PDF/HTML Page 21 of 41
single page version
વાત! કોઈ ધગધગતા તાપમાંથી શીતળ પાણીના સરોવરમાં ડુબકી મારે અને તેને ઠંડક
અનુભવાય, તેમ આ સંસારમાં અનાદિથી અજ્ઞાન અને કષાયના તાપમાં બળતો
અજ્ઞાની જીવ ચૈતન્યતત્ત્વનું ભાન કરીને શાંતસરોવરમાં ડુબકી મારે છે, ત્યાં તેને
અપૂર્વ શાંતિ અનુભવાય છે.
સંયોગ અને રાગ – દ્વેષ વચ્ચે પણ ધર્માત્માનું જ્ઞાન તે જ્ઞાન જ રહે છે. રાગથી જુદા
જ્ઞાનતત્ત્વની અનુભૂતિ ધર્મીને સદાય વર્તે છે, અને તે જ મોક્ષનું સાધન છે. તે
ધર્મીજીવને ચૈતન્યના આનંદની એવી ખૂમારી હોય છે કે, દુનિયા કેમ રાજી થશે ને
દુનિયા મારે માટે શું બોલશે – તે જોવા રોકાતા નથી, લોકલાજને છોડીને એ તો
પોતાની ચૈતન્યસાધનામાં મશગુલ છે.
રાગાદિના આલંબનની જરૂર રહેતી નથી. પોતાના કાર્ય માટે બીજાનું આલંબન માંગવું
તે કાયરનું કામ છે; મોક્ષના સાધકો શૂરવીર હોય છે, કોઈના આલંબન વગર પોતાના
સ્વાવલંબને જ તેઓ પોતાના મોક્ષકાર્યને સાધે છે.
જ ધૂન લાગેલી હોય છે. દુનિયા મારે માટે શું માનશે ને શું કહેશે – એ જોવા તે રોકાતો
નથી; તે કહે છે કે દુનિયા દુનિયાને ઘેર રહી, મારે તો દુનિયાને એકકોર મુકીને મારું
આત્મહિત કરી લેવાનું છે. – આ રીતે આત્મસન્મુખ જીવને દુનિયાનો રસ છૂટી જાય છે
ને ચૈતન્યનો સ્વાદ લેવામાં ઉપયોગ વળે છે. તેને જ્ઞાન વિકલ્પની ભિન્નતા ભાસે છે કે
વિકલ્પનો એક અંશ પણ મારા જ્ઞાનનું કાર્ય નથી. વિકલ્પના સ્વાદ કરતાં મારા
જ્ઞાનની જાત જ જુદી છે. રાગનો એક અંશ પણ જ્ઞાનપણે ભાસતો નથી. આવા
નિર્ણયના જોરે એકવાર જેને આત્માનો રંગ ચડી જાય તે જીવ રાગથી છૂટો પડીને
જ્ઞાનસ્વભાવનો સાક્ષાત્ અનુભવ કરે છે. વિકલ્પોથી અત્યંત વિરક્ત થઈને
જ્ઞાનસ્વભાવમાં તન્મયપણે પરિણમ્યો તે જીવ પોતાને પરમાત્માપણે અનુભવે છે; અને
આવો અનુભવ કરનાર જીવ અલ્પકાળમાં સાક્ષાત્
PDF/HTML Page 22 of 41
single page version
જ અનંતગુણના શાંત – અનાકુળ સ્વાદરૂપે પરિણમે છે; તેમાં વિકલ્પનો સ્વાદ નથી,
એકલા ચૈતન્યરસનો સ્વાદ છે.
વિષયોનો રસ છૂટીને તેને તો માત્ર આત્માની ધૂન લાગે છે. કષાયના પ્રસંગો તેને
ગમતા નથી; દુનિયાની પંચાત તે પોતાને માથે રાખતો નથી. પોતાના મહાન
આત્મતત્ત્વને લક્ષમાં લેવા સિવાય બીજા કોઈ કાર્યોમાં આત્માની શક્તિ ખરચવાનું
તેને પાલવતું નથી, એટલે સર્વ શક્તિથી પોતાના પરિણામને તે આત્મા તરફ જ
વાળતો જાય છે. અરે, અનંતકાળથી મારું કિંમતી સ્વરૂપ સમજ્યા વગર મેં મારા
આત્માનું બગાડયું છે, પણ હવે આ ભવમાં તો મારે મારા આત્માનું સુધારી લેવું છે.
