PDF/HTML Page 21 of 55
single page version
પાછળ હેરાન થાય છે એના કરતાં સર્વજ્ઞદેવે કહેલું આ પરમ સત્ય વીતરાગી
વિજ્ઞાન સમજે તો અપૂર્વ કલ્યાણ થાય.
પરિણામી–વસ્તુમાં જ તેનાં પરિણામ થાય છે, એટલે પરિણામી વસ્તુ તે કર્તા
છે, તેના વગર કાર્ય હોતું નથી. જુઓ, આમાં નિમિત્ત વગર કાર્ય ન હોય–એમ
ન કહ્યું. નિમિત્ત નિમિત્તમાં રહ્યું, તે કાંઈ આ કાર્યમાં આવી જતું નથી. માટે
નિમિત્ત વિનાનું કાર્ય છે પણ પરિણામી વગરનું કાર્ય હોય નહિ. નિમિત્ત ભલે
હો, પણ તેનું અસ્તિત્વ તે નિમિત્તમાં છે, આમાં તેનું અસ્તિત્વ નથી. પરિણામી
વસ્તુની સત્તામાં જ તેનું કાર્ય થાય છે. આત્મા વિના સમ્યક્ત્વાદિ પરિણામ ન
હોય. પોતાના બધા પરિણામનો આત્મા કર્તા છે, તેના વગર કર્મ ન હોય.
નહિ. અવસ્થા છે તે ત્રિકાળી વસ્તુને જાહેર કરે છે–પ્રસિદ્ધ કરે છે કે આ
અવસ્થા આ વસ્તુની છે.
આત્મા તેનો કર્તા નથી.
PDF/HTML Page 22 of 55
single page version
જડકર્મ આત્માને વિકાર કરાવે–એવું વસ્તુસ્વરૂપમાં નથી.
મંદકષાયના પરિણામ સમ્યક્ત્વનો આધાર થાય એવું વસ્તુસ્વરૂપમાં
છતાં અજ્ઞાની એમ માને છે, એ તો બધા ઊંધા અન્યાય છે, ભાઈ, તારા
તારા આત્માને બહુ દુઃખ થશે,–એમ સન્તોને તો કરુણા આવે છે. સન્તો નથી
ઈચ્છતા કે કોઈ જીવને દુઃખ થાય. જગતમાં બધા જીવો સત્ય સ્વરૂપ સમજે ને
દુઃખથી છૂટીને સુખ પામે એવી ભાવના છે.
નથી. વસ્તુનું જે સ્વરૂપ છે તે ત્રણ કાળમાં આઘુંપાછું નહિ ફરે. કોઈ જીવ
અજ્ઞાનથી એને વિપરીત માને તેથી કાંઈ સત્ય ફરી ન જાય. કોઈ સમજે કે ન
સમજે, સત્ય તો સદા સત્યરૂપે જ રહેશે, તે કદી ફરશે નહિ. જેમ છે તેમ તેને જે
સમજશે તે પોતાનું કલ્યાણ કરી જશે. ને ન સમજે એની શી વાત? એ તો
સંસારમાં રખડી જ રહ્યા છે.
પણ બાપુ, એ તો વસ્તુસ્વરૂપ છે. ત્રણલોકના નાથ સર્વજ્ઞ પરમાત્મા પણ
દિવ્યધ્વનિમાં એમ જ કહે છે કે જ્ઞાન આત્માના આશ્રયે થાય છે, જ્ઞાન તે
આત્માનું કાર્ય છે. દિવ્યધ્વનિના પરમાણુનું તે કાર્ય નથી. જ્ઞાનકાર્યનો કર્તા
આત્મા છે,–નહિ કે વાણીના રજકણો જે પદાર્થના જે ગુણનું જે વર્તમાન હોય
તે બીજા પદાર્થના કે બીજા ગુણના આશ્રયે હોતું નથી. તેનો કર્તા
PDF/HTML Page 23 of 55
single page version
છે, તે ભિન્ન વસ્તુમાં હોતાં નથી.
જ છે. આ હાથ, આંગળી કે ઈચ્છા તેનો કર્તા નથી.
ઈચ્છા તે સમ્યગ્જ્ઞાનની કર્તા નથી. આત્મા જ કર્તા થઈને તે કાર્યને કરે છે.
કર્તા વગરનું કર્મ નથી ને બીજો કોઈ કર્તા નથી, એટલે જીવકર્તા વડે જ્ઞાનકાર્ય
થાય છે. આ પ્રમાણે બધા પદાર્થોના બધા કાર્યોમાં તે તે પદાર્થનું જ કર્તાપણું છે
એમ સમજી લેવું.
