PDF/HTML Page 21 of 45
single page version
૨૬૯.
૨૭૦.
૨૭૧.
૨૭૨.
૨૭૩.
૨૭૪.
૨૭પ.
જેટલા રાગાદિ ભાવો છે તેટલી
ચૈતન્યની હિંસા છે.
હિંસા – અહિંસાનું આવું સ્વરૂપ ક્યાં
છે?
સર્વજ્ઞદેવના મતમાં જ છે; બીજે
ક્યાંય નથી.
આવા અહિંસા–ધર્મને કોણ ઓળખે
છે?
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જ ઓળખે છે.
જૈનસાધુ કેવા હોય છે?
સદા નિર્ગ્રંથ હોય છે; તેમને વસ્ત્ર
હોતા નથી.
એનાથી વિરુદ્ધ સાધુપણું માને તો?
– તો તેને સમ્યક્ત્વનાં સાચા
નિમિત્તની ખબર નથી.
જીવ કઈ વિદ્યા પૂર્વે કદી નથી
ભણ્યો?
વીતરાગ – વિજ્ઞાનરૂપ સાચી ચૈતન્ય
વિદ્યા કદી નથી ભણ્યો.
જ્ઞાન આત્માથી કદી જુદું કેમ નથી
પડતું?
– કેમકે જ્ઞાન તે આત્માનું સ્વરૂપ જ
છે.
કર્મ અને શરીર કેવાં છે?
આત્માથી જુદી જાતનાં છે, તે
આત્માનું સ્વરૂપ નથી.
૨૭૭.
૨૭૮.
૨૭૯.
૨૮૦.
૨૮૧.
૨૮૨.
૨૮૩.
૨૮૪.
આત્મા છે?
ના; ખરો આત્મા ચેતનારૂપ ને
આનંદરૂપ છે.
મુમુક્ષુજીવને શું સાધ્ય છે?
મુમુક્ષુજીવને મોક્ષપદ સિવાય બીજું
કાંઈ સાધ્ય નથી.
સાચો આનંદ (મોક્ષનો આનંદ) કેવો
છે?
‘સ્વયંભૂ’ છે, આત્મા જ તે – રૂપ
થયોછે.
સાધકદશાનો સમય કેટલો? ...
અસંખ્ય સમય.
સાધ્યરૂપ મોક્ષદશાને કાળ કેટલો? ...
અનંત.
સિદ્ધદશા– મોક્ષદશા કેવી છે?
મહા આનંદરૂપ; સમ્યક્ત્વાદિ સર્વ
ગુણ સહિત, આઠ કર્મ રહિત.
ચોથા ગુણસ્થાને સમ્યગ્દ્રર્શન છે તે
રાગવાળું છે?
ના; ત્યાં રાગ હોવા છતાં સમ્યગ્દર્શન
તો રાગ વગરનું જ છે.
સમ્યક્ત્વ સાથેનો રાગ કેવો છે?
તે બંધનું જ કારણ છે; સમ્યક્ત્વ તે
મોક્ષનું કારણ છે.
કોઈને એકલું વ્યવહાર સમ્યગ્દ્રર્શન
હોય?
PDF/HTML Page 22 of 45
single page version
૨૮પ.
૨૮૬.
૨૮૭.
૨૮૮.
૨૮૯.
૨૯૦.
૨૯૧.
૨૯૨.
હોય.
કોઈને એકલું નિશ્ચય સમ્યક્ત્વ
હોય?
હા, સિદ્ધગભવંતો વગેરેને એકલું
નિશ્ચય સમ્યક્ત્વ છે.
ચૈતન્યતત્ત્વ કેવું છે?
અહા! એનો અદ્ભુત મહિમા છે,
એમાં અનંત સ્વભાવો છે.
સમ્યગ્દર્શન કેમ પ્રગટે છે?
આનંદના અપૂર્વ વેદનસહિત
સમ્યગ્દ્રર્શન પ્રગટે છે.
સમ્યગ્દ્રર્શનની સાથે ધર્મીને શું હોય
છે?
નિઃશંકતાદિ આઠગુણ હોય છે.
જેણે ચૈતન્યસુખ ચાખ્યું નથી તેને શું
હોય છે?
તેને ઊંડેઊડે રાગની – પુણ્યની
ભોગની ચાહના હોય છે.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ–જીવ ક્યાં વર્તે છે?
ચેતનામાં જ તન્મય વર્તે છે, રાગમાં
વર્તતો નથી.
ધર્મ કરશું તો પૈસા મળશે – એ
સાચું?
ના; એને ધર્મની ખબર નથી, તે તો
રાગને ધર્મ સમજે છે.
ધર્મથી શું મળે? –ધર્મથી આત્માનું
વીતરાગીસુખ મળે.
૨૯૪.
૨૯પ.
૨૯૬.
૨૯૭.
૨૯૮.
૨૯૯.
૩૦૦.
૩૦૧.
