PDF/HTML Page 21 of 37
single page version
મોક્ષરૂપ ઉત્તમ સ્થાનને પામે છે.
અવિરતી–સમ્યગ્દ્રષ્ટિ ધર્માત્માએ પણ, પોતાનું શુદ્ધચેતનરૂપ સ્વદ્રવ્ય જ
ઉપાદેયરૂપ છે–એવો નિશ્ચય કર્યો છે, ને જેટલા બહિર્મુખ રાગાદિ પરભાવો છે તે
હેય છે–એમ નિશ્ચય કર્યો છે. આવા નિશ્ચય ઉપરાંત, મુનિઓ તો ચૈતન્યની
અનુભૂતિમાં એવા લીન થયા છે કે વિષય–કષાયોથી એકદમ વિરક્તિ થઈ ગઈ
છે; બાહ્યપદાર્થોથી એકદમ ઉપેક્ષા થઈને, પરિણતિ વૈરાગ્યમાં તત્પર થઈ ગઈ છે
ને ચૈતન્યસુખમાં તલ્લીન થઈ છે.–અહા, એ દશાની શી વાત! એ તો મોક્ષપદની
એકદમ નજીક વર્તે છે. એની ઓળખાણ પણ જગતને બહુ દુર્લભ છે. એનાં
દર્શનની તો શી વાત!
આનંદ વગેરે ગુણસમૂહથી ભરેલા છે; શરીર ભલે કદાચિત મેલું હોય; તે કાંઈ
આત્માનું અંગ નથી; આત્મા તો રત્નત્રય વગેરે મહાન ગુણોથી સુશોભિત
અંગવાળો છે; આવા ગુણથી શોભતા મુનિવરો સદાય જ્ઞાનભાવનામાં રત
વર્તતા થકા ઉત્તમ પરમ પદને પામે છે, ૧૪ ગુણસ્થાનથી પાર એવા મોક્ષપદને
પામે છે, સર્વોત્કૃષ્ટ શુદ્ધ સ્વભાવદશારૂપ સિદ્ધપદ પામીને લોકશિખરે બિરાજે છે.
–આવી અલૌકિક મુનિદશા હોય છે; તે વંદનીય છે.–આ સિવાય બીજા ઉપાયથી
મોક્ષ સાધવાનું માને, કે બીજી રીતે મુનિદશા માને તેને જૈનમાર્ગની ખબર નથી.
મહિમા છે, તે વિકલ્પગમ્ય થઈ શકે નહિ, અંતર્મુખ થઈને અતીન્દ્રિય
સ્વસંવેદનવડે જ ગમ્ય થાય એવું આ ચૈતન્યતત્ત્વ છે. જગતના મહાપુરુષો પણ
તેને જ વંદે છે–સ્તવે છે–ધ્યાવે છે. તો હે ભવ્ય! તું પણ તારા અંતરમાં
બિરાજમાન તે તત્ત્વને ધ્યાવને!
મળ્યું તે ઈન્દ્ર પણ ચૈતન્યપદ પાસે નમી જાય છે. અરે, તીર્થંકરો પણ આવા
તત્ત્વને અંતરમાં ધ્યાવીને જ કેવળજ્ઞાન પામે છે.–પંચપરમેષ્ઠીપદ જેમાંથી પ્રગટે
PDF/HTML Page 22 of 37
single page version
તપ એ બધુંય આત્મામાં જ છે, માટે આવા આત્માને જ શરણરૂપ જાણીને તેની
આરાધના કર. અહા! ગણધરો ને મુનિવરો જેને ધ્યાવે એ ચૈતન્યતત્ત્વનો
મહિમા કેવડો મોટો! અનુભવજ્ઞાનથી જ જેનો પાર પમાય–એવો એનો મહિમા
સમજીને નિજવિચારમાં નિમગ્ન હતા. એ સ્થિતિ લાંબો વખત ચાલી,
ત્યારે કેટલાક લોકોને એમ લાગ્યું કે આમનો જીવ કુટુંબમાં ને ધનમાં
ચોંટેલો છે, માટે કુટુંબને અને ધનને તેમની સમક્ષ હાજર કરો કે જેથી
તેમનો દેહ શાંતિપૂર્વક છૂટે. પંડિતજી તેમના આ મૂર્ખવિચારને
સહન કરી ન શક્્યા...તેમણે ઈશારાથી પાટી–પેન મંગાવ્યા અને તેમાં
લખ્યું–
जा परजैको अंत सत्य कर मानना, चलै बनारसीदास फेर नहिं आवना।।
ચોક્કસપણે સમજો કે આ દેહપર્યાયનો અંત કરીને બનારસીદાસ જાય
છે, તે ફરીને આવા દેહમાં નહીં આવે.