વસ્તુસ્વરૂપ સમજાવીને માર્ગ સ્પષ્ટ કરી દીધો. સંતોએ બધો માર્ગ સહેલો ને
સીધોસટ કરી દીધો, તેમાં વચ્યે ક્્યાંય અટકવાપણું નથી. પરથી છૂટું આવું
સ્પષ્ટ વસ્તુસ્વરૂપ સમજે તો મોક્ષ થઈ જાય. બહારથી તેમજ અંદરથી આવું
ભેદજ્ઞાન સમજતાં મોક્ષ તો હથેળીમાં આવી જાય છે. હું પરથી તો છૂટો ને
મારામાં એક ગુણનું કાર્ય બીજા ગુણથી નહિ–આ મહાસિદ્ધાંત સમજતાં
સ્વાશ્રયભાવે અપૂર્વ કલ્યાણ પ્રગટે છે.
નવા પરિણામરૂપે તે બદલ્યા કરે છે–એ વાત કહેશે. દર વખતે પ્રવચનમાં આ
ચોથા બોલનો વિશેષ વિસ્તાર થાય છે, આ વખતે બીજા બોલનો વિશેષ
વિસ્તાર આવ્યો.
PDF/HTML Page 24 of 55
single page version
પોતે જ પોતાની પર્યાયનો ઈશ્વર છે, ને તે જ કર્તા છે, એનાથી ભિન્ન બીજો
કોઈ ઈશ્વર કે બીજો કોઈ પદાર્થ કર્તા નથી. પર્યાય તે કાર્ય ને પદાર્થ તેનો કર્તા.
બને.
પરિણામને કરે છે. જડના પરિણામને જડપદાર્થ કરે છે. એના ભગવાન એ.
દરેક વસ્તુ પોતપોતાની અવસ્થાને રચનાર ઈશ્વર છે.
પોતાનો છે, પરનો તેમાં અધિકાર નથી.
પરિણમીને પોતે કર્તા થયો છે. એ જ રીતે જ્ઞાનપરિણામ, શ્રદ્ધાપરિણામ,
આનંદપરિણામ, તે બધાનો કર્તા આત્મા છે. પર તો નહિ, પૂર્વના પરિણામ
PDF/HTML Page 25 of 55
single page version
આત્મદ્રવ્ય પોતે કર્તા છે. શાસ્ત્રમાં પૂર્વ પર્યાયને કોઈવાર ઉપાદાન કહે છે, તે
તો પૂર્વ–પછીની સંધિ બતાવવા માટે કહ્યું છે. પણ પર્યાયનું કર્તા તો તે વખતે
વર્તતું દ્રવ્ય છે, તે જ પરિણામી થઈને કાર્યરૂપે પરિણમ્યું છે. જે સમયે
સમ્યગ્દર્શન–પર્યાય થઈ તે સમયે તેનો કર્તા આત્મા જ છે. પૂર્વની ઈચ્છા,
વીતરાગની વાણી કે શાસ્ત્ર–તે કોઈ ખરેખર આ સમ્યગ્દર્શન કર્તા નથી.
પરિણામ એક જ વસ્તુના હોવા છતાં તેમને કર્તા–કર્મપણું નથી. કર્તા તો
પરિણામી વસ્તુ છે.
જ્ઞાન થયું તેનો કર્તા આત્મા છે, તે જ્ઞાનનો કર્તા ખાટી–ખારી અવસ્થા નથી.
કેટલી સ્વતંત્રતા!! એ જ રીતે શરીરમાં રોગાદિ જે કાર્ય થાય તેના કર્તા તે
પુદ્ગલો છે, આત્મા નહિ; ને તે શરીરની હાલતનું જે જ્ઞાન થયું તેનો કર્તા
આત્મા છે. આત્મા કર્તા થઈને જ્ઞાનપરિણામને કરે છે પણ શરીરની
અવસ્થાને તે કરતો નથી.
અનંતગુણો; સ્પર્શની ચીકણી વગેરે અવસ્થા, રંગની કાળી વગેરે અવસ્થા, તે
તે અવસ્થાનું કર્તા પરમાણુદ્રવ્ય છે; ચીકણી અવસ્થા તે કાળી અવસ્થાની કર્તા
નથી.