૩૦૨.
તે સંસાર – ભોગનો હેતુ છે, તે
મોક્ષનો હેતુ નથી.
તે પુણ્યને કોણ ઈચ્છે છે – અજ્ઞાની.
ધર્મી કોને વાંછે છે?
તે પોતાના ચૈતન્ય–ચિંતામણિ
સિવાય કોઈને વાંછતો નથી.
સ્વર્ગનો દેવ આવે તો?
– તે કાંઈ ચમત્કાર નથી; ખરો
ચમત્કાર તો ચૈતન્યદેવનો છે.
વીતરાગતાનો સાધક ધર્મી કોને
નમે?
વીતરાગી દેવ સિવાય બીજા કોઈ
દેવને તે નમે નહિ.
અરિહંતના શરીરમાં રોગ કે અશુચી
હોય? – ના.
સાધકના શરીરમાં રોગાદિ હોય?
હા; પણ અંદર આત્મા સમ્યક્ત્વાદિથી
શોભી રહ્યો છે.
મુનિઓનો શણગાર શું? રત્નત્રય
તેમનો શણગાર છે?
એવા મુનિઓને દેખતાં આપણને શું
થાય છે?
અહો, બહુમાનથી તેમના ચરણોમાં
શિર નમી પડે છે.
ધર્મમાં મોટો કોણ?
જેના ગુણ વધારે તે મોટો; ધર્મમાં
PDF/HTML Page 23 of 45
single page version
૩૦૩.
૩૦૪.
૩૦પ.
૩૦૬.
૩૦૭.
૩૦૮.
૩૦૯.
ધર્મી એકલો હોય તો?
– તો પણ તે મુંઝાય નહીં; સત્ય
માર્ગમાં તે નિઃશંક છે.
જેમ માતાને પુત્ર વહાલો છે, તેમ
ધર્મીને શું વહાલું છે?
ધર્મીને વહાલા છે સાધર્મી, ધર્મીને
વહાલા છે રત્નત્રય
ધર્મની સાચી પ્રભાવના કોણ કરી
શકે?
જેણે પોતે ધર્મની આરાધા કરી હોય
તે.
ધર્મીને ચક્રવર્તીપદનોય મદ કેમ
નથી?
કેમકે ચૈતન્ય–તેજ પાસે ચક્રવર્તીપદ
ઝાંખું લાગે છે.
મનુષ્યનો ઉત્તમ અવતાર પામીને શું
કરવું?
ચૈતન્યની આરાધનાવડે ભવના
અંતનો ઉપાય કરવો.
પુત્રને દીક્ષા માટે માતાએ કઈ શરતે
રજા આપી?
– એવી શરતે કે, ફરીને બીજી માતા
ન કરવી.
શરીરના સુંદર રૂપનો મદ ધર્મીને કેમ
નથી?
કેમકે સૌથી સુંદર એવું ચૈતન્યરૂપ
૩૧૦.
૩૧૧.
૩૧૨.
૩૧૩.
૩૧૪.
૩૧પ.
૩૧૬.
૩૧૭.
૩૧૮.
કદરૂપો – કાળો – કુબડો મનુષ્ય ધર્મ
કરી શકે? .... હા.
શરીરના સુંદર રૂપથી આત્માની
શોભા છે? .... ના.
આત્મા શેનાથી શોભે છે? –
સમ્યગ્દ્રર્શનરૂપ આભૂષણથી.
સૌથી ઊંચમાં ઊંચું ભણતર
કયું?
જે જ્ઞાનવડે આત્માની અનુભૂતિ થાય
તે.
સાચા શ્રુતજ્ઞાનનું ફળ શું? ....
આનંદ અને વીતરાગતા.
બાહ્યભણતરની કે ઈન્દ્રિયજ્ઞાનની
મહત્તા કોને લાગે?
આત્માના કેવળજ્ઞાનસ્વભાવને જે
નથી જાણતો તેને.
ધર્મીને બહારના ઠાઠ વૈભવનો મદ
કેમ નથી?
કેમકે સૌથી શ્રેષ્ઠ એવો ચૈતન્ય વૈભવ
તેણે દેખ્યો છે.
ધર્મીનાં જાતિ અને કૂળ કયા છે?
અમે સિદ્ધભગવંતોની જાતના,
તીર્થંકરોના કૂળના છીએ.
ભરત અને બાહુબલી લડ્યા ત્યારે શું
થયું?
PDF/HTML Page 24 of 45
single page version
૩૧૯.
૩૨૦.
૩૨૧.
૩૨૨.
૩૨૩.
૩૨૪.
૩૨પ.
૩૨૬.
૩૨૭.
૩૨૮.
રાગથી જુદી જ હતી.
શુભરાગને ધર્મ માને તેને ત્યાગ
વૈરાગ હોય? – ના.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ અવ્રતી હોય તોપણ
પ્રસંસનીય છે?