PDF/HTML Page 23 of 37
single page version
સકલકીર્તિરચિત શ્રાવકાચારમાંથી કેટલુંક દોહન આપ્યું છે.
સમ્યક્ત્વ પહેલાંં પણ જિજ્ઞાસુના આચરણમાં ઘણી સૌમ્યતા તથા
અહિંસા સત્ય વગેરેનો પ્રેમ હોય છે. સમ્યક્ત્વ પછી તો
વીતરાગતાના અંશની તેને વૃદ્ધિ થતી જાય છે ને મુનિદશા તરફ તે
પા–પા પગલી માંડે છે, ત્યારે તેના આચરણમાં ઘણી વિશુદ્ધતા
થતી જાય છે. ચારેકોર ફેલાતા જતા ભ્રષ્ટાચારની વચ્ચે
વીતરાગમાર્ગનું આવું ઉત્તમ આચરણ, તે દરિયામાં ડુબતા
મનુષ્યને વહાણ સમાન છે. (–સં.)
ધર્મના નાયક છે, જગતના નેતા છે ને ધર્મતીર્થના પ્રવર્તક છે.
તેમને શા માટે નમું છું? ધર્મને માટે નમસ્કાર કરું છું.
સરસ્વતીદેવીને તથા ગણધરોને નમસ્કાર કર્યા છે.)
પરિગ્રહરહિત નિર્ગ્રંથ મુનિરાજને નમસ્કાર કરીને પૂછવા લાગ્યો કે હે ભગવાન! દુઃખથી
ભરેલા આ અસાર સંસારમાં સારભૂત શું છે? તે કૃપા કરીને મને કહો.
PDF/HTML Page 24 of 37
single page version
અને સ્વર્ગ–મોક્ષ દેનાર છે.
શ્રાવકધર્મ સુગમ છે; ઘર–વ્યાપારનો ભાર ઉપાડતાં છતાં શ્રાવક તેને સુગમતાથી
તેનું પાલન થઈ શકતું નથી.
આવે છે અને સદા તેને દેખ્યા કરે છે.
PDF/HTML Page 25 of 37
single page version
જીવે છે–ટકે છે–તે જીવ છે. તે અમૂર્ત છે; અશુદ્ધદશામાં તે કર્મનો કર્તા–ભોક્તા છે,
અસંખ્યપ્રદેશી જ રહે છે. આવા જીવો જગતમાં અનંત છે. સંસારદશા અને સિદ્ધદશા
અજીવ તત્ત્વના પાંચ ભેદ છે–
પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને કાળ.
પુદ્ગલ–પરમાણુઓ અનંતાનંત છે; મૂર્તિક છે એટલે સ્પર્શ–રસ વગેરે સહિત છે.
આકાશ અમૂર્ત છે, ક્ષેત્રસ્વભાવી સર્વવ્યાપક છે, અનંતાનંત પ્રદેશી છે.
PDF/HTML Page 26 of 37
single page version
સ્વતંત્ર સત્ સ્વભાવી છે.
કર્મના આસ્રવમાં સૌથી મુખ્ય કારણ મિથ્યાત્વ છે; તેનાથી જીવ સંસારમાં રખડે
નિર્જરા છે.
મોક્ષ–સુખને જ અનુભવે છે. તેમનું સુખ સ્વભાવિક છે, ઉત્કૃષ્ટ છે, અનુપમ છે, અનંત
છે, અછિન્નપણે નિરંતર રહેનારું છે.–અહો! તે મોક્ષસુખ સંતો દ્વારા મહા પ્રશંસનીય છે,
ઈષ્ટ છે.
જો મિથ્યાત્વાદિ પાપ ન રોકાય, કે નષ્ટ ન થાય, તો વ્રત–તપ–ચારિત્રનું પાલન
PDF/HTML Page 27 of 37
single page version
સેવન કર.
અહા, હૃદય સદાય વૈરાગ્યથી ભરપૂર રહેવું, જ્ઞાનના અભ્યાસમાં સદા તત્પરતા રહેવી,
સર્વે જીવો પ્રત્યે સમભાવ રહેવો–એ ત્રણ વાત મહાભાગ્યવાન જીવને જ પ્રાપ્ત થાય છે.
સત્યજ્ઞાનનો અભ્યાસ કરીને પ્રથમ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કર. માત્ર પુણ્યના હેતુમાં
ન અટક.