આત્મા પોતે છે. મનુષ્ય–
PDF/HTML Page 26 of 55
single page version
પર્યાયના આધારે તે કાર્ય થયું એમ નથી, જ્ઞાન ને આનંદના પરિણામ
એકબીજાના આશ્રયે પણ નથી, દ્રવ્ય જ પરિણમીને તે કાર્યનું કર્તા થયું છે.
ભગવાન આત્મા પોતે જ પોતાના કેવળજ્ઞાનાદિ કાર્યનો કર્તા છે, કોઈ બીજો
નહિ. આ ત્રીજો બોલ થયો.
જ રહે–એવું વસ્તુનું સ્વરૂપ નથી. વસ્તુ દ્રવ્ય–પર્યાયસ્વરૂપ છે, એટલે એમાં
સર્વથા એકલું નિત્યપણું નથી, પર્યાયથી પલટાવાપણું પણ છે. વસ્તુ પોતે જ
પોતાની પર્યાયરૂપે પલટે છે, કોઈ બીજો તેને પલટાવે–એમ નથી. નવી નવી
પર્યાયરૂપે થવું તે વસ્તુનો પોતાનો સ્વભાવ છે, તો બીજો તેને શું કરે? આ
સંયોગોને કારણે આ પર્યાય થઈ–એમ સંયોગને લીધે જે પર્યાય માને છે તેણે
વસ્તુના પરિણમન સ્વભાવને જાણ્યો નથી. ભાઈ, તું સંયોગથી ન જો, વસ્તુના
સ્વભાવને જો. વસ્તુનો સ્વભાવ જ એવો છે કે તે કાયમ એકરૂપે ન રહે.
દ્રવ્યપણે એકરૂપ રહે પણ પર્યાયપણે એકરૂપે ન રહે, પલટાયા જ કરે–એવું
વસ્તુનું સ્વરૂપ છે.
એકરૂપે તેની સ્થિતિ ન રહે, તેની હાલત બદલાયા જ કરે. તેથી તે સ્વયં પહેલી
અવસ્થા છોડીને બીજી અવસ્થારૂપ થયા છે, બીજાને લીધે નહિ. વસ્તુમાં ભિન્ન
ભિન્ન અવસ્થા થયા જ કરે છે; ત્યાં સંયોગને કારણે તે ભિન્ન અવસ્થા થઈ–
એવો અજ્ઞાનીનો ભ્રમ છે કેમકે તે સંયોગને જ જુએ છે પણ વસ્તુના
સ્વભાવને દેખતો નથી. વસ્તુ પોતે પરિણમન સ્વભાવવાળી છે એટલે એક જ
પર્યાયરૂપે તે રહ્યા
PDF/HTML Page 27 of 55
single page version
ફેરફાર થવાની બુદ્ધિ છૂટી જાય, ને સ્વદ્રવ્ય સામે જોવાનું રહે, એટલે મોક્ષમાર્ગ
પ્રગટે.
પોતાના સ્વભાવથી જ ઠંડી અવસ્થા છોડીને ઊની અવસ્થારૂપ પરિણમ્યા છે,
આમ સ્વભાવને ન જોતાં, અજ્ઞાની સંયોગને જુએ છે કે અગ્નિ આવી માટે
પાણી ઊનું થયું. અહીં આચાર્યદેવે ચાર બોલથી સ્વતંત્ર વસ્તુસ્વરૂપ સમજાવ્યું
છે, તે સમજે તો ક્્યાંય ભ્રમ ન રહે.
કર્યું છે.
પરિણમવાનો સ્વભાવ છે તેને અજ્ઞાની દેખતો નથી. ભાઈ! અવસ્થાની
એકરૂપે સ્થિતિ ન રહે એવું જ વસ્તુનું સ્વરૂપ છે. વસ્તુ કૂટસ્થ નથી પણ વહેતા
પાણીની માફક દ્રવે છે–પર્યાયને પ્રવહે છે; તે પર્યાયનો પ્રવાહ વસ્તુમાંથી આવે
છે, સંયોગમાંથી નથી આવતો. ભિન્ન પ્રકારના સંયોગને કારણે અવસ્થાની
ભિન્નતા થઈ, કે સંયોગ બદલ્યા માટે અવસ્થા બદલી–એમ અજ્ઞાનીને ભ્રમ
થાય છે, પણ વસ્તુસ્વરૂપ એમ નથી. અહીં ચાર બોલથી વસ્તુનું સ્વરૂપ
એકદમ સ્પષ્ટ કર્યું છે.
૨. પરિણામી વસ્તુના જ પરિણામ છે, અન્યના નહિ.