હા; અવ્રતી હોય છતાં તેનું સમ્યક્ત્વ
પ્રશંસનીય છે.
સંત–જ્ઞાનીઓ વારંવાર શું કહે છે?
‘જરાપણ કાળ ગુમાવ્યા વગર
સમ્યક્ત્વને ધારણ કરો.
સમ્યગ્દ્રર્શન તો ગમે તે ધર્મમાં થાય
ને?
ના; જૈનમાર્ગ સિવાય બીજે
સમ્યગદ્રર્શન હોતું નથી.
સમ્યગ્દ્રર્શન થતાં જીવને શું થયું?
તે પંચપરમેષ્ઠીની નાતમાં ભળ્યો.
સમ્યગ્દ્રર્શન વગરની શુભ કરણી પણ
કેવી છે?
તે પણ જીવને દુઃખકારી છે.
શું નરકમાં સમ્યગ્દ્રષ્ટિ હોય?
– હા, અસંખ્યાત છે.
કોઈ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ –મનુષ્ય મરીને
વિદેહમાં ઊપજે? – ના.
જૈનમાર્ગ કેવો છે?
–એ ભગવાન થવાનો માર્ગછે.
ત્રણકાળ ને ત્રણલોકમાં જીવને શ્રેય
૩૨૯.
૩૩૦.
૩૩૧.
૩૩૨.
૩૩૩.
૩૩૪.
૩૩પ.
૩૩૬.
સમ્યક્ત્વ સમાન બીજુ કોઈ શ્રેય
નથી.
જીવને જગતમાં અહિતકારી શું છે?
મિથ્યાત્વ સમાન અહિતકારી બીજું
કોઈ નથી.
મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ સ્વર્ગમાં જાય તો?
– તે પણ સંસાર જ છે; તે ક્યાંય
સુખી નથી.
સુખી કોણ છે?
સુખી તો સમકિતી છે કે જેણે
ચૈતન્યતત્ત્વને જોયું છે.
સમ્યક્ત્વ વગરની બધી કરણી કેવી
છે?
દુઃખની જ દેનારી છે.
દુનિયા શું જુએ છે?
દુનિયા તો બહારના ઠાઠમાઠને દેખે
છે, ચૈતન્યને નથી દેખતી.
ચૈતન્યના ધર્મો છે તે બધાનું મૂળ શું
છે?
સર્વે ધર્મનું મૂળ સમ્યગ્દ્રર્શન છે
હે જીવ! તું સમ્યક્ત્વને શીઘ્ર ધારણ
કર..... નકામો કાળ ન ગૂમાવ.
જ્ઞાન ને ચારિત્ર તે સમ્યક્ત્વ વગર
કેવાં છે?
PDF/HTML Page 25 of 45
single page version
૩૩૭.
૩૩૮.
૩૩૯.
૩૪૦.
૩૪૧.
૩૪૨.
૩૪૩.
૩૪૪.
કે મિથ્યા છે.
રાગનાં રસ્તે મોક્ષમાં જવાય? –ના
મોક્ષનો રસ્તો શું છે? – સમ્યક્ત્વ
સહિત સ્વાનુભૂતિ.
સમ્યક્ત્વને અને શુભરાગને કાંઈ
સંબંધ છે?
ના; બંને ભાવો તદ્ન જુદા છે.
સમ્યક્ત્વ થતાં શું થયું?
પહેલાંં જે ભવહેતુ થતું હતું તે હવે
મોક્ષહેતુ થયું.
સંસારમાં ભમતો જીવ કઈ બે વસ્તુ
પૂર્વે નથી પામ્યો?
એક તો જિનવરસ્વામી, અને બીજું
સમ્યકત્વ.
ભગવાન પાસે તો જીવ અનંતવાર
ગયો છે ને?
હા, – પણ તેણે ભગવાને ઓળખ્યા
નહીં.
ભગવાનને ઓળખે તો શું થાય?
આત્મા ઓળખાય ને સમ્યગ્દ્રર્શન
થાય જ.
અનંતા જીવ મોક્ષ પામ્યા – તે બધા
શું કરીને મોક્ષ પામ્યા?
સમ્યગ્દ્રર્શન કરીકરીને અનંતા જીવો
મોક્ષ પામ્યા છે.
૩૪૬.
૩૪૭.
૩૪૮.
૩૪૯.
૩પ૦.
૩પ૧.
૩પ૨.
છે? – ના.
સમ્યક્ત્વનો સરસ મહિમા સાંભળીને
શું કરવું?
હે જીવ! તમે જાગો.... સાવધાન
થાઓ.... ને સ્વાનુભાવ કરો.
ઋષભદેવના જીવને સમ્યક્ત્વ
પમાડવા મુનિઓએ શું કહ્યું?
‘હે આર્ય! આ સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિનો
અવસર છે, માટે તું હમણાં જ
સમ્યક્ત્વને ગ્રહણ કર.
તે સાંભળીને ઋષભદેવના જીવે શું
કર્યું?
