અમે તો એવી ચારિત્રદશા અનુભવી છે, ને તમે પણ
જો તેને અંગીકાર કરવા ચાહતા હો તો તે માર્ગના પ્રણેતા અમે આ ઊભા.
PDF/HTML Page 32 of 49
single page version
મા, મળે કોઈ મુનિરાજ.............સેવા કરવાની કેવી મજા!
મા, રહું જો ગુરુજી પાસ..........તત્ત્વ સમજવાની કેવી મજા!
મા, પામું જો સમકિત ભાવ. આનંદ–અનુભવની કેવી મજા!
મા, બનું જો હું મુનિરાજ.....વનજંગલમાં કેવી મજા!
મા, જાઉં જો વિદેહધામ.....પ્રભુદ્રર્શનની કેવી મજા!
મા, મળે તીર્થંકરદેવ......“કાર સુણવાની કેવી મજા!
મા, પામું જો કેવળજ્ઞાન.....સિદ્ધપદ લેવાની કેવી મજા!
PDF/HTML Page 33 of 49
single page version
PDF/HTML Page 34 of 49
single page version
આત્મા સ્વયં નિજભાવથી છ કારકરૂપ થાય.
PDF/HTML Page 35 of 49
single page version
PDF/HTML Page 36 of 49
single page version
ગુરુદેવ ઘણી પ્રસન્નતાપૂર્વક ખીલ્યા હતા ને અદ્ભુત ભાવો સમજાવ્યા હતા. જાણે
સર્વજ્ઞભગવાન અત્યારે જ પોતાને સંબોધીને ઉપદેશ આપી રહ્યા હોય–એવા ભાવો
ઉલ્લસતા હતા.
આપ્યો ત્યારે તે અમારા માટે જ આપ્યો હતો–એમ પોતાના ભાવની ભગવાનના
ઉપદેશ સાથે સીધી સંધિ કરી છે.
કાળનું આંતરું અમે જોતા નથી; ભાવમાં અંતર નથી, માટે કાળનું અંતર પણ
ભગવાન અને પરંપરા બધા ગુરુઓ શુદ્ધાત્મામાં અંતર્નિમગ્ન છે. પોતે
અને અમે તે ઝીલીને શુદ્ધાત્મામાં અંતર્નિમગ્ન વર્તીએ છીએ... અને તેનો જ ઉપદેશ
આપીએ છીએ. આવી સંધિપૂર્વકના નિજવૈભવથી આચાર્યદેવ શુદ્ધાત્મા દેખાડે છે.
નથી; એવા જિજ્ઞાસુ શ્રોતાને અમે શુદ્ધાત્મા સંભળાવીએ છીએ. આનંદસહિત અમારા
શુદ્ધાત્માને અમે અનુભવ્યો છે તે અનુભવસહિત અમે દેખાડશું, ને તમે એવા
અનુભવવડે શુદ્ધાત્માને દેખજો.
PDF/HTML Page 37 of 49
single page version
જાય. આત્માની શુદ્ધ અનુભૂતિ રાગના રંગ વગરની
ઊતારી સ્વાનુભૂતિનો રંગ ચડાવ.
PDF/HTML Page 38 of 49
single page version
આ શાસ્ત્ર રચ્યું છે. પ્રવચન એટલે જિનવાણી, તેનો સાર આ ‘પ્રવચનસાર’ માં
ભર્યો છે.
પ્રત્યક્ષરૂપ કરીને આચાર્યભગવાન કહે છે કે અહો પ્રભો! હું મોક્ષલક્ષ્મીના સ્વયંવર
સમાન પરમ નિર્ગ્રંથતાની દીક્ષાનો ઉત્સવ કરું છું, તેમાં મંગળાચરણરૂપે મારી
સન્મુખ સર્વે પરમેષ્ઠી ભગવંતોની હાર બેસાડીને એકેકના ચરણે નમસ્કાર કરું છું,
તથા સર્વેને સાથે નમસ્કાર કરું છું. મારા સાધક જ્ઞાનમાં સર્વે પંચપરમેષ્ઠી
ભગવંતોને સમાડીને નમસ્કાર કરું છું.
હોય અને પોતે તેમની સન્મુખ શુદ્ધોપયોગરૂપ સામ્યભાવમાં લીન થઈ જતા હોય!
PDF/HTML Page 39 of 49
single page version
કર્મોનો ક્ષય કરીને તથા એ જ પ્રકારે ભવ્યજીવોને ઉપદેશ કરીને મોક્ષ પામ્ય છે. અહો, તે
અર્હન્ત ભગવંતોને નમસ્કાર હો, પોતામાં એવો શુદ્ધોપયોગરૂપ માર્ગ પ્રગટ્યો છે તેના
પ્રમોદ સહિત કહે છે કે અહો! મોક્ષમાર્ગ ઉપદેશનારા અરિહંતોને નમસ્કાર હો.
