Atmadharma magazine - Ank 384 (Original language). Page: 4.

PDF/HTML Page 61 of 106
single page version

: ૫૬ : આત્મધર્મ : આસો : ૨૫૦૧

કરીને ધ્યાવવો તે ધ્રુવધ્યેયનું ધ્યાન છે. ધર્મીજીવોએ પોતાની પર્યાયમાં આવો ધ્રુવ
આત્મા ઉપલબ્ધ કર્યો છે; ને જેણે ધર્મી થવું હોય તેણે પણ પર્યાયને અંતર્મુખ કરીને
પોતાના આવા ધુ્રવઆત્માને ઉપલબ્ધ કરવો–અનુભવમાં લેવો.–આ જ જૈન શાસન

છે; સ્વસન્મુખ થઈને જે શુદ્ધોપયોગે અખંડ આત્માને સ્વધ્યેયમાં લીધો, તે
શુદ્ધોપયોગમાં આખું જૈનશાસન આવી ગયું.

