PDF/HTML Page 1 of 49
single page version
PDF/HTML Page 2 of 49
single page version
કલ્પના પણ ન કરી શકે! જગતમાં એટલી બધી જીવો–
પુદ્ગલોની સંખ્યા છે, એટલું વિશાળ ક્ષેત્ર છે, એટલો લાંબો
જાણી શકે; સર્વજ્ઞને ન અનુસરનારા એની કલ્પના પણ કરી
વિશ્વની વિશાળતા, કે સર્વજ્ઞપદની મહત્તા સમાઈ શકે નહિ,–
અરે એનો અનંતમો ભાગ પણ ન સમાય! બલિહારી છે
લીધું...ને વાણીદ્વારા જગતને બતાવ્યું. સાથે સાથે એમ પણ
એવો જે આત્મસ્વભાવ તે જ જગતમાં સૌથી શ્રેષ્ઠ છે.
PDF/HTML Page 3 of 49
single page version
(૧)
PDF/HTML Page 4 of 49
single page version
તું પણ એના જેવો શુદ્ધ થઈશ.
મિત્ર છીએ. મિત્રતા સરખેસરખાની શોભે.
સાધર્મી થઈ–આપના જેવો થઈને આપની પાસે આવી રહ્યો છું.
PDF/HTML Page 5 of 49
single page version
PDF/HTML Page 6 of 49
single page version
ખજવાળતા–ખજવાળતા આગળ ચાલ્યા ગયા, ને દરવાજો તો પાછળ રહી ગયો. આમ
શિવનગરીમાં પ્રવેશવાનો અવસર ચૂકીને પાછો ચકરાવામાં પડ્યો. તેમ આ ચોરાસીના
ચકરાવામાં માંડ મનુષ્યઅવતાર મળ્યો, મોક્ષનગરીમાં પ્રવેશવાનો અવસર આવ્યો, ને
મોક્ષનો દરવાજો દેખાડનારા સંત મળ્યા; તેમણે કરુણા કરીને માર્ગ દેખાડયો કે અંદરના
ચૈતન્યમય આત્માને સ્પર્શીને ચાલ્યો જા...એટલે મોક્ષનગરીમાં પ્રવેશવાનો
‘રત્નત્રયદરવાજો’ આવશે. હવે એને બદલે અંધમનુષ્યની જેમ જે અજ્ઞાની જીવ રાગમાં
ને દેહની ક્રિયામાં ધર્મ માનીને તેની સંભાળમાં (–દેહબુદ્ધિમાં) રોકાય છે, ને ચૈતન્યને
ઓળખવાની દરકાર કરતો નથી, તે મોક્ષનગરીમાં પ્રવેશવાનો આ અવસર ચુકી જશે ને
પાછો ચોરાસીના ચક્કરમાં પડીને ચારગતિમાં રખડશે. માટે હે જીવ! તે અંધની જેમ તું
આ અવસર ચુકીશ મા. દેહની કે માન–મોટાઈની દરકાર મુકીને આત્માના હિતની
સંભાળ કરજે. અનંતવાર ગાજર–મૂળામાં મફતના ભાવે વેચાણો ત્યાં કોનાં માન
કરવા? એકેન્દ્રિયના અવતારમાં ગાજર કે મૂળામાં અવતર્યો હોય, ને બજારમાં
શાકવાળાને ત્યાં તે ગાજર–મૂળાના ઢગલામાં પડ્યો હોય. શાક લેનારની સાથેનો નાનો
છોકરો શાક સાથે ગાજર કે મૂળો મફત માંગે ને શાકવાળો તે આપે; ત્યારે તેમાં
વનસ્પતિકાયપણે જીવ બેઠો હોય તે પણ મૂળાની સાથે મફતમાં જાય.–એ રીતે મફતના
ભાવે અનંતવાર વેંચાયો. અને અત્યારે મનુષ્ય થઈને તું મફતનો માન–અપમાનમાં
જીવન કેમ ગુમાવે છે! ભાઈ, અલ્પકાળનો આ મનુષ્ય–અવતાર, તેમાં આત્મહિત માટે
શું કરવાનું છે તેની દરકાર કર.