૩. તે પરિણામરૂપી કર્મ કર્તા વગરનું હોતું નથી.
૪. વસ્તુની સ્થિતિ એકરૂપે રહેતી નથી.
–માટે વસ્તુ પોતે જ પોતાના પરિણામરૂપ કર્મની કર્તા છે. એ સિદ્ધાંત છે.
PDF/HTML Page 28 of 55
single page version
ઉત્તર:– એ સાચું નથી; વસ્તુસ્વભાવને જોતાં એમ દેખાતું નથી, અવસ્થા
મંદરાગ ને તીવ્ર ઉદય માટે તીવ્ર રાગ–એમ નથી, અવસ્થા એકરૂપ ન રહે પણ
મંદ–તીવ્રપણે બદલાય એવો સ્વભાવ વસ્તુનો પોતાનો છે, તે કાંઈ પરને લીધે
નથી.
પરિણામ બદલ્યા? ના; વસ્તુ એકરૂપે ન રહેતાં તેના પરિણામ પલટે એવો જ
તેનો સ્વભાવ છે. તે પરિણામનું પલટવું વસ્તુના જ આશ્રયે થાય છે,
સંયોગના આશ્રયે નહિ. આ રીતે વસ્તુ સ્વયં પોતાના પરિણામની કર્તા છે–એ
નિશ્ચિત સિદ્ધાંત છે. આ ચાર બોલના સિદ્ધાન્ત પ્રમાણે વસ્તુસ્વરૂપ સમજે તો
મિથ્યાત્વના મૂળિયા ઊખડી જાય ને પરાશ્રિતબુદ્ધિ છૂટી જાય. આવા
સ્વભાવનું ભાન થતાં વસ્તુ ઉપર લક્ષ જાય છે ને સમ્યગ્જ્ઞાન થાય છે. તે
સમ્યગ્જ્ઞાનપરિણામનો કર્તા આત્મા પોતે છે. પહેલાં અજ્ઞાનપરિણામ પણ
વસ્તુના જ આશ્રયે હતા, ને હવે જ્ઞાનપરિણામ થયા તે પણ વસ્તુના જ
આશ્રયે છે.
સમ્યક્ત્વ થાય. હવે તે કાળે કાંઈક રાગાદિ પરિણામ રહ્યા તે પણ આત્માનું
પરિણમન હોવાથી આત્માનું કાર્ય છે–એમ ધર્મી જીવ જાણે છે, તે અપેક્ષાએ
વ્યવહારનયને તે કાળે જાણેલો પ્રયોજનવાન કહ્યો છે. ધર્મીને દ્રવ્યનો શુદ્ધ
સ્વભાવ લક્ષમાં આવી ગયો છે એટલે સમ્યક્ત્વાદિ નિશ્ચય કાર્ય થાય છે, ને જે
રાગ
PDF/HTML Page 29 of 55
single page version
નથી, મુખ્યતા તો સ્વભાવની થઈ ગઈ છે. પહેલાં અજ્ઞાનદશામાં
મિથ્યાત્વાદિ પરિણામ હતા તે પણ સ્વદ્રવ્યના જ આશ્રયે હતા; પણ જ્યારે
નક્કી કર્યું કે મારા પરિણામ મારા દ્રવ્યના જ આશ્રયે થાય છે–ત્યારે તે
જીવને મિથ્યાત્વપરિણામ રહે નહિ, તેને તો સમ્યક્ત્વાદિરૂપ પરિણામ જ
હોય. હવે જે રાગ– પરિણમન સાધકપર્યાયમાં બાકી રહ્યું છે તેમાં જો કે
તેને એકત્વબુદ્ધિ નથી છતાં તે પરિણમન પોતાનું છે–એમ તે જાણે છે.
આવું વ્યવહારનું જ્ઞાન તે કાળે પ્રયોજનવાન છે. સમ્યગ્જ્ઞાન થાય ત્યારે
નિશ્ચય વ્યવહારનું સ્વરૂપ યથાર્થ જણાય, ત્યારે દ્રવ્ય–પર્યાયનું સ્વરૂપ
જણાય, ત્યારે કર્તાકર્મનું સ્વરૂપ જણાય, ને સ્વદ્રવ્યના લક્ષે મોક્ષમાર્ગરૂપ
કાર્ય પ્રગટે. તેનો કર્તા આત્મા પોતે છે.
લેખની માફક મોટા અક્ષરોમાં આત્મધર્મ
એક કે બે ફોર્મ આવા ટાઈપમાં આપીશું.