મુનિઓની હાજરીમાં તે જ વખતે
સમ્યગ્દ્રર્શન પ્રગટ કર્યું.
આ ઉદાહરણ ઉપરથી અમારે શું
કરવું?
સમ્યક્ત્વને ગ્રહણ કરો.... ‘કાલ વૃથા
મત ખોવો. ’
દેવોના અમૃત કરતાંય ઊંચો રસ ક્યો
છે?
સમ્યગ્દ્રષ્ટિનો અતીન્દ્રિય આત્મરસ
અમૃતથી પણ ઊંચો છે.
સમ્યગ્દ્રર્શન થતાં શું થયું?
અહા, સમ્યગ્દ્રર્શન થતાં આત્મામાં
મોક્ષનો સિકકો લાગી ગયો.
આ કાળે સમ્યગ્દ્રર્શન પામી
PDF/HTML Page 26 of 45
single page version
૩પ૩.
હા, અનેક પામ્યા છે.
આ ત્રીજા અધ્યાયમાં શેનો ઉપદેશ
મોક્ષના મૂળરૂપ સમ્યગ્દ્રર્શનની
૩પ૪.
આ ઉપદેશ સાંભળીને શું કરવું!
‘હે જીવ! તું આજે જ સમ્યક્ત્વને
ધર્મી કહે છે કે સુખના અમૃતથી ભરેલા શુદ્ધઆત્મતત્ત્વને હું સદા પૂજું છું; શેના
બંને જુદા નથી, અભેદ છે; તે અભેદની અનુભૂતિમાં અમૃતરસ સમરસ – શાંતરસ
ઉલ્લસે છે.
એક તો પૂજવા યોગ્ય ખરેખર પોતાનો શુદ્ધઆત્મા છે.
બીજું, તે શુદ્ધાત્માની પૂજા રાગવડે થતી નથી, વીતરાગી સમભાવ–વડે જ તેની
પરમ અમૃતરસનાં સ્વાદનું કારણ છે, તે મોક્ષનો માર્ગ છે.
તેમાં શુદ્ધઆત્મા આવે નહિ ને શાંતિ મળે નહિ. રાગથી ભિન્ન થઈને ચૈતન્યભાવથી
શુદ્ધ આત્માનો આદર કરતાં અંદર પરમ શાંતરસ ઝરે છે.
PDF/HTML Page 27 of 45
single page version
પૂજા – સ્તુતિ – નમન છે. જેને પોતે નમ્યો તેવી જાતનો ભાવ પ્રગટ કરીને તેમાં નમ્યો
છે, પણ તેનાથી વિરુદ્ધ ભાવ વડે તેને નમન થતું નથી.
જાણપણાની કે શાસ્ત્રભણતરની તને કિંમત લાગે છે? – કે એ બધાયથી પાર તારા
શુદ્ધચૈતન્યતત્ત્વની અનુભૂતિની તને કિંમત છે? ખરી કિંમત પોતાના શુદ્ધ ચૈતન્યતત્ત્વના
અનુભવની છે; એ અનુભવ સિવાયનું બીજું તો બધું નિઃસાર છે, એની કાંઈ જ કિંમત
નથી. આખા જગત કરતાં તને તારા આત્માની મોટપ ભાસવી જોઈએ. આત્માની
મોટપ ભાસે એટલે બીજા બધાનો રસ ઊડી જાય; બહારનાં માન–અપમાનથી હાલક–
ડોલક થઈ જતો હોય તે છૂટી જાય; અને અંદર ચૈતન્યના પાતાળને ફોડીને આનંદનો
ધોધ ઊછાળે. આવી આનંદની રેલમછેલમાં ધર્મીનો આત્મા વર્તે છે. અરે, આવડા મોટા
ચૈતન્યને ચૂકીને બહારની અનુકૂળતા – પ્રતિકૂળતામાં કે માન –અપમાનમાં જે વેચાઈ
જતો હોય તો આત્માને ક્્યાંથી સાધે? આત્માની ગંભીરતા જેને ભાસી નથી, આત્માના
વૈભવનો મહિમા જેણે દેખ્યો નથી તેને આત્માનો પરમ સમભાવ ક્્યાંથી પ્રગટે? અહા,
વિશુદ્ધ ચૈતન્ય મહાતત્ત્વનો પરમ મહિમા જાણતાં જ જીવને મુક્તિના ઉત્તમ સુખનો
સ્વાદ આવે છે, ને આત્મા ભવદુઃખથી દૂર થઈ જાય છે.
દેખાય? પરમ તત્ત્વ તો આનંદમાં ડુબેલું છે, આનંદની અનુભૂતિ વડે અમે તેને દેખીએ
છીએ. એમાં હવે દુઃખ કેવું? નિજાત્માના ઉત્તમ સુખને અમે સતત અનુભવીએ છીએ; ને
ભવજનિત દુઃખથી તો અમે દૂર થયા છીએ.”