અપૂર્વ સત્સમાગમ મળ્યો છે તે મારે સફળ કરવો છે. હવે ભવદુઃખનો મને થાક
લાગ્યો છે. જગતની મોટાઈ મારે જોઈતી નથી. મારે તો મારા આત્માની શાંતિ
જોઈએ છે. – એમ વિચારીને તે અંતર્મુખ થાય છે. એક આત્માર્થ સાધવો એ જ
એનું લક્ષ છે.
આત્મસન્મુખ જીવો બીજા જિજ્ઞાસુને પણ આત્માનો અપાર મહિમા સમજાવીને
સાચો માર્ગ બતાવે છે, ને કુમાર્ગોથી છોડાવે છે. અરેરે, અત્યારે તો દુનિયામાં
કુગુરુઓ અનેક જાતની કુયુક્તિથી ભોળા જીવોને કુમાર્ગમાં ફસાવે છે. દુનિયા તો
સદાય એમ ચાલવાની છે; પણ હે જિજ્ઞાસુ બંધુઓ! તમે આવો મજાનો જૈનધર્મ
અને વીતરાગમાર્ગ પામ્યા, આત્મસ્વરૂપ સમજાવનારા સંતોનો તમને યોગ મળ્યો,
તો હવે કુગુરુઓ સામે કે અન્યમત સામે ભૂલેચૂકે ઝાંખીને પણ જોશો મા, – કેમકે
તેમાં આત્માનું ઘણું જ બૂરું થાય છે. આવા સરસ વીતરાગ – જૈનમાર્ગને જ પરમ
બહુમાનથી આદરજો, તે જ એક આ જગતમાં પરમ હિતકર છે. હે ભાઈ! આ
અવસર પામીને તું જાગ. હવે ઊંઘવાનો સમય પૂરો થયો. માટે જાગૃત થઈ,
આત્માને સંભાળી, ભવદુઃખથી છૂટવાનો ને મોક્ષસુખને પામવાનો ઉદ્યમ કર.
સમ્યક્ત્વ – પ્રાપ્તિનો આ સોનેરી અવસર છે.
PDF/HTML Page 23 of 41
single page version
તે પણ રાગ વગરનો છે.
૧૬૭. શુભરાગને મોક્ષનું કારણ માને તો?
તેને મોક્ષની કે મોક્ષના ઉપાયની ખબર નથી.
૧૬૮. મોક્ષનાં અને બંધનાં કારણ કેવાં છે?
ભિન્નભિન્ન છે; મોક્ષનું કારણ વીતરાગ છે,
૧૬૯. જે મોક્ષનું કારણ હોય તે બંધનું કારણ
૧૭૦. જે બંધનું કારણ હોય તે મોક્ષનું કારણ
૧૭૧. સાતતત્ત્વની ઓળખાણ તે શું છે?
તે વીતરાગ જૈનધર્મનો એકડો છે.
૧૭૨. સાતતત્ત્વ જાણીને શું કરવું?
આત્માના શુદ્ધસ્વભાવની અનુભૂતિ, પ્રતીત
૧૭૩. સામાયિક ક્યારે થાય?
સમભાવી જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માને જાણે
૧૭૪. તે સામાયિકનું ફળ શું? ... મોક્ષ.
૧૭પ. બહિરાત્મા જીવ પરમાત્મા થઈ શકે?
હા, તે આત્માને ઓળખીને પરમાત્મા થઈ
એ વાત જૈનશાસન જ બતાવે છે.
૧૭૭. નરકમાં પણ અંતરાત્મા હોય?
હા; ત્યાં પણ જે અસંખ્ય સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે તે
૧૭૮. અંતરાત્માના ગુણસ્થાન ક્યા ક્યા?
.. . ચારથી બાર.
૧૭૯. ઉત્તમ અંતરાત્મા કોણ?
સાતથી બાર ગુણસ્થાનવર્તી શુદ્ધોપયોગી મુનિ.
૧૮૦. મધ્યમ અંતરાત્મા કોણ?
દેશવ્રતી – શ્રાવક ને મહાવ્રતી – મુનિ.
૧૮૧. સૌથી નાના અંતરાત્મા કોણ?
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ – અવ્રતી ગૃહસ્થ.
૧૮૨. એ ત્રણે પ્રકારના અંતરાત્મા કેવા છે?
૧૮૩. શું ગૃહસ્થ પણ મોક્ષમાર્ગમાં સ્થિત છે?