બેઈન્દ્રિયપણું મળવું તે પણ ચિન્તામણિ પામવા જેવું દુર્લભ છે. ક્યારેક વિશુદ્ધ
પરિણામના બળથી જીવ એકેન્દ્રિયમાંથી નીકળીને ત્રસમાં આવે છે. અરે, ઈયળ અને
કીડી થવું પણ જ્યાં દુર્લભ ત્યાં મનુષ્યપણાની દુર્લભતાની તો શી વાત? ભાઈ! તું
તો મનુષ્યપણા સુધી આવ્યો છો, તો ભવભીરુ થઈને હવે એવો ઉપાય કર કે આત્મા
ચારગતિમાં દુઃખથી છૂટે.
PDF/HTML Page 7 of 49
single page version
જે અજ્ઞાની, જીવ અને શરીરને એક માને છે, રાગ અને જ્ઞાનને એકપણે
અપ્રતિબુદ્ધ છે.
અહીં એવા અપ્રતિબુદ્ધ–અજ્ઞાનીને આચાર્યદેવ ભિન્ન આત્માનું સ્વરૂપ સમજાવે
સમજીને તું પ્રતિબુદ્ધ થા, ને બંનેની એકત્વબુદ્ધિ છોડ.
PDF/HTML Page 8 of 49
single page version
PDF/HTML Page 9 of 49
single page version
બીજું સુખ તે ચારિત્રવાન;
ત્રીજું સુખ વીતરાગીધ્યાન,
ઉત્તમ સુખ છે કેવળજ્ઞાન.
તો તું પામીશ, સુખ અનુપ.
PDF/HTML Page 10 of 49
single page version
ભિન્ન આત્માનો અનુભવ કર. દેહ સાથે તારે એકતા નથી પણ ભિન્નતા છે...તારા
ચૈતન્યનો વિલાસ દેહથી જુદો છે. માટે તારા ઉપયોગને પર તરફથી છોડીને
અંતરમાં વાળ.
પ્રતિકૂળતા) આવે તોપણ તેની દ્રષ્ટિ છોડીને અંતરમાં જીવતા ચૈતન્યસ્વરૂપની દ્રષ્ટિ
કર. “
તારા પ્રયત્નને છોડી ન દઈશ. પરંતુ મરણ જેટલી પ્રતિકૂળતા સહન કરીને પણ તું
આત્માનો તાગ લેજે...તેનો અનુભવ કરજે. મારે મારા આત્મામાં જ જવું છે...તેમાં
વચ્ચે પરની ડખલગીરી કેવી? પ્રતિકૂળતા કેવી? બહારની પ્રતિકૂળતાનો આત્મામાં
અભાવ છે–એમ ઉપયોગને પલટાવીને આત્મામાં વાળ,–આમ કરવાથી પર સાથે
એકતાબુદ્ધિરૂપ મોહ છૂટી જશે...ને તને પરથી ભિન્ન તારું ચૈતન્યતત્ત્વ આનંદના
વિલાસસહિત અનુભવમાં આવશે.
સંબોધન કરીને સમજાવશે કે, અમે આટલું આટલું સમજાવ્યું છતાં જે જીવ દેહને–કર્મને
તથા રાગને જ આત્માનું સ્વરૂપ માને છે તે જીવ મૂઢ છે, અજ્ઞાની છે, પુરુષાર્થહીન છે.
પરને જ આત્મા માની માનીને તે આત્માના પુરુષાર્થને હારી બેઠો છે. રે પશુ જેવા
PDF/HTML Page 11 of 49
single page version
PDF/HTML Page 12 of 49
single page version
અહા, વીતરાગમાર્ગમાં જિનેન્દ્રદેવે અલૌકિક વસ્તુસ્થિતિ
આખા જગતની વ્યવસ્થા ઓળખાઈ જાય છે. દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય
પરમાં પોતાના ગુણ–પર્યાય ન શોધે એટલે પર સાથે એકતાબુદ્ધિ
PDF/HTML Page 13 of 49
single page version
આત્મદ્રવ્ય પોતે જાય છે, એટલે તેમાં તન્મય એકરૂપ થઈને પરિણમે છે, પણ આત્મદ્રવ્ય
પોતાના ગુણ–પર્યાયથી બહાર બીજામાં (શરીરાદિમાં) જતું નથી.