PDF/HTML Page 28 of 45
single page version
આવી છે. ચોથા લેખનો એક ભાગ ગતાંકમાં આવી ગયો છે,
બાકીનો ભાગ અહીં આપ્યો છે.
PDF/HTML Page 29 of 45
single page version
મારો આત્મા તો સુખનો ભંડાર ચૈતન્યરાજા છે; તેને ઓળખીને તથા તેની શ્રદ્ધા કરીને,
હવે તેની જ સેવાથી મારા આત્માને મોક્ષની સિદ્ધિ થશે.
ચૈતન્યના ગંભીર ભાવોને તે પકડી લ્યે છે. નયપક્ષના વિકલ્પો પણ તેને અત્યંત સ્થૂળ
લાગે છે; તેને વિકલ્પાતીત અતીન્દ્રિય આનંદ હોય છે. તે જ્ઞાનને ઈન્દ્રિયોથી ભિન્ન જાણે
છે. અને નિજરસમાં રમતો હોય છે. આત્માની તેને ખરેખરી પ્રીતિ લાગી હોય છે.
સંયગોથી તેનું જ્ઞાન દબાતું નથી પણ તે છૂટું ને છૂટું જ્ઞાનપણે જ રહે છે. તેથી તે તરતો
છે. પર્વત ઉપર વીજળી પડે ને બે કટકા થાય તે ફરી સંધાય નહીં તેમ ભેદજ્ઞાન વડે
સ્વાનુભૂતિરૂપી વીજળી પડતાં જ્ઞાન અને રાગની ભિન્નતા થઈને બે કટકા જુદા થયા,
તે હવે કદી એક થાય નહીં. ભેદજ્ઞાન પછીના વિકલ્પોથી તેનું જ્ઞાન જુદું જ રહે છે; તેનું
આવા જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માની અનુભૂતિ સાતમી નરકના પ્રતિકૂળ સંયોગો વચ્ચે પણ
જીવ કરી શકે છે. સંયોગનું લક્ષ છોડીને જ્ઞાનની દશાને અંતરમાં આનંદના દરિયામાં
વાળી દીધી ત્યાંસંયોગ સંયોગમાં રહ્યા, ને આત્મા પોતાના આનંદસ્વરૂપમાં આવ્યો.
આત્મા અનંતા ગંભીર ભાવોથી ભરેલો છે. સમ્યગ્દ્રર્શનરૂપ થયેલા આત્માની અંદરની
સ્થિતિ ખૂબ જ ગંભીર હોય છે. હું જ્ઞાયકભાવથી ભરેલો, પરમ આનંદથી પૂરો અને
ઈન્દ્રિયોથી પાર એવો મહાન પદાર્થ છું. ચૈતન્યતત્ત્વથી ઊંચી કે સુંદર વસ્તુ બીજી
જગતમાં કોઈ નથી. આત્માનું વીતરાગી સામર્થ્ય અચિંત્ય છે; એના ગુણોની વિશા–
PDF/HTML Page 30 of 45
single page version
જીવ પોતાને સદાય આવો જ દેખે છે. મતિ – શ્રુતજ્ઞાનને અંતર્મુખ કરીને અંતરમાં
આનંદના નાથનો તેને ભેટો થયો છે. જ્ઞાન સીધું ચૈતન્યસ્વભાવને સ્પર્શીને તેમાં
એકત્વરૂપ પરિણમ્યું ત્યાં નયપક્ષના બધા વિકલ્પોથી તે છુટું પડી ગયું; અને નિર્વિકલ્પ
આભૂષણ વગર જ સ્વયમેવ શોભે છે તેમ ચૈતન્યતત્ત્વ પોતે સ્વભાવથી જ, વિકલ્પ
વગર જ જ્ઞાન–આનંદવડે સ્વયમેવ શોભે છે; એની શોભા માટે કોઈ વિકલ્પનાં
આભૂષણની જરૂર નથી. વિકલ્પના લક્ષણ વડે ભગવાન આત્મા લક્ષિત થતો નથી,
વિકલ્પથી ભિન્ન થયેલું જે જ્ઞાન તે જ્ઞાનના આભૂષણ વડે આત્મા શોભે છે, તે
જ્ઞાનલક્ષણવડે આત્મા લક્ષિત થાય છે. આવી આત્મવિદ્યા તે સાચી વિદ્યા છે, તે મોક્ષ
દેનારી છે.