PDF/HTML Page 30 of 55
single page version
તેમાંથી યોગ્ય ભાગ અહીં રજુ કરીશું, તેમજ જિજ્ઞાસુઓના પ્રશ્નોત્તરને પણ યથા અવકાશ સ્થાન આપીશું. બધા
આત્મધર્મ પ્રત્યે લાગણી વ્યક્ત કરતો છ સૂચનો સહિત આપનો પત્ર મળ્યો.
તે બદલ ધન્યવાદ.
ચર્ચા (પ્રશ્નોત્તરી) ને પણ યથાવકાશ સ્થાન અપાય છે.
આપી જ રહ્યા છે.
યોગ્ય કારવાઈ કરી જ રહી છે તેમાં આપણો સૌનો સાથ છે, તેમ જ આપણી
સંસ્થાના માનનીય પ્રમુખશ્રી ‘તીર્થક્ષેત્ર કમિટિ’ ના પણ સભ્ય છે. એટલે
કમિટિથી જુદું આપણે કંઈ કરવાનું રહેતું નથી. આપણે સમ્મેદશિખર સંબંધી
યોગ્ય રજુઆત આત્મધર્મમાં અવારનવાર કરતા રહીએ છીએ.
અધ્યાત્મમાસિકમાં કામ ન આવે. અને હવે તો લડાઈ પણ શાંત થઈ ગઈ! માટે
મોહશત્રુ સામે લડવાની બહાદુરી પ્રગટ કરીને, તેનું કાવ્ય લખી મોકલશો, તો તે
આવકારીશું.
PDF/HTML Page 31 of 55
single page version
ગુરુદેવ પ્રત્યે ભક્તિ કરતાં આ ભાઈ લખે છે કે “આત્મધર્મ અજોડ આવે છે;
થાય છે” આ ઉપરાંત બાલવિભાગ ચાલુ થાય છે તે બદલ આનંદ વ્યક્ત કર્યો
છે, અને બાલવિભાગના બાળકોને એક કથાપુસ્તક ભેટ આપવાની ભાવના
દર્શાવી છે.–તે બદલ તેમને ધન્યવાદ!
માંડલથી ત્રણ વર્ષના યરલકુમાર ભાંગ્યાતૂટયા અક્ષરમાં પૂછે છે કે ‘ભગવાન
તે બદલ ધન્યવાદ! તમારા જવાબમાં લખવાનું કે, ભગવાન બે જાતના છે;
દર્શન કરી આવજો.
ને બીજા ભગવાન તમારી પાસે જ છે,–પણ એ ‘ભગવાન’ ના દર્શન તો તમે
આઠ વર્ષના થઈ જાવ ત્યાર પછી જ થઈ શકે.–માટે ઝટ મોટા થઈ જાવ.
છે; તે સારૂં છે, પરંતુ હમણાં તો ઋષભદેવ ભગવાનનું જીવનચારિત્ર શરૂ કરવાનું
છે તેથી રામચરિત્રનું ભવિષ્યમાં વિચારશું.
રહીને સત્સંગનો લાભ લેતા હતા.
PDF/HTML Page 32 of 55
single page version
ધગશ જાગવી જોઈએ...અરે, હું સિદ્ધભગવાન જેવો ચૈતન્યમૂર્તિ આત્મા, ને મારે આવા
અવતાર કરવા પડે–એ શરમ છે! મારો અતીન્દ્રિયઆનંદ મારામાં ને મારે આ જડ
ઢીંગલા જેવી ઈન્દ્રિયોને ધારણ કરી કરીને ભવભવમાં ભટકવું પડે એ–શરમ છે. હવે
આવા અવતારથી બસ થાઓ. મારા ચૈતન્યનિધાનને ખોલીને આ શરમજનક જન્મોનો
અંત કરું.–આમ અંતરમાં મોક્ષાર્થી થઈને જેને આત્માની ખરી જિજ્ઞાસા જાગે તે જીવ
પ્રયત્નપૂર્વક આત્માને જાણીને, તેમાં લીનતાવડે મોક્ષને સાધે છે,–પછી ફરીને દેહ ધારણ
શરમજનક જન્મો ટળે, ધરે ન દેહ નવીન.