વખતે એક હોય છે ને ગુણો એક સાથે અનંત હોય છે.–એ બધા ગુણ પર્યાયો દ્રવ્યને
પ્રાપ્ત કરે છે. એટલે એક વસ્તુની પર્યાયો કોઈ બીજા વડે પમાય એમ નથી. પોતાની
પર્યાય (અશુદ્ધ કે શુદ્ધ) તેના વડે પોતાનું દ્રવ્ય પમાય, પણ તે પર્યાય વડે (જ્ઞાનવડે કે
રાગવડે) કોઈ બીજાને આત્મા પ્રાપ્ત કરી શકે એમ નથી.
દ્રવ્યને જ પ્રાપ્ત કરે છે–તેમાં તન્મય થઈને પરિણમે છે. એટલે પર્યાયના આધારે બીજી
પર્યાય થતી નથી કેમકે પર્યાય તે બીજી પર્યાયને પામતી નથી પણ તે તે કાળે દ્રવ્યને
જ પામે છે. વર્તમાન સમયની પર્યાય વર્તમાન વર્તતા દ્રવ્યને પ્રાપ્ત કરે છે, બીજા
સમયની પર્યાય તે વખતના દ્રવ્યને પ્રાપ્ત કરશે. પર્યાયો ભલે એક પછી એક થાય છે,
પણ દરેક પર્યાય તે તે સમયે સ્વદ્રવ્યને પ્રાપ્ત કરે છે. પર્યાય જડ હો કે ચેતન, અશુદ્ધ
હો કે શુદ્ધ–તેના વડે દ્રવ્ય પમાય છે, પોતપોતાના દ્રવ્યમાં તે જાય છે, બીજા પાસે જતી
નથી. પર્યાયની એકરૂપતા દ્રવ્ય સાથે છે, બીજાની સાથે નથી. માટે બીજા વડે પર્યાય
થતી નથી.
વિપરીતતા મટી જાય છે ને સમ્યગ્જ્ઞાનની ઉજ્વળતા થાય છે. અહો, આ તો લોકાલોકના
પદાર્થનો પ્રકાશક અલૌકિક દીવડો છે. આ ટીકાનું નામ
PDF/HTML Page 14 of 49
single page version
છે, ને તે પર્યાયવડે દ્રવ્ય જ પ્રાપ્ત કરાયું છે. આમ તે તે કાળે પોતપોતામાં જ દ્રવ્ય–
પર્યાયની સંધિ છે, પણ પરની સાથે તેની સંધિ નથી. આવા નિર્ણયમાં સ્વ–પરનું
ભેદજ્ઞાન થઈને સ્વસન્મુખતાવડે સમ્યગ્દર્શનાદિ અપૂર્વ દશા પ્રગટે છે. અહો!
વીતરાગમાર્ગે અલૌકિક વસ્તુસ્થિતિ પ્રકાશીત કરી છે.
નથી. ક્ષાયિકસમ્યક્ત્વપર્યાય કેવળી કે શ્રુતકેવળી ભગવાનવડે નથી પમાતી, પણ તે
આત્મદ્રવ્ય પોતે પોતાની તે પર્યાયને પ્રાપ્ત કરે છે, ને તે પર્યાયવડે તેનું પોતાનું
આત્મદ્રવ્ય પમાય છે.
એક દ્રવ્યના ગુણ બીજા દ્રવ્યવડે નથી થતા તેમ એક દ્રવ્યની પર્યાય પણ બીજા
ગુણ–પર્યાય ન શોધે એટલે પર સાથે એકતાબુદ્ધિ છૂટે. આ રીતે અપૂર્વ ભેદજ્ઞાન થાય છે.