તરણું ખસી જતાં આનંદનો મોટો પહાડ દેખાય છે, અને તેને એવું વેદન થાય છે કે વાહ
રે વાહ! મેં મારા ચૈતન્યભગવાનને, મારા આનંદના દરિયાને દેખી લીધો. વિકલ્પ વગર
આત્મા સ્વયં આસ્વાદમાં આવે છે; આત્માના આનંદનો સ્વાદ લેવા માટે વચ્ચે
વિકલ્પને કરતો નથી, તે વિકલ્પથી છૂટો ને છૂટો જ્ઞાનભાવરૂપે રહે છે; એટલે તે જ્ઞાતા
છે પણ વિકલ્પનો કર્તા નથી. – આમ જ્ઞાન અને વિકલ્પ વચ્ચે કર્તા–કર્મપણું છૂટી ગયું
છે. હવે જ્ઞાન પોતાના સ્વરસમાં જ મગ્ન રહેતું થકું, વિકલ્પોના માર્ગોથી દૂરથી જ પાછું
વળી ગયું છે. વિકલ્પના કાળે જ્ઞાન તો જ્ઞાનરસ પણે જ રહે છે, તે વિકલ્પરૂપ જરાપણ
થતું નથી. જ્ઞાનને જ્ઞાનરસમાં આવવું એ તો સહજ છે, વિકલ્પનો બોજો એમાં નથી.
આવા જ્ઞાનરસમાં આનંદ છે, શાંતિ છે. જેમ પાણીને ઢાળ મળતાં તે સહજપણે ઝડપથી
તેમાં વળી જાય છે, તેમ આત્માની ચૈતન્ય – પરિણતિને ભેદજ્ઞાનરૂપી અંતરમાં જવાનો
પોતાના આનંદસમુદ્રમાં મગ્ન થયું. ત્યાં તે આત્માની ચેતનામાંથી રણકાર ઊઠે છે કે –
PDF/HTML Page 31 of 45
single page version
PDF/HTML Page 32 of 45
single page version
PDF/HTML Page 33 of 45
single page version
૨. સમયસારનો ભાઈ એટલે નિયમસાર. બંનેની રચના કુન્દકુન્દ પ્રભુએ કરી છે.
૩. મહાવીરપ્રભુ આસો વદ અમાસે મોક્ષ પામ્યા તેથી તે દિવસે દીવાળી ઉજવાય છે.
૪. આત્માનો સ્વભાવ જ્ઞાન છે જ્ઞાન સાથે બીજા અનંતા સ્વભાવો છે.
પ. મહાવીર ભગવાને પૂર્વે સિહના ભવમાં મુનિના ઉપદેશથી આત્માને ઓળખ્યો.
૬. મોક્ષનું મૂળ સમ્યગ્દ્રર્શન છે. સમ્યગ્દ્રર્શન થતાં મોક્ષ ફળ જરૂર આવે છે.
૭. ધર્મરાજા એટલે તીર્થંકર, તેમનો ધર્મદરબાર એટલે સમવસરણ.
૮. શરીર વગરની સુંદર વસ્તુ એ તો સિદ્ધભગવાન; તેઓ શરીર વગર મહા સુખી છે.
૯. ગૌતમસ્વામીનું નામ ઈન્દ્રભૂતિ, તેઓ ત્રણ ભાઈ; ત્રણે ગણધર થઈને મોક્ષ પામ્યા.
૧૦. મોક્ષમાં જવાનું વિમાન એ તો રત્નત્રય છે. – તેમાં બેઠા કે સીધા મોક્ષમાં.
PDF/HTML Page 34 of 45
single page version
બંનેમાં પહેલાં ત્રણ અક્ષર સરખા છે, છતાં એક જડ છે, બીજા ચેતન છે.
પરમાણુમાંથી શરીર બને છે; પરમાત્મા તે તો ભગવાન છે.
આ રીતે પરમાણુ અને પરમાત્મા બંનેને તમે ઓળખી લીધા હશે.
આત્મધર્મ પણ કદાચ થોડુંક અનિયમિત થવાનો સંભવ છે. તો આ સૂચના લક્ષમાં લેવા
સૌને વિનંતિ છે. બનશે ત્યાં સુધી તો યોગ્ય વ્યવસ્થા કરવામાં આવશે.)
PDF/HTML Page 35 of 45
single page version
PDF/HTML Page 36 of 45
single page version
અનુભૂતિની શી વાત! આવી અનુભૂતિ થાય ત્યારે સમ્યગ્દ્રર્શન થયું કહેવાય.
જાત જ જુદી છે. વિકલ્પ – પછી ભલે તે આત્માના સંબંધમાં હોય – પણ તેમાં આકુળતા
શાંતિનું વેદન થાય છે. તે વેદનને ધર્મી જ જાણે છે. અનુભૂતિમાં ધર્મીને તો કેવળજ્ઞાનના
ખજાના ખૂલ્યા છે. અહા, જ્ઞાનસ્વભાવી ભગવાન આત્મા તો નિર્વિકલ્પ આનંદની પેટી છે,
ચૈતન્યના પટારામાં અતીન્દ્રિય આનંદ વગેરે અનંત ગુણનો ખજાનો ભર્યો છે. તેને
થયેલા પરિણામ તે સમ્યગ્દ્રર્શનનું કારણ છે, આત્મસન્મુખ થયેલા પરિણામ તે પોતે શાંતિ
રાગાદિભાવ છે તે અંતરના સ્વસન્મુખ પરિણામથી જુદા છે; ધર્મીની અનુભૂતિથી તે જુદા
હોય તે કાંઈ જ્ઞાનનું સ્વરૂપ નથી, એટલે જ્ઞાન જ્યાં અંતરમાં ઢળ્યું ત્યાં વિકલ્પો બધા જુદા
કદી એકપણે પરિણમતું નથી. જ્ઞાનરૂપ નિજરસવડે જ આત્મા પ્રસિદ્ધ થાય છે જણાય છે.