સર્વે તત્ત્વોમાં સારભૂત છે, અનેક દેવો તેની સેવા કરે છે, તે અતિશય વિશાળ–ગંભીર
છે; અનંત જ્ઞાનાદિ પરમ ગુણોથી પવિત્ર, સર્વદોષરહિત અને સમસ્ત લોકાલોકના
પ્રકાશક એવા તીર્થંકરપરમદેવે પણ સમ્યગ્દર્શનની પ્રશંસા કરી છે. માટે મોક્ષને અર્થે તું
પણ નિઃશંકતાસહિત સમ્યગ્દર્શનનું સેવન કર...તેને અકંપપણે ધારણ કર. (ચાલુ)
છે; અને જે આકુળતાપણે વિકારપણે સ્વાદમાં આવે તે આત્મા
નથી, તે ધર્મીનું ‘સ્વ’ નથી, તે જ્ઞાનીની અનુભૂતિથી બહાર રહી
જાય છે. જુઓ, આ ભેદજ્ઞાન! અનુભવ વડે પરભાવોથી આવું
ભેદજ્ઞાન થાય ત્યારે ધર્મની શરૂઆત થાય.
PDF/HTML Page 28 of 37
single page version
અનુભૂતિ વગરનો આત્મા શોભતો નથી; આત્મા પોતાની
તેની પાછળ લાગ તો જરૂર તને તેની સાક્ષાત્ પ્રાપ્તિ થશે. અત્યારે
તેનો અવસર છે.
મિથ્યાભાવોથી વિરમ! જડ–ચેતનની એકત્વબુદ્ધિની તારી હઠને હવે તું છોડી દે, અને
જડથી ભિન્ન ચૈતન્યતત્ત્વને તારા અંતરમાં દેખીને તું આનંદિત થા.
અનાદિથી તે હઠથી તું દુઃખી થયો. અરે, હવે અમે તને સર્વપ્રકારે તે દેહાદિથી જુદું તારું
ચૈતન્યતત્ત્વ બતાવ્યું, તેને અનુભવતાં અતીન્દ્રિયસુખ થાય છે તે પણ બતાવ્યું, તો હવે
તું હઠ છોડીને, ખુશી થઈને–પ્રસન્ન થઈને, તારા ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માનું સ્વસંવેદન કર;
દેહ અને રાગ વગરના ચૈતન્યની ઉપલબ્ધિથી તને પરમ અપૂર્વ આનંદ થશે. તને
પોતાને તેની ખબર પડશે કે વાહ! આવું શુદ્ધ ચૈતન્યતત્ત્વ પૂર્વે કદી સ્વાદમાં નહોતું
આવ્યું, ચૈતન્યભાવની આવી અપૂર્વ શાંતિ પૂર્વે કદી અનુભવમાં નહોતી આવી,–આમ
મહાન આનંદસહિત તને ભેદજ્ઞાન થશે. જ્ઞાનનો વિલાસ આનંદરૂપ છે. જેમાં આનંદનો
સ્વાદ ન આવે એને તે જ્ઞાન કોણ કહે?
રસ લગાડીને છ મહિના તું તેના ભેદજ્ઞાનનો અભ્યાસ કર, તો તને તેની પ્રાપ્તિ થયા
PDF/HTML Page 29 of 37
single page version
અંતરમાં તેની પ્રાપ્તિ થતાં તારા ચૈતન્યનો અપૂર્વ વિલાસ તને સાક્ષાત્ દેખાશે, ને તેનું
અતીન્દ્રિયસુખ અનુભવમાં આવશે.
PDF/HTML Page 30 of 37
single page version
ગુણોનું પરિણમન આત્મામાં જ થાય છે, આત્મા જ એવી દશારૂપે પરિણમે છે.–માટે
આવા આત્માને જાણીને તેનું જ શરણ તું લે. આત્માશ્રિત પરિણમન વડે મુનિદશા,
અરિહંત–કેવળજ્ઞાનદશા ને સિદ્ધદશા પ્રગટ થઈ જશે. પંચપરમેષ્ઠીપદ આત્માની દશા છે,
આવો આત્મા જ પરમાર્થે શરણરૂપ છે. તારાથી બહાર બીજા પંચપરમેષ્ઠીનું શરણું
ખરેખર તને નથી, તેમનું શરણું તો વ્યવહારથી છે, તેમના આશ્રયે તો શુભરાગની
ઉત્પત્તિ થશે, કાંઈ મોક્ષની ઉત્પત્તિ નહિ થાય. મોક્ષ તો સ્વદ્રવ્યના આશ્રયે જ થાય છે.