શોધ. તારી સમ્યગ્દર્શનપર્યાયને તારા દ્રવ્યમાં શોધ, અન્યમાં ન શોધ; નિમિત્તમાં ન
શોધ, રાગમાં ન શોધ, પૂર્વપર્યાયમાં ન શોધ. કેમકે તારી પર્યાય તારા દ્રવ્યવડે પમાય છે,
પરથી નિમિત્તથી રાગથી કે પૂર્વપર્યાયથી તે પમાતી નથી. તારી એક્કેય પર્યાય કે ગુણ
એવા નથી કે બીજા વડે તે પમાય; તે તારા સ્વદ્રવ્ય વડે જ પમાય છે,–માટે દેખ તારા
દ્રવ્યમાં!
PDF/HTML Page 15 of 49
single page version
વસ્તુના વિસ્તારમાં પોતાના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય સિવાય બીજું કાંઈ ન આવે; ને
PDF/HTML Page 16 of 49
single page version
PDF/HTML Page 17 of 49
single page version
શ્રાવકાચારની ગા. ૪૦૦માં કાચબીનું દ્રષ્ટાંત આપીને કહે છે કે જેમ કાચબી
PDF/HTML Page 18 of 49
single page version
પોષે છે. તેમ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ વગર–પાંખે એટલે વગરપઢયે દ્રષ્ટિના બળે પોતાના
જ્ઞાનબીજને પોષે છે. શુદ્ધાત્મામાં દ્રષ્ટિથી તેને ભાવશ્રુત વધતું જાય છે. બાર અંગનું જ્ઞાન
બહારથી ભણાતું નથી પણ અંદરથી જ ખીલે છે, અને તે પણ શુદ્ધાત્મા ઉપર જેને દ્રષ્ટિ
હોય તેને જ ખીલે છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિને બાર અંગનું જ્ઞાન કદી ખીલતું નથી. ભલે, ભક્તિ–
પૂજા–સ્વાધ્યાયના શુભભાવ હો, પણ તેની કિંમત કેટલી? કે પુણ્ય બંધાય એટલી; પણ
તેનાથી મોક્ષમાર્ગ ન મળે. મોક્ષમાર્ગરૂપ ધર્મ તે તો આત્માના નિર્વિકલ્પ સમ્યગ્દર્શન–
જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ વીતરાગ પરિણામ છે.
બહારથી જ્ઞાન પ્રગટવાનું બતાવે તો તે ઉપદેશ શુદ્ધ નથી. પંડિત પઢીપઢીને પઢે પણ
અંતરનું તો ભાન નહિ, –એવી અંતરદ્રષ્ટિ વગરની પંડિતાઈ તો કણ વગરના ફોતરાં
ખાંડવા જેવી છે.
જાય છે. પંખી તો પાંખથી સેવે છે ને કાચબી માત્ર દ્રષ્ટિવડે સેવે છે. તેમ સમ્યગ્દ્રષ્ટિના
પરિણામ શુદ્ધાત્મામાં જ રંજાયમાન છે, પોતાના શુદ્ધાત્મા સિવાય બીજા કોઈ પદાર્થ વડે
તે રંજિત થતા નથી, દ્રષ્ટિ શુદ્ધાત્મા વડે જ રંગાયેલી (રંજિત) છે; આવી અંતરદ્રષ્ટિ વડે
તે જ્ઞાનને સેવે છે. વગર ભણ્યે, વગર વાંચ્યે અંદરની નિર્વિકલ્પ શુદ્ધદ્રષ્ટિ વડે જ તેનું
જ્ઞાન વધ્યા કરે છે. આત્માનું સ્વસંવેદન કરવારૂપ જ્ઞાન–શક્તિ દિનપ્રતિદિન જ્ઞાનીને
વધતી જાય છે. આવું જ્ઞાન ને આવી દ્રષ્ટિવાળા અસંખ્યાતા તિર્યંચજીવો પંચમગુણસ્થાને
બિરાજી રહ્યા છે; નરકમાં ને સ્વર્ગમાંય આવી દ્રષ્ટિવાળા અસંખ્યાતા જીવો
ચોથાગુણસ્થાને વર્તી રહ્યા છે. તિર્યંચને શાસ્ત્રની ભાષા વાંચતાં–લખતાં કે બોલતાં ભલે
ન આવડે પણ અંદરમાં અપૂર્વ ભાવશ્રુતવડે શુદ્ધાત્મા તેણે પકડી લીધો છે, સ્વજ્ઞેયને
જાણી લીધું છે. પરજ્ઞેયસંબંધી જ્ઞાન ઓછું–વધતું હો તે જુદી વાત છે, પણ સ્વજ્ઞેયને
પકડવારૂપ અચિંત્યજ્ઞાનશક્તિ જ્ઞાનીને વધતી જ જાય છે. એ કાંઈ લખ્યામાં ન આવે.