સિદ્ધભગવાન ભવ્યજીવોના સાચા બંધુ છે. જે હિતકર હોય તેને બંધુ કહેવાય. પાંચે
પરમેષ્ઠી ભગવંતો સાચા બંધુ છે. આત્માનું હિત બતાવનારા સન્તો એ આ જગતમાં
પરમ હિતકારી બંધુ છે. સિદ્ધભગવાન જેવું આત્માનું શુદ્ધસ્વરૂપ લક્ષમાં લેતાં
સમ્યગ્દર્શનાદિ પ્રગટે છે ને આત્માનું પરમ હિત થાય છે. એવું સ્વરૂપ દેખાડનારા ને
સાધનારા જીવો તે જ સાચા હિતકર બંધુ છે.
PDF/HTML Page 33 of 55
single page version
યાદી આપણે અહીં આપીશું. તે અનુસાર માહ
માસના મંગલ દિવસો નીચે મુજબ છે–)
તથા દીક્ષા.
કેવળજ્ઞાન.
અને દીક્ષા.
માહ વદ ૧૪ વાસુપૂજ્ય ભગવાનનો જન્મ
સાભાર નોંધ
* * * * *
ગુરુદેવને એક વખત બાહુબલી
હતું. સ્થળસંકોચને કારણે વિગત આવતા
PDF/HTML Page 34 of 55
single page version
संसारस्तावदेतेषां भेदाभ्यासे तु निवृत्तिः।।६२।।
PDF/HTML Page 35 of 55
single page version
तावत् यावत् परात्च्युत्वा ज्ञानं ज्ञाने प्रतिष्ठते।।१३०।।
છે. જે હજી તો એમ માને કે દેહ–વાણી તે હું છું, તેનાં કામ હું કરું છું,–તે તો દેહથી ભિન્ન
આત્માને ક્્યારે ધ્યાવે? ને તેને સમાધિ કે મોક્ષમાર્ગ ક્્યાંથી થાય? તે તો પરમાં લીન
થઈને સંસારમાં રખડે છે.
તે કોઈની ક્રિયાનો કરનાર નથી, આત્મા તો પોતાના જ્ઞાન–આનંદસ્વરૂપ છે.–આ પ્રમાણે
જેના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રમાં પરથી ભિન્ન ચૈતન્યતત્ત્વનો સ્વીકાર છે તે જીવ મુક્તિ પામે
છે. અને પરદ્રવ્યોને એકત્વબુદ્ધિથી જે ગ્રહણ કરે છે તે સંસારમાં રખડે છે.
અસમાધિ જ રહે છે. જ્ઞાની તો જાણે છે કે દેહ–મન–વાણી તે કોઈની સાથે મારે કાંઈ
લાગતું વળગતું નથી; તેનું ગમે તે થાઓ, હું તો જ્ઞાન–આનંદસ્વરૂપ જ છું–આવા
ભાનમાં ચૈતન્યસ્વરૂપના આશ્રયે ધર્મીને સમાધિ થાય છે. શરીરમાં રોગાદિ આવે કે
નિરોગી રહે તે–બંનેદશામાં હું તો તેનાથી જુદો જ છું–એમ ભિન્નતા જાણીને જ્ઞાની
પોતાના ચૈતન્યસ્વભાવની જ ભાવના કરે છે. અજીવના એક અંશને પણ પોતાનો
માનતા નથી; એટલે તે તો ચૈતન્યસ્વભાવમાં લીન થઈને મુક્તિ પામે છે. આ રીતે
ભેદજ્ઞાનને મોક્ષનું કારણ જાણીને હે જીવ! તું નિરંતર તેનો ઉદ્યમ કર.ાા ૬૧ાા
ભિન્ન આત્માનું ભેદજ્ઞાન કેવું હોય તે દ્રષ્ટાંતથી સમજાવે છે; જેમ શરીર અને વસ્ત્ર બંને
જુદા છે, તેમ આત્મા અને શરીર બંને જુદા છે; ધર્મીને વસ્ત્રની માફક આ શરીર પોતાથી
પ્રગટ ભિન્ન ભાસે છે.–તે વાત ચાર ગાથદ્વારા બહુ સરળ રીતે સમજાવે છે–
धने स्वदेहेप्यात्मानं न धनं मन्यते बुधः।।६३।।
PDF/HTML Page 36 of 55