હા;
૧૮૪. મનુષ્યલોકમાં કેટલા અરિહંતભગવંતો
લાખો અરિહંત પરમાત્મા અત્યાર
PDF/HTML Page 24 of 41
single page version
૧૮પ. અરિહંત ભગવાનને ક્યું ગુણસ્થાન
૧૯૦. તો સુખ ક્યાં છે?
સુખ તો આત્માના સમ્યગ્દ્રર્શન – જ્ઞાન –
૧૯૨. અજીવમાં સુખ હોય? – કદી ન હોય.
૧૯૩. પરલક્ષી શુભાશુભભાવોમાં સુખ છે?
– ના.
૧૯૪. સંવર–નિર્જરારૂપ સુખમાં કોની
૧૯પ. આસ્રવ –બંધરૂપ દુઃખમાં કોની
હા, વિદેહમાં સીમંધરસ્વામી વગેરે લાખો
મહાવીરપ્રભુ વિચરતા હતા.
કુંદકુંદચાર્યદેવના શિષ્ય હતા.
તત્ત્વાર્થશ્લોકવાર્તિક, એ ત્રણ
मोक्षमार्गः। ’
PDF/HTML Page 25 of 41
single page version
વીતરાગી જ્ઞાન–આનંદરૂપ શુદ્ધ ભાવો
PDF/HTML Page 26 of 41
single page version
આવી શકે નહિ; એટલે સંસારમાં જ
નથી (૪૧ + ૨)
સિદ્ધ ભગવાન જેવી.
‘તે ધન્ય છે, કૃતકૃત્ય છે, શૂરવીર
છે, પંડિત છે. ’
તે જીવ બહિરાત્મા છે, ગૃહીત
મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
સર્વજ્ઞનો ખરો સ્વીકાર કરે છે.
જ્ઞાનસ્વભાવનો સ્વીકાર છે; તે
ધર્મનો મૂળ પાયો છે, તેમાં તો
અપૂર્વ તત્ત્વજ્ઞાન છે; રાગ ને
જ્ઞાનની ભિન્નતાનો અનુભવ છે.
અતીન્દ્રિય જ્ઞાનરૂપ છે. મહા
આનંદરૂપ છે, રાગ–દ્વેષ વગરની છે,
વિકલ્પાતીત એનો મહિમા છે.
PDF/HTML Page 27 of 41
single page version
જ્ઞાનશરીરી છે.
લોકમાં.
પણ નથી; ઈન્દ્રિયોનું નિમિત્તપણું તો
જીવનો અશુદ્ધ ઉપયોગ.
PDF/HTML Page 28 of 41
single page version
દરિયો આત્મા, તેમાથી એક બિંદુ પણ પ્રગટતાં જે આનંદ
અનુભવાય છે તેવો આનંદ જગતના કોઈ વૈભવમાં નથી. આવા
આનંદસ્વરૂપ આત્મા પોતે છે એટલે તેનો અનુભવ થઈ શકે છે.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિના અંતરમાં તે પરમ તત્ત્વ સ્ફૂરાયમાન થાય છે. સહજ આત્મસંપદાસહિત
આ પરમાત્મતત્ત્વ સમાધિની સાથે જ રહે છે. રાગ–વિકલ્પો તો અસમાધિ છે, તેમાં
ચૈતન્યની સંપદા નથી; આવા આત્મતત્ત્વને જાણનારા ધર્માત્મા પણ કહે છે કે અહો,
આવું પરમ તત્ત્વ અમારી સમાધિનો વિષય હોવા છતાં, તેમાં સ્વસન્મુખ ઉપયોગને
જોડયા વગર તેની નિર્વિકલ્પ શાંતિ અનુભવાતી નથી. વચનના વિકલ્પોમાં લક્ષ જાય
તેટલી અસમાધિ છે. વચનવિકલ્પથી પાર થઈને નિર્વિકલ્પ ચૈતન્યધ્યાનમાં કોઈ પરમ
અદ્ભુત આનંદ અનુભવાય છે... તે સાચી સમાધિ છે. આવા આત્માને અનુભવનારા
જીવો જ ખરેખર ઉત્તમ આત્માઓ છે. ઝાઝો વૈભવ બહારમાં હોય કે શુભરાગ કરતો
હોય તેને કાંઈ ઉત્તમ નથી કહેતા. અરે, ચૈતન્યની આનંદસંપદા પાસે જગતની
સંપત્તિની શું કિંમત છે? આનંદસંપદાનો આખો દરિયો આત્મા, તેમાંથી એક બિંદુ પણ
પ્રગટતાં જે આનંદ અનુભવાય છે તેવો આનંદ જગતના કોઈ વૈભવમાં નથી. આવા
આનંદસ્વરૂપ આત્મા પોતે છે એટલે તેનો અનુભવ થઈ શકે છે. ક્યાંય બીજે દૂર એને
શોધવા જવું પડે એવું નથી.
PDF/HTML Page 29 of 41
single page version
અમને અનુભવાય છે તેની શી વાત!
ખાસ સામગ્રી વડે જે પોતાના આત્માને ધ્યાવે છે તે જીવને નિર્વિકલ્પ સમાધિનું પરમ
સુખ અનુભવાય છે. પરિણતિ અંર્તસ્વરૂપમાં લીન થઈ, એટલે તે અંદર ઊંડી – ઊંડી
ઊતરી ગઈ એમ કહેવાય છે. વિકલ્પવડે ચૈતન્યમાં પ્રવેશ થતો ન હતો, વિકલ્પાતીત
ચૈતન્યપરિણતિવડે અંદર સ્વભાવનો અનુભવ થયો, તેને ‘ઊંડો – ઊંડો’ કહેવાય છે.
બાહ્યવલણ છોડીને અંદરના
PDF/HTML Page 30 of 41
single page version
શુભરાગ તે કાંઈ આત્માનો સહજ ભાવ નથી, તે તો પરાશ્રયે થયેલો આડંબર છે.
શુભાશુભરૂપ બાહ્ય ક્રિયાકાંડનો આધાર આત્મા નથી, આત્મા તો રાગવગરની
અંતઃક્રિયાનો આધાર છે. આવા આત્મસ્વભાવને જાણીને તેની સન્મુખ થયેલી ખાસ
પરિણતિ તે ધર્મધ્યાન છે; તે જ આત્માને ધ્યાવવાની સાચી સામગ્રી છે. બીજી બધી
સામગ્રી (શુભક્રિયાઓ) તે તો કહેવા માત્ર સાધન છે, પરમાર્થ તો તે આડંબર છે,
તેનાથી પાર આત્માની અનુભૂતિ છે. આવી અનુભૂતિમાં ધ્યાતા – ધ્યાન – ધ્યેય કે
તેનું ફળ એવા ભેદ–વિકલ્પો નથી, તે તો વિકલ્પોથી પાર અંતર્મુખાકાર આત્માને જ
અવલંબનારી છે. ધુવ તે ધ્યેય ને પર્યાય તે ધ્યાતા – એવા ભેદ પણ જેમાં નથી –
એવા અંતર્મુખઆકાર પરમતત્ત્વમાં ઉપયોગની સ્થિરતા તે જ પરમ ધ્યાન છે. આવી
પોતાની શુદ્ધ પરિણતિ તે જ અંતર્મુખ પરમ સામગ્રી છે; –આવી ખાસ સામગ્રીવડે
જે ધર્મી પોતાના પરમાનંદમય તત્ત્વને ધ્યાવે છે તે જીવને પરમ સમાધિ છે. આવી
સમાધિરૂપે પરિણમેલા જીવને બાહ્યસાધનના આલંબનની વ્યગ્રતા નથી. અરે જીવ!
તારા આત્મા સિવાય બહારમાં બીજા ભગવાનનું આલંબન પણ તારી સમાધિમાં
ક્્યાં છે? બીજાનું આલંબન લેવા જઈશ તો તને અસમાધિ થશે. તારો આત્મા કાંઈ
અધૂરો નથી કે કોઈ બીજાનું આલંબન લેવું પડે. સ્વભાવની સામગ્રીથી પરિપૂર્ણ
તારો આત્મા છે તેના અવલંબનમાં શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–સંયમ–તપ–ધ્યાન વગેરે બધું સમાઈ
જાય છે. આખોય મોક્ષમાર્ગ આત્માના જ અવલંબને છે. આવા નિજ આત્માના
અવલંબન વગરનું બધું વ્યર્થ છે, કેમકે તે સંસારનું જ કારણ છે.
હું પણ એવા જ આત્માને મારું ધ્યેય બનાવીને તે તરફ ઢળું છું; ભેદના વિકલ્પો
તરફ હું નથી નમતો. ચૈતન્યના નિર્વિકલ્પ ધ્યાનમાં સ્થિત સંતો પ્રત્યે મારો પ્રમોદ
જાહેર કરીને તેમને હું નમું છું.
PDF/HTML Page 31 of 41
single page version
એ અતીન્દ્રિયસુખની શી વાત! ભગવંતોએ તે સુખનો માર્ગ
જગતને ઉપદેશ્યો. અને તે જ માર્ગ કુંદકુંદાચાર્ય વગેરે
વીતરાગી સંતોએ પરમાગમોમાં પ્રસિદ્ધ કર્યો છે.
એકતા કરવી તે પહેલું કર્તવ્ય છે. તે કરતાં જ અંતરમાંથી પરમ શાંતિનું ઝરણું આવે છે.
પરમ સુખની શી વાત! તે સુખ આત્મામાંથી જે ઉત્પન્ન છે, ઈંદ્રિયવિષયોથી પાર છે,
અનુપમ છે, અનંત છે અને વિચ્છેદ વગરનું છે. અહો, આત્માના આવા સુખની પ્રતીત
કરતાં આત્માના સ્વભાવની પ્રતીત થાય છે, ને બહારમાંથી બધેથી સુખબુદ્ધિ છૂટી જાય છે.
જ્ઞાનસ્વભાવને જ કારણપણે અંગીકાર કરતાં કેવળજ્ઞાન અને પરમસુખ થાય છે.
PDF/HTML Page 32 of 41
single page version
જ્યાં મિથ્યાત્વ છે ત્યાં સંસારતત્ત્વ જ છે; તે જીવ દુઃખી જ છે.
નહિ. શુભાશુભને છોડીને અને શુદ્ધોપયોગને આત્મસાત્ કરીને કેવળીભગવંતો અનંત
આત્મસુખને પામ્યા છે. તે શુદ્ધોપયોગના ફળની પ્રશંસા કરીને આચાર્યદેવ ભવ્ય
જીવોને તેમાં પ્રોત્સાહિત કરે છે.... અહો, આવા સુખની વાત સાંભળતા પણ ભવ્ય
જીવને પ્રોત્સાહન ચડે છે કે વાહ! આવા સુખના કારણરૂપ શુદ્ધોપયોગ જ મારે કર્તવ્ય
છે. શુદ્ધોપયોગવડે થતું આવું અતીન્દ્રિય પરમસુખ જ મારે પ્રાર્થનીય છે; એ સિવાય
સંસારમાં બીજું કાંઈ, શુભ–પુણ્ય કે તેના ફળરૂપ સ્વર્ગાદિ પણ ઈચ્છવાયોગ્ય નથી,
કેમકે તેમાં કાંઈ આત્માનું સુખ નથી; પુણ્યમાં લીન થયેલા જીવો પણ આકુળતાનો
અગ્નિમાં જ બળી રહ્યા છે, ને દુઃખી છે. સુખી તો શુદ્ધોપયોગી જીવો જ છે.
કષાયભાવો અપાસ્ત કરવા જેવા છે, છોડવા જેવા છે.
છે જ નહીં. બહારના પદાર્થો તો સદા મારાથી છૂટા જુદા જ છે, તેનું ગ્રહણ કે ત્યાગ
મારામાં નથી. જ્ઞાન અને સુખસ્વરૂપ મારો આત્મા છે, તેમાં ઉપયોગની એકાગ્રતા થઈ
ત્યાં શુભાશુભ પણ છૂટી ગયા ને પરમ વીતરાગ સુખનો અનુભવ રહ્યો. પોતે સ્વયં
આવા શુદ્ધોપયોગરૂપ થઈને આચાર્યદેવ કહે છે કે અહો, આવી શુદ્ધોપયોગદશા જ
પરમ પ્રશંસનીય છે.
शुद्धोपयोग द्वारा अपनेकी आपरूप अनुभव करते ह
મુનિઓ
PDF/HTML Page 33 of 41
single page version
PDF/HTML Page 34 of 41
single page version
વાર થાય છે; કોઈ વાર ટૂંકા કાળે પણ થાય છે. – પછી પાંચમા ગુણસ્થાને તેનાથી
વિશેષ શુદ્ધોપયોગ હોય છે, તે થોડાથોડા કાળના અંતરે થાય છે. પછી મુનિદશામાં
તો વારંવાર અંતર્મુહૂર્તમાં જ નિર્વિકલ્પ શુદ્ધઉપયોગ થયા કરે છે. અહા,
શુદ્ધોપયોગદશાની શી વાત! શુદ્ધોપયોગી નિર્વિકલ્પપણે સિદ્ધભગવાન જેવા
આનંદરૂપે પોતાને અનુભવે છે. – આવો શુદ્ધોપયોગ તે જ ધર્મ છે, તે જ
કેવળજ્ઞાનનું સાધન છે. આવા શુદ્ધોપયોગ સિવાય બીજા કોઈ સાધનની અપેક્ષા
કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્તિમાં નથી. બીજા કોઈ સાધનવડે કેવળજ્ઞાન કરવા માંગે, અરે!
સમ્યગ્દ્રર્શન કરવા માંગે, તો તેને ધર્મની કે ધર્મના સાધનની ખબર નથી. રાગથી
પાર શુદ્ધોપયોગ અપૂર્વ છે, તેનું ફળ પણ અપૂર્વ આનંદ છે. આવો શુદ્ધોપયોગ અને
તેનું ફળ બંને અત્યંત પ્રશંસનીય છે... તેમાં ઉત્સાહ કરવા જેવો છે.
શુદ્ધોપયોગ કરાવે છે. શુદ્ધોપયોગી થઈને જેણે જ્ઞાનસ્વભાવનો અનુભવ કર્યો તેણે જ
શ્રુતજ્ઞાનને જાણ્યું છે. શ્રુતજ્ઞાનનું ફળ જ્ઞાનસ્વભાવનો અનુભવ છે. જ્ઞાનનો
અનુભવ જેણે ન કર્યો તેનું શ્રુતજ્ઞાન સાચું નથી; તે કદાચ ૧૧ અંગ જાણે તોપણ
તેના જ્ઞાનને સાચું જ્ઞાન કહેતા નથી; કેમકે તે મોક્ષમાર્ગને સાધતું નથી.
જ્ઞાનસ્વભાવ તરફ વળીને રાગથી જે જુદું પડ્યું તે જ સાચું જ્ઞાન છે, તે જ
મોક્ષમાર્ગને સાધે છે, અને આવા જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ શુદ્ધોપયોગપૂર્વક જ થાય છે. માટે
આચાર્યદેવ કહે છે કે જીવો! પરમ આનંદની પ્રાપ્તિ માટે આવા શુદ્ધોપયોગરૂપે તમે
પરિણમો..... તેનો અવસર છે.
PDF/HTML Page 35 of 41
single page version
ઉપાદેય છે, તે જ તેને સમીપમાં વર્તે છે. કારણસ્વભાવરૂપ જે પરમાત્મા, તેની
સમીપતા વડે જ સાચી સામાયિક હોય છે.
સંયમ – તપમાં સદાય આત્મા જ સમીપ વર્તે છે; શુભરાગની સમીપતા નથી, તે તો
જુદો વર્તે છે એટલે દૂર છે, ને પરમસ્વભાવી આત્મા જ બધી નિર્મળપર્યાયોમાં
તન્મયપણે વર્તે છે, તેથી તે જ અત્યંત સમીપ છે.
અમને અમારી બધી પર્યાયોમાં સાથ છે. જ્યાં રાગની પ્રીતિ હતી ત્યાં પરમાત્મતત્ત્વ
દૂર હતું, ત્યારે જીવને સામાયિકભાવ ન હતો. હવે જ્યાં પરમાત્મતત્ત્વ અનુભવમાં
આવ્યું ને પર્યાય તેમાં એકત્વરૂપ થઈને પરિણમી ત્યાં રાગ–દ્વેષ તેમાંથી દૂર થયા,
ભગવાન વર્તે છે તેને જ જૈનશાસનમાં સામાયિક કહી છે. ભગવાનને જે ભૂલ્યો તેને
સામાયિક કેવી? આત્માને દૂર રાખીને ગમે તેટલા વ્રત – તપ – સંયમ કરે પણ એમાં
ક્યાંય જીવને સમતા ન થાય, સામાયિક ન થાય, ધર્મ ન થાય. સાચા ધર્મની જે કોઈ
ક્રિયા છે, એટલે સામાયિક વગેરે જે કોઈ નિર્મળપર્યાય છે તે બધીયે આત્માની
PDF/HTML Page 36 of 41
single page version
આત્માથી જે વિમુખ વર્તે તેને ધર્મ કેવો ? ને સમતા કેવી? આત્મા શું છે તેની જેને
ખબર નથી તેને આત્માની સમીપતા કેવી? ને સામાયિક કેવી
પરમેશ્વરનો જ પરિચય છે. અરે, ચૈતન્યના ભાવમાં ભવ કેવા? હે જીવ! પરમ ચૈતન્ય
સન્મુખ ચેતનાને જાગૃત કરીને એવો પુરુષાર્થ કર કે એક ક્ષણમાં અંદર ચિદાનંદ
સ્વભાવમાં પ્રવેશ કર.... ને પરભાવોથી છૂટો પડી જા. શુદ્ધતત્ત્વને જાણતાં તેમાં
એકાગ્રતાથી સામાયિક થાય છે. સ્વાશ્રિત શુદ્ધપરિણતિ તે જ સામાયિક છે, તેમાં
આત્માની પ્રાપ્તિ છે. ટંકોત્કીર્ણ નિજમહિમામાં લીન એવા શુદ્ધતત્ત્વને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ સાક્ષાત્
જાણે છે. તીર્થંકરો – ગણધરો – સંતમુનિવરોના અંતરમાં જે સદા સ્થિત છે એવું પરમ
મહિમા વંત ચૈતન્યતત્ત્વ મને પણ મારી અનુભૂતિમાં ગોચર થાય છે – એમ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ
અનુભવે છે. પોતે પોતાને પ્રત્યક્ષ થાય – એવો જ મારો સ્વભાવ છે. આવા પોતાના
આત્માને એકકોર મુકીને કદી કલ્યાણ થાય નહીં. પોતાના મહાન તત્ત્વને જ્ઞાનમાં
સમીપ કરીને એટલે કે સ્વાનુભવગોચર કરીને અપૂર્વ કલ્યાણ થાય છે. આવો આત્મા
કાંઈ અગોચર વસ્તુ નથી; ઈંદ્રિયજ્ઞાનથી તે અગોચર હોવા છતાં, સમ્યગ્દ્રષ્ટિના
સ્વાનુભવજ્ઞાનમાં તે આનંદસહિત ગોચર થાય છે.
ભવભયને હરનારો તે જીવ રાગના નાશને લીધે અભિશમ છે – સુંદર છે – મોક્ષના
માર્ગમાં શોભે છે. રાગવડે જીવની સુંદરતા નથી. રાગના અભાવ વડે જે સ્વાશ્રિત
સમભાવ પ્રગટ્યો તેના વડે જીવની સુંદરતા છે.
સિવાય બીજા બધાયને દૂર રાખ. પોતામાં આવા આનંદમય શુદ્ધાત્મતત્ત્વની આનંદમય
અનુભૂતિ થઈ તે જ પરમગુરુઓનો પ્રસાદ છે. અહો, પરમગુરુઓએ પ્રસન્ન થઈને
અમને આવો શુદ્ધાત્માનો પ્રસાદ આપ્યો. તેમના અનુગ્રહવડે અમને જે શુદ્ધાત્મ તત્ત્વનો
ઉપદેશ મળ્યો તેનાથી અમને સ્વસંવેદનરૂપ આત્મવૈભવ પ્રગટ્યો.
PDF/HTML Page 37 of 41
single page version
ઈત્યાદિ અનંત ગુણના જે ભાવો છે તે બધાય આત્માના સ્વભાવના આશ્રયે જ છે, ને
તે સ્વાશ્રિત શુદ્ધપરિણામમાં જ સામયિક છે. પરાશ્રિત રાગાદિભાવો તો અશુદ્ધ છે,
રાગરહિત હોવાથી અભિરામ છે – સુંદર છે, તેના સમસ્ત પરિણામ શુદ્ધાત્મમાં જ
સમીપ વર્તે છે, તેથી તેને સહજ સમતારૂપ સામાયિક વર્તે છે. તીર્થનાયકના ઉત્કૃષ્ટ
ઉદાહરણ વડે બધા સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવોની કેવો શુદ્ધદ્રષ્ટિમાં કેવો શુદ્ધ આત્મા છે તે
સમજાવ્યું છે. ધર્માત્માના બધાય પરિણામમાં પોતાનો શુદ્ધ કારણપરમાત્મા જ નજીક
છે. નિજસ્વભાવના ગાઢ આલિંગન વડે તેની પર્યાયો પુષ્ટ થઈ છે. આ રીતે તે
ભાવિજિનભગવાન નિજસ્વભાવની સમીપ થઈને પરભાવોથી પરાંગ્મુખ થયા, ને
મુક્તિપુરીમાં જઈ રહ્યા છીએ.
પોષતો ને?
તો અંદરમાં નિજગુણના પોષણનો હેતુ છે; ને જ્ઞાનીના ગુણો
પ્રત્યેની અનુમોદના છે.
કરતાં આવડતી નથી, તેં જ્ઞાનીના ગુણને ઓળખ્યા નથી.
PDF/HTML Page 38 of 41
single page version
બાહિર નારકી કૃત દુઃખ ભોગે, અંતર સુખરસ ગટાગટી...
રમત અનેક સુરનિ સંગ પૈ તિસ પરિણતિ તેં નિત હટાહટી...
જ્ઞાન–વિરાગ શક્તિ તેં વિધિફલ ભોગત પૈ વિધિ ઘટાઘટી.....
સદન નિવાસી તદપિ ઉદાસી તાતેં આસ્રવ છટાછટી...
જે ભવહેતુ અબુધ કે તે તસ કરત બંધકી ઝટાઝટી...
નરક – પશુ – તિય – ષંડ – વિકલત્રય પ્રકૃતિનકી હૈ કટાકટી...
સંયમ ધર ન શકે પૈ સંયમ – ધારનકી ઉર ચટાચટી..
તાસ સુયશ ગુણકી દૌલતકો લગી રહે નિત રટારટી...
ગટાગટી ચાલે છે; જેમ શેરડીનો રસ ગટક–ગટક પીએ તેમ અંદર ચેતનામાં સુખરસની
ગટાગટી ચાલે છે. – એવી સમ્યગ્દ્રષ્ટિની પરિણતિ અટપટી છે.
એટલે કે ધમી ની ચેતના તો તેનાથી જુદી ને જુદી જ રહે છે, – એવી ધર્મીની વિચિત્ર
પરિણતિ છે. અનેક પ્રકારનાં કર્મફળ ભોગવવા છતાં, જ્ઞાન–વૈરાગ્યશક્તિના બળે તેને
કર્મ સદાય ઘટ્યા જ કરે છે; સદનનિવાસી એટલે ગૃહવાસી હોવા છતાં અંતરમાં
તેનાથી ઉદાસીનતા છે તેથી આસ્રવની તેને છટાછટી છે, – આસ્રવો છૂટતા જ જાય છે.
અજ્ઞાનીને જે ક્રિયાઓ ભવનો હેતુ થાય છે તે જ ક્રિયાઓ અંતરની ચૈતન્ય દ્રષ્ટિને લીધે
સમ્યગ્દ્રષ્ટિને બંધની ઝટાઝટી કરે છે –અર્થાત્ તેને નિર્જરા જ થાય છે.
બંધાતી જ નથી.
PDF/HTML Page 39 of 41
single page version
પ્રકૃતિ બંધાતી નથી.) તે અવિરત સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જો કે સંયમ ધારણ કરી શકતા નથી
તોપણ તેમના અંતરમાં તો સંયમ ધારણ કરવાની ચટપટી વર્તે છે. નિરંતર સંયમ
ભાવના વર્તે છે.
આત્મસ્વરૂપનો કોઈ અચિંત્ય મહિમા લક્ષમાં આવે છે.
PDF/HTML Page 40 of 41
single page version
શુદ્ધભાવથી તૂટે કર્મ.
સ્વમાં મારું સાચું રાજ,
પરમાં છે નહીં મારું કાજ.
સાર તો એક સમયસાર,
બાકી જાણ્યું બધું અસાર.
દેહથી જુદો આતમરામ,
શરીરનું મારે નથી કામ.
અનુભવી હું આતમરામ
દુનિયાનું મારે શું કામ?
પૂરણ છું ને પુરાણ છું,
સુખ – આનંદની ખાણ હું.
છોડ... છોડ તું લાખનું લક્ષ,
જોડ.... જોડ રે આતમ – લક્ષ.
વીતરાગતામાં દુઃખ નહીં,
રાગમાં સુખ લેશ નહીં.
આનંદધામમાં શોક શા?
સુખી તમે છો હે ભગવાન!
વર્તે છે મને તારું જ્ઞાન
મારી મુક્તિ ને તારું જ્ઞાન,
અજોડ છે એ જ્ઞેય ને જ્ઞાન.
નિજ્વૈભવ મૈં લીધો છે,
શ્રી કુંદપ્રભુએ દીધો છે.
સુખસરોવર મારું ધામ,
ચૈતન્ય હંસ છે મારું નામ.
સાચો સાચો આતમરામ,
મોહતણું મારે શું કામ?
સ્વાનુભવ લઈ અંદર જા.
વિકલ્પથી તું નિવૃત્ત થા.
જો ચાહે તું સાધકભેખ,
બાહુબલીની મુદ્રા દેખ!