જુઓ, કેવળજ્ઞાન થયા પછી મહાવીર ભગવાનની વાણી રાજગૃહીમાં વિપુલાચલ પર
સમવસરણમાં પહેલીવાર નીકળી ને ગૌતમ ગણધરે તે સાંભળી, પછી બે ઘડીમાં
બારઅંગની રચના કરી. લખ્યે–વાંચ્યે એ બાર અંગનો પાર ન આવે. જેમ અત્યારે
ભણતરમાં પુસ્તકો ગોખીગોખીને શીખે
PDF/HTML Page 19 of 49
single page version
ઉલ્લસીને બારઅંગનું જ્ઞાન ખીલી જાય છે. અહા, અગાધ ચૈતન્યસાગર પાસે તો
બારઅંગનું જ્ઞાન પણ એક નાના તરંગ જેવું છે; એનાથી અનંતગણી તાકાત
કેવળજ્ઞાનમાં છે. પણ એ જ્ઞાન બહારના સાધનોથી નથી થતું. જેમ બહારથી પાણી
રેડીને દરિયામાં ભરતી લાવી શકાતી નથી, દરિયો પોતે મધ્યબિંદુથી ઉલ્લસતાં
ભરતી આવે છે. તેમ ચૈતન્યસમુદ્ર–આત્મામાં ઈન્દ્રિયો દ્વારા કે રાગદ્વારા જ્ઞાનની
ભરતી લાવી શકાતી નથી, જ્ઞાન પોતે પોતામાં એકાગ્ર થઈને મધ્યબિંદુથી ઉલ્લસતાં
કેવળજ્ઞાનની ભરતી આવે છે; અથવા સમ્યગ્દર્શનરૂપી ચંદ્રમાવડે શ્રુતનો સાગર
ઉછળે છે. અને જેમ સૂર્યનો તીવ્રતાપ પણ સમુદ્રની ભરતીને રોકી શકતો નથી, તેમ
પ્રતિકૂળતાના ગંજ પણ જ્ઞાનના વિકાસને રોકી શકતા નથી, શુદ્ધદ્રષ્ટિના બળે પોતે
પોતામાં એકાગ્ર થઈને જ્ઞાનદરિયો ઉછળવા લાગ્યો તેને કોઈ રોકી શકે નહિ.
આત્માની શુદ્ધદ્રષ્ટિ વગરના જ્ઞાનને જ્ઞાન કહેતા નથી. કેમકે તેની એકાગ્રતા જ્ઞાનમાં
નથી, તે તો રાગમાં એકાગ્ર થઈને વર્તે છે. એવા બહારના જાણપણાની મોક્ષમાર્ગમાં
કાંઈ કિંમત નથી. જે જ્ઞાન અંતર્મુખ થઈને પોતાના આત્માને ન સાધે એની શી
કિંમત!–એને તે જ્ઞાન કોણ કહે? શુદ્ધદ્રષ્ટિવડે જ જ્ઞાનનો પાર પમાય છે, ને
મોક્ષમાર્ગ સધાય છે. દર્શનહિન જીવ તપ વગેરે ક્રિયા કરીને પણ (
ચતુષ્ટયસહિત સિદ્ધિ–સંપદા પ્રાપ્ત કરે છે.
જીવ છે સિદ્ધસમ........જે સમજે તે થાય’) શ્રીમદ્રાજચંદ્ર પણ કહે છે કે–
બીજું કહીએ કેટલું? કર વિચાર તો પામ.
ભગવાનને સ્વભાવના આશ્રયે કર્મ–બંધન છૂટીને સિદ્ધદશા પ્રગટ થઈ છે, તેમ મને
પણ મારા
PDF/HTML Page 20 of 49
single page version