અનુભૂતિ પક્ષાતિક્રાંત છે, વિકલ્પાતીત છે, તે અંતરના અતીન્દ્રિય જ્ઞાન વડે જ
પોતાને બધાથી ભિન્ન અનુભવે છે. પોતાના અનુભવમાં જે તત્ત્વ આવ્યું તેવું જ તત્ત્વ
સર્વજ્ઞ ભગવાને કહ્યું છે – એમ તે નિઃશંક જાણે છે. અનુભૂતિ થતાં નિર્મળપર્યાય દ્રવ્યમાં
તન્મય થઈને ડુબી જતું નથી પણ રાગથી છૂટું ને છૂટું, તરતું ને તરતું જ રહે છે. રાગથી
જણાય છે. – આ રીતે અનુભૂતિસ્વરૂપ થયેલો આત્મા જ પોતે સમ્યગ્દ્રર્શન ને સમ્યગ્જ્ઞાન
PDF/HTML Page 37 of 45
single page version
રીત છે, સૌથી પહેલાંં હિતનો માર્ગ આ છે. આવા અનુભવ વગર બીજા કોઈના
અવલંબને આત્માનું હિત થતું નથી. તારું કાર્ય સ્વાધીનપણે તારાથી થાય છે. સંતોએ
અનુભવ કર્યો તે જીવ હિતના પંથે ચડયો, તે જીવ કેવળજ્ઞાન અને સિદ્ધપદને પાત્ર
થયો... અને તે જ ‘સમયસાર’ છે
શુદ્ધાત્મસન્મુખ યોગ ભક્તિ વડે નિર્વાણને પામ્યા છે, અને હું પણ તે જ માર્ગે જાઉં છું.
જેઓ સંસારના ઘોર દુઃખોથી ભયભીત હોય તેઓ જ ઉત્તમ ભક્તિ કરો. ધર્મી કહે છે કે
અહો! નિર્મળ સુખકારી એવા ધર્મીને અમે ગુરુના સાન્નિધ્યમાં પ્રાપ્ત કર્યો છે. રાગ–દ્વેષની
પરંપરાથી જુદા એવા શુદ્ધ આનંદમય તત્ત્વમાં અમારી પરિણતિ હવે ઢળી છે. અતીન્દ્રિય
આનંદના સ્વાદમાં અમારું ચિત્ત હવે એવું લોલૂપ થયું છે કે ઈન્દ્રિય– વિષયોથી તે છૂટી
ગયું છે. અમારી પરિણતિમાં તો સુંદર આનંદ ઝરતું ઉત્તમ તત્ત્વ પ્રગટ્યું છે; આત્માની
માર્ગ છે.
કેમકે અમે તો મુક્તિની સ્પૃહાવાળા છીએ; ભવના સુખથી અમે નિસ્પૃહ છીએ; જેનાથી
ભવના સુખ મળે એવા પુણ્ય અને રાગની પણ સ્પૃહા અમને નથી; તેથી નિસ્પૃહ એવા
અમને આ લોકના પેલા અન્ય પદાર્થો સાથે શું પ્રયોજન છે? અહો! પોતામાં સ્વતત્ત્વનું
ચૈતન્ય સુખ ચાખ્યું ત્યાં હવે બીજાની સ્પૃહા કેમ રહે? પરમાત્મતત્ત્વની આવી આરાધના
જેને પ્રગટી છે તે સ્વવશ જીવને મોક્ષના કારણરૂપ ભક્તિ નિરંતર વર્તે છે.