પરદ્રવ્યાશ્રિત અશુદ્ધતા ને સ્વદ્રવ્યાશ્રિત શુદ્ધતા,–જૈનધર્મનો આ મહાન સિદ્ધાંત છે;
એટલે મોક્ષમાર્ગ સ્વદ્રવ્યના આશ્રયે જ સધાય છે; મોક્ષના હેતુરૂપ સમ્યગ્દર્શનાદિ કોઈ
પણ ગુણ પરના આશ્રયે સધાતો નથી.
પરમઈષ્ટપદ એવો જે આત્મસ્વભાવ, તેમાં શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રવડે એકાગ્ર થઈને જે ઠર્યો
તે પોતે પરમેષ્ઠી છે.–
પંચપદ વ્યવહારથી, નિશ્ચયે આત્મામાં જ.
PDF/HTML Page 31 of 37
single page version
ધ્યાવે છે; અને એવા સત્ ધ્યાનના ફળરૂપે તેને આનંદનો અનુભવ થાય છે.
થઈ ગયું. ‘સિદ્ધસમાન સદા પદ મેરો’ એમ ધર્મી પોતાના આત્માને જ સિદ્ધસ્વરૂપે શુદ્ધ
અનુભવે છે. અરે જીવ! આવું ઉત્તમ તત્ત્વ સાંભળીને તું તેની ભાવના કર...તેમાં ઊંડે
ઊતર...તો તને શાશ્વત રહેનારું ઉત્તમ સુખ થશે.
છૂટવાની તૈયારી થશે, બહારમાં નિંદા–અપજશ વગેરે થશે, ત્યારે કોનું શરણ લેવા
જઈશ? અંદર ચૈતન્યતત્ત્વ પોતે શાંતિરૂપ છે, તેમાં ઊતરીને તેનું જેણે શરણ લીધું, તે તો
ગમે તેવી પરિસ્થિતિ વચ્ચે ચૈતન્યની શાંતિના નિર્વિકલ્પરસને પીતોપીતો આનંદસહિત
સ્વતત્ત્વની ભાવના છોડીને દુનિયાનું જોવા કોણ રોકાય? દુનિયા દુનિયામાં રહી,
પોતાના આત્માની ભાવનામાં તે ક્્યાં નડે છે! કે ક્્યાં મદદ કરે છે? દુનિયામાં નિંદા
થતી હોય તેથી આ જીવને સમાધિમરણમાં કાંઈ વાંધો આવી જાય–એમ નથી, તેમજ
દુનિયામાં વખાણ થતા હોય તેથી આ જીવને સમાધિમરણ કરવાનું સહેલું પડે–એમ પણ
નથી. પોતે પોતાના ચૈતન્યમાં અંતર્મુખ થઈને તેનું આરાધન કરે તેને જ સમાધિ થાય
છે. સમાધિ એટલે અંદરની અતીન્દ્રિય શાંતિનું વેદન પોતાના આત્મામાંથી આવે છે,
બહારથી નથી આવતું. માટે હે જીવ! તું સદાય તારા આત્માની સન્મુખ થઈને, તેની
ભાવના કર, તને ઉત્તમ આરાધનાસહિત મોક્ષસુખ પ્રાપ્ત થશે.
અલ્પતાનું માહાત્મ્ય ટળ્યું ને તેણે અનંત સુખના ધામ એવા
આત્મામાં વાસ કર્યો; તેણે સ્વઘરમાં ખરૂં વાસ્તુ કર્યું.
PDF/HTML Page 32 of 37
single page version
ત્રીજો લેખ છે. (ગતાંક થી ચાલુ)
PDF/HTML Page 33 of 37
single page version
તેમાંથી થોડાક નીચે પ્રમાણે છે–
PDF/HTML Page 34 of 37
single page version
આ રીતે રાગવગરના જ્ઞાનનો અનુભવ તે ભગવાન મહાવીરનો માર્ગ છે.