single page version
શરીરથી કાંઈ આત્માની પુષ્ટિ નથી.–આ રીતે જ્ઞાની પ્રગટપણે પોતાના આત્માને દેહથી
તદ્ન ભિન્ન દેખે છે. આત્માનું શરીર તો જ્ઞાન ને આનંદમય છે, આ જડ શરીર આત્માનું
નથી. શરીર અને વસ્ત્ર તો બંને જડ છે, અને અહીં શરીર અને આત્મા તો બંનેની જાત
જુદો છે. વસ્ત્રના પરમાણુ તો પલટીને કદી શરીરરૂપ થાય પણ ખરા, પરંતુ શરીર
પલટીને કદી આત્મારૂપ થાય નહિ, ને આત્મા કદી શરીરરૂપ જડ થાય નહિ; બંનેની
જાત જ અત્યંત જુદી છે. જ્ઞાની તો પોતાના આત્માને ચેતનપણે જ દેખે છે, જડશરીરને
કદી પોતાપણે દેખતા નથી. જુઓ, તદ્ન સહેલું દ્રષ્ટાંત આપીને દેહ અને આત્માનું
ભિન્નપણું સમજાવ્યું છે. વસ્ત્ર તો ઘણા બદલે પણ શરીર તો તેને તે જ રહે છે, તેમ
શરીરો અનેક બદલ્યા છતાં આત્મા તો તેનો તે જ છે. જો દેહ તે જ આત્મા હોય તો
દેહના નાશથી આત્માનો નાશ થવો જોઈએ; દેહની પુષ્ટિથી આત્માના જ્ઞાનાદિની પુષ્ટિ
થવી જોઈએ;–પણ એમ તો બનતું નથી. દેહ પુષ્ટ હોય છતાં જીવ બુદ્ધિહીન પણ હોય છે.
તેથી કાંઈ આત્મા નાશ થઈ જતો નથી, કેમકે બંને જુદાં છે. માટે આત્મા દેહથી તદ્ન
જુદા જ સ્વભાવવાળો છે. આમ જ્ઞાની પોતાના આત્માને દેહથી જુદો જાણીને તેની જ
ભાવના ભાવે છે; અને આવી આત્મભાવના તે મુક્તિનો ઉપાય છે.
સમાધિ છે. એ સિવાય પરચીજ મારી ને હું તેનો અધિકારી–એવી જેની માન્યતા છે તેને
યુવાન શરીર કે તેની ક્રિયાઓ તે હું નથી, હું તો ચૈતન્યમય આત્મા છું. જેમ જડ થાંભલો
મારાથી જુદો છે, તેમ આ દેહ પણ મારાથી જુદો છે. અજ્ઞાની મૂઢ જીવ દેહથી જુદાઈ
જાણતો નથી એટલે દેહાદિપ્રત્યેના રાગદ્વેષ છોડીને છૂટકારો થવાનો ઉપાય પણ તે
જાણતો નથી. દેહથી ભિન્ન ચૈતન્યતત્ત્વને લક્ષમાં લીધા વગર રાગાદિ છોડવા માગે તો તે
છૂટી શકે
PDF/HTML Page 37 of 55
single page version
સુખ–દુઃખરૂપે પરિણમે છે. આત્માનો સહજસ્વભાવ તો ચિદાનંદ–સુખસ્વરૂપ છે, તેના
રાગદ્વેષ કરીને તે રાગદ્વેષને અનુભવે છે, તે દુઃખ અને અસમાધિ છે. જ્ઞાની તો જાણે છે
કે જ્ઞાન અને આનંદથી પુષ્ટ એવો મારો આત્મા છે, તે જ મારું સ્વ છે.–આવા
આત્મભાનમાં જ્ઞાની પોતાના ચૈતન્યસુખને અનુભવે છે, તે સમાધિ છે, તે મોક્ષનું
કારણ છે.
માંડી રહ્યું છે. આપ આત્મધર્મના ગ્રાહક થઈને તેમજ બીજા
જિજ્ઞાસુઓને પણ ગ્રાહક બનાવીને, એ રીતે વાચકવર્ગ વધારીને
આત્મધર્મના વિકાસમાં આપનો સહકાર આપી શકો છો.
‘આત્મધર્મ’ એ અત્યંત નિષ્પક્ષપણે ઉત્તમશૈલીથી જિનવાણી ને
ગુરુવાણીનો પ્રચાર કરનારું સાધન છે, એના વિકાસમાં દરેક
આત્માર્થી જીવોનો સહકાર છે.
આવી છે. સમ્યક્ત્વની પ્રેરણા આપનારા આ પુસ્તકો સર્વે
જિજ્ઞાસુઓને ખાસ ઉપયોગી છે. પ્રાથમિક જિજ્ઞાસુઓને પણ
સમજાય તેવા છે. થોડી જ પ્રતો બાકી છે. બીજું પુસ્તક
રત્નસંગ્રહ, ચૂંટેલા એકસો સર્વોપયોગી રત્નોનો રંગબેરંગી
સંગ્રહ કિંમત રૂા. ૧– બેસખી: અંજનાચારિત્ર ૦=પ૦
PDF/HTML Page 38 of 55
single page version
પાસે થયેલ તત્ત્વચર્ચાઓમાંથી તેમજ
શાસ્ત્રોમાંથી તૈયાર કરવામાં આવે છે. –સં.
ઉત્તર:– ના; જ્ઞાનના ક્ષેત્ર કરતાં જ્ઞેયનું ક્ષેત્ર અનંતગુણ અધિક છે. ‘જ્ઞાનનું ક્ષેત્ર
રીતે જણાય?
ક્ષેત્ર પણ વધે એવો નિયમ નથી. નહિતર તો કેવળજ્ઞાન થતાં તે આત્મા લોકાલોકમાં
કયાંય સમાય જ નહિ. કેવળજ્ઞાનનું ક્ષેત્ર મર્યાદિત છે પણ તેનું ભાવસામર્થ્ય અમર્યાદિત
છે; તેથી પોતાના કરતાં અનંતગુણા મોટા ક્ષેત્રને પણ તે જાણી લ્યે છે. જેમ પોતે એક
હોવા છતાં અનંતા જ્ઞેયપદાર્થોને જાણી લ્યે છે, જેમ પોતે એક સમયનું હોવા છતાં
અનંતકાળને જાણી લ્યે
PDF/HTML Page 39 of 55
single page version
છે, એવી બેહદ અચિંત્ય તાકાત તેને ખીલી ગઈ છે. આવા બેહદ સામર્થ્યવાળા
કેવળજ્ઞાનનો નિર્ણય કરનારું જ્ઞાન પણ બેહદ સામર્થ્યવાળું–અતીન્દ્રિય થઈ જાય છે. તે
જ્ઞાન પરભાવમાં ક્્યાંય અટકતું નથી.
ઉત્તર:– પ્રજ્ઞાવડે જ્ઞાનનું વેદન તે જ વિકલ્પને તોડવાની વિધિ છે. ભેદજ્ઞાનની
સમ્યક્ત્વની ઉત્પત્તિનો કાળ છે. સંધિ છેદનારું આ જ્ઞાન અતીવ તીક્ષ્ણ છે–ઘણું જ
ઉપશાંત–ધીરું–એકાગ્ર થઈને અંદરમાં વળ્યું છે.
ઉત્તર:– કેમકે કર્મના બંધનું કારણ જે રાગાદિભાવો છે તે પણ સર્વ
રહે એમ બનતું નથી.
PDF/HTML Page 40 of 55
single page version
અજીવકર્મ સાથે છે; તે રાગ અને કર્મ બંને શુદ્ધજીવના લક્ષણભૂત નથી. જે જ્ઞાન છે તે જ
આત્માની સ્વજાત છે. રાગ તે શુદ્ધજીવની જાત નથી, માટે તે જીવ નથી. રાગ વગરનો
જીવ હોય, કર્મના સંબંધ વગરનો જીવ હોય, પણ જ્ઞાન વગરનો જીવ કદી ન હોય.
રાગની સહાય નથી. રાગથી ભિન્ન વસ્તુની પ્રાપ્તિ રાગવડે કેમ થાય? ન થાય; વીતરાગી
સ્વસંવેદનથી જ તેની પ્રાપ્તિ થાય છે.
ઉત્તર:– લક્ષણથી વિરુદ્ધ તે અપલક્ષણ. આત્માનું લક્ષણ જ્ઞાન છે; તે લક્ષણથી
માને છે તે અપલક્ષણને સેવનારો છે. પ્રભુ આત્મામાં જ્ઞાનાદિ નિજગુણોનો પાર નથી.
પણ તેને ભૂલીને તે રાગાદિને સેવતો થકો, તેટલો જ પોતાને માનીને પામર થઈ રહ્યો
છે. પ્રભુ! સ્વલક્ષણથી તારા આત્માને જાણીને તેનો વિશ્વાસ કર.
ઉત્તર:– શુદ્ધઉપયોગ તો સ્વરૂપના નિર્વિકલ્પધ્યાન વખતે જ હોય છે; નીચે
ઉપર તે નિરંતર હોય છે. જ્યારે શુદ્ધપરિણતિ તો ધર્મીને સદાય ભૂમિકા અનુસાર
વર્તતી જ