PDF/HTML Page 38 of 45
single page version
ને વિકલ્પ મારું કર્મ – એવી અજ્ઞાનીની બુદ્ધિ છે. ‘હુ શુદ્ધ છું’ એવો અનુભવ કરવાને
બદલે ‘હું શુદ્ધ છું ’ એવા વિકલ્પને જ પોતાનું કાર્ય માનીને અજ્ઞાની તેના વેદનમાં
અટક્યો. વિકલ્પમાં અટક્યો તે ભટક્યો. જ્ઞાની તો વિકલ્પથી છૂટો પડીને, જ્ઞાનને
અંતર્મુખ કરીને, શુદ્ધનયરૂપ પરિણતિ કરે છે, તે પરિણમનમાં તેને કોઈનયપક્ષ નથી,
વિકલ્પ નથી, તે નિર્વિકલ્પ પક્ષાતિક્રાંત છે. ભગવાન આત્મા વિકલ્પવાળો નથી,
વિકલ્પથી ચલાયમાન થાય તેવો નથી, કે વિકલ્પથી વેદનમાં આવે તેવો નથી. આવો
આત્મા તે સમયસાર છે, તે જ સમ્યગ્દ્રર્શન છે, તે જ સમ્યગ્જ્ઞાન છે, તે જ આનંદ છે, જે
કાંઈ છે તે જ સમ્યગ્દ્રર્શન છે, તે જસમ્યગ્જ્ઞાન છે, તે જ આનંદ છે, જે કાંઈ છે તે આ એક
જ છે. ધર્મીના આવા અનુભવમાં એકલા વિજ્ઞાનમય આનંદરસ જ ભર્યો છે; તેમાં
વિકલ્પનો રસ નથી.
વિકલ્પને પામતો, વિકલ્પનો રસ લેતો; હવે જ્ઞાનદશામાં ચૈતન્યની અનુભૂતિ થઈ તે
આત્માનો શણગાર છે, તેનાથી આત્મા શોભે છે. વિકલ્પના શણગાર આત્માને શોભતા
આનંદના પાક પાકે છે. સમ્યગ્દ્રર્શન થતાં અનંતગુણનાં પાક પાકયા છે ધર્મીજીવ
વિકલ્પને છોડીને અંતરમાં ચૈતન્યભાવને આસ્વાદતો થકો નિર્વિકલ્પ ભાવને આક્રમે છે
એટલે ઝડપથી તેને પહોંચી વળે છે. અહો! નિભૃત – નિશ્ચળ પુરુષો આ આત્માને સ્વયં
આસ્વાદે છે. જેને વિકલ્પોની ચિંતાને દૂર કરી છે ને આત્મામાં જ્ઞાનને નિશ્ચલ કર્યું છે
એવા નિભૃત પુરુષોને આ ભગવાન આત્મા સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષમાં પોતે
PDF/HTML Page 39 of 45
single page version
PDF/HTML Page 40 of 45
single page version
શક્તિનો પિંડ વિજ્ઞાનઘન ઢગલો, જેના અનંત મહિમાની ગંભીરતા વિકલ્પમાં આવી
શકે નહિ, તેને ધર્મી જીવ અનુભવે છે. અહો, ચૈતન્યના રસિકજનો તો પોતાના
આત્માને નિર્વિકલ્પ ચૈતન્યરસપણે જ અનુભવે છે. પાણીનો પ્રવાહ દરિયામાં ભળી જાય
ત્યાં આત્મા પોતાના શાંત – આનંદરસમાં લીન થયો.
માર્ગે અંતરમાં વળીને ચૈતન્યસમુદ્રમાં એકાગ્ર થાય છે. આત્માનો માર્ગ તો ગંભીર –
ઊંડો જ હોય ને! જેના વડે અનાદિના દુઃખથી છૂટકારો થાય ને અનંતકાળનું સુખ મળે
– તે માર્ગની શી વાત? તે અનુભૂતિની શી વાત! વચનાતીત વસ્તુને વચનથી તો કેટલી
કહેવી? અનુભવમાં લ્યે ત્યારે પાર પડે તેવું છે; વચનના વિકલ્પથી એનો પાર પડે તેમ
નથી. ધર્મીની પર્યાય વિકલ્પના માર્ગેથી પાછી વળી ગઈ છે ને વિવેકના માર્ગે અંદર ઢળી
મહાન છે. આચાર્ય ભગવંતોના હૃદય ઊંડાને ગંભીર છે; ચૈતન્યના અનુભવના રહસ્યો
આ સમયસારમાં ભર્યા છે.... ભવ્ય જીવોને ન્યાલ કરી દીધા છે. વાહ રે વાહ!
સમ્યગ્દ્રર્શન પામવાની ને ભગવાનના માર્ગમાં ભળવાની અફર રીત સંતોએ પ્રસિદ્ધ કરી છે.
તેનો રસિલો થઈને તેનો સ્વાદ લે.... એજ સમ્યગ્દ્રર્શન છે. બીજી કોઈ સમ્યગ્દ્રર્શનની
રીત નથી.
પણ ચૈતન્યના રસથી બહાર છે, તે વિકલ્પને જે પોતાનાં કાર્યપણે કરે છે તે જીવ
ચૈતન્યસ્વરૂપથી ભ્રષ્ટ છે – અજ્ઞાની છે. તે વિકલ્પથી પણ જ્ઞાનને પાછું વાળીને, જ્ઞાન
પ્રવાહને અંદર વાળીને ધર્મીજીવ પોતાને એક ચૈતન્યસ્વરૂપે જ અનુભવે છે. ધર્મી જીવો
ચૈતન્યરસના જ રસિલા છે; બીજા બધાનો રસ તેને છૂટી ગયો છે, રાગનો