PDF/HTML Page 35 of 37
single page version
છીએ. વિશેષમાં, ગુરુદેવ વૈશાખ સુદ ૧૪ ગઢડા પધાર્યા ત્યારે ભવ્યસ્વાગત થયું;
જિનેન્દ્રભગવાનની ભવ્ય રથયાત્રા નીકળી. વાહનવહેવારની મુશ્કેલીઓ છતાં સાતસો
પણ સહકાર સારો હતો. દશ ઈન્દ્રોની સ્થાપના થઈ હતી, જેમાં પ્રથમ ઈન્દ્ર ભાઈશ્રી
મનહરલાલ ધીરજલાલ (સુરત) હતા. ઝંડારોપણ વિધિ ભાઈશ્રી જયંતિલાલ હરિચંદ
કામદાર (પ્રમુખ) ના હસ્તે થઈ હતી. મૂળનાયક પાર્શ્વનાથભગવાનને વેદી પર
બિરાજમાન કરવાનો લાભ આફ્રિકાવાળા ભાઈશ્રી જેઠાલાલ દેવરાજે લીધો હતો. કળશ
તથા ધ્વજારોહણનો લાભ અનુક્રમે મદ્રાસવાળા કાન્તિલાલ અમીચંદ કામદારે તથા
સુરતના મનહરલાલ ધીરજલાલે લીધો હતો. પ્રવચનમાં સમયસારની ૭૨ મી ગાથા
વંચાણી હતી, ને ઘણા જિજ્ઞાસુઓ લાભ લેતા હતા.
ગાંધી ચેતનાબેન તથા પ્રજ્ઞાબેન (નંદલાલ દામોદરદાસ) બોટાદ.
૨. આવા મહાન આત્માનો અનુભવ કરવો તે ધીરા પુરુષોનું કામ છે.
૩. હે જીવ! આત્માનો અનુભવ કરવાના આ ટાણે તું બહારના ઝગડામાં અટકીશ નહિ.
૪. અરે, હિતનું આવું ટાણું મળ્યું ત્યારે તારી શક્તિને જ્યાંત્યાં વેડફી દઈશ મા.
૫. આવો સરસ માર્ગ અત્યારે તને મળ્યો છે તો દુનિયા સામે જોવા રોકાઈશ મા.
૬. આ તો જેણે પોતાના આત્માનું કામ કરવું હોય–તેને માટે વાત છે.
PDF/HTML Page 36 of 37
single page version
૮. દુનિયા ન ઓળખે તેથી કાંઈ ધર્મીને પોતાના ગુણનું ફળ ચાલ્યું જતું નથી.
૯. અને દુનિયા ઘણા વખાણ કરે તેથી કાંઈ પોતાને લાભ થઈ જતો નથી.
૧૦. તીર્થંકરોનો મહા દુર્લભમાર્ગ મહાભાગ્યે તારા હાથમાં આવ્યો છે, તો
૧૨. અરે, પોતાના સુખના ભંડાર છોડીને મફતનો દુઃખી શા માટે થાય છે?
૧૩. દુઃખ તો બહુ ભોગવ્યા...હે જીવ! હવે બસ કર! હવે સુખનો સ્વાદ લે.
૧૪. તારા ચૈતન્યના અદ્ભુત શાંતરસને ચાખવા માટે બાહ્યવૃત્તિનો રસ છોડ.
૧૫. પરને જાણવાનો રસ છે તેને બદલે આત્માને જાણવાનો રસ કર.
૧૬. આત્માનો શાંતરસ ઘણો ગંભીર છે, તેને જાણવા સર્વથા અંતર્મુખ થા.
૧૭. સંતો તને ‘ભગવાન’ કહીને બોલાવે છે; તને પામરપણું શોભતું નથી.
૧૮. નજીવી વાતમાં રાગ–દ્વેષથી હર્ષિત કે ખેદિત થઈ જઈશ તો આત્માને
PDF/HTML Page 37 of 37
single page version
મન થયું...અંદર જઈને પરમાગમ–મંદિર જોયું...શાંત રસઝરતા વીરનાથ ભગવાનને
દેખ્યા...યુરોપના મશીનથી આરસમાં ટંકોત્કીર્ણ લાલ–લીલા–સોનેરી અક્ષરવાળા
જિનાગમ પણ દેખ્યા...શાસ્ત્રરચના કરી રહેલા આચાર્યભગવંતોને પણ દેખ્યા...અહા,
પરમાગમ–મંદિર દેખીને તે સજ્જન યાત્રિક ભાઈ એવા ખુશી અને પ્રભાવિત થયા કે
આવું સરસ પરમાગમ–મંદિર બાંધનારા કારીગરો પ્રત્યે પણ તેમને પ્રેમ આવ્યો, ને
મંદિરમાંથી બહાર નીકળતાં જેટલા કારીગરો મળ્યા તે દરેકના હાથમાં પાંચ–પાંચ
રૂપિયાનું ઈનામ આપતા ગયા.