લખતાંય વચ્ચે વારંવાર શુદ્ધોપયોગમાં ઠરી જતા હતા...) તેથી પદે પદે શુદ્ધોપયોગ રસ
નીતરી રહ્યો છે. જેનાથી સીધી શિવપ્રાપ્તિ થાય એવા શુદ્ધોપયોગ માટે આચાર્ય દેવના
અંતરમાં કેવી ઝંખના છે તે આ શાસ્ત્રમાં જણાઈ આવે છે. વર્તમાન વર્તતા રાગનો
નિષેધ કરીને, તેને દૂરથી જ ઓળંગી જવાની પ્રતિજ્ઞા કરીને, જ્ઞાયકભાવમાં ડુબકી
મારીને સદાય તેમાં જ સમાઈ રહીને આત્મા સંપૂર્ણ શુદ્ધોપયોગરૂપે પરિણમી જાય એવી
અંર્તભાવના ઘૂંટી છે.
પરમાનંદને પ્રાપ્ત કરવાના છે. જે જીવો આ શાસ્ત્રના ભાવ સમજશે તેમને પરમ આનંદ
પ્રગટ થશે.
ક્ષણે શુદ્ધોપયોગ આવ્યા જ કરે છે. ઘડીકમાં શુદ્ધોપયોગ પ્રગટ કરી સાતમા ગુણસ્થાને
વીતરાગ અનુભવમાં લીન થાય છે, ને વળી પાછો શુભોપયોગ થતાં છઠ્ઠા ગુણસ્થાને
પંચમહાવ્રત કે શાસ્ત્રરચના વગેરેનો વિકલ્પ ઊઠે છે; તે શુભનો અને તેના ફળનો
નિષેધ કરતાં કહે છે કે આ સરાગચારિત્ર (શુભરાગ) અનિષ્ટ ફળવાળું છે. વીતરાગ–
ચારિત્રનું ફળ કેવળજ્ઞાન ને અતીન્દ્રિય સુખ છે તે જ ઈષ્ટ છે. પંચમકાળમાં મુનિ છે ને
સરાગચારિત્ર છે એટલે સ્વર્ગમાં તો જશે, પણ તેનો આદર નથી, વીતરાગચારિત્રની જ
ભાવના છે. આ રીતે એકલા શુદ્ધસ્વભાવનું જ અખંડ આરાધન કરીને અલ્પકાળે
ચારિત્ર પૂરું કરી કેવળજ્ઞાન અને મોક્ષદશા પ્રાપ્ત કરશે. એવા આસન્નભવ્ય
આચાર્યભગવંતોની વાણી આ પ્રવચનસાર શાસ્ત્રમાં છે.
PDF/HTML Page 40 of 49
single page version
પૂ. ગુરુદેવના પ્રતાપે આપણા બાલવિભાગે ખૂબ જ ઉત્સાહથી પ્રગતિ કરી છે...
ઉત્સાહથી ભાગ લઈ શકે તથા વ્યવસ્થિત કાર્યક્રમો યોજી શકાય–તે માટે જુદા જુદા
ગામની શાખાઓ કરીને તેના પ્રતિનિધિ તરીકે કોઈ એક બે સભ્યો રહે ને સંપાદકની
સૂચના મુજબ પોતપોતાના ગામનું બાલવિભાગનું કાર્ય સંભાળે–એવી વ્યવસ્થા
વિચારવામાં આવી છે. સૌએ આ વ્યવસ્થામાં ઉત્સાહથી સહકાર આપવાની ભાવના
બતાવી છે તે બદલ ધન્યવાદ!
તથા અભ્યાસ હોય તે લખીને પૂરું કરશો... બધા ભાઈ–બહેનો આનંદથી એક–બીજાના
સગા ભાઈ–બહેનની માફક રહેજો ને પરસ્પર ઉત્સાહ વધે તેમ કરજો. કેમકે ‘સાચું
સગપણ સાધર્મીનું’
૨ જીવનમાં તત્ત્વજ્ઞાનનો અભ્યાસ કરવો.
૩ રાત્રે ખાવું નહિ.
૪ સીનેમા જોવું નહિ.
(૩) પૂ. ગુરુદેવનો આપણા ઉપર મહાન ઉપકાર છે, આપણને ‘વાનરસેના’
૮૦ મો જન્મોત્સવ ‘રત્નચિંતામણિ ઉત્સવ’ તરીકે ઉજવવાનો છે; તે પ્રસંગે
બાલવિભાગના બધા સભ્યો તરફથી પણ ગુરુદેવ પ્રત્યે ‘ઉપકાર–અંજલિ’ વ્યક્ત
કરવાની ઘણા સભ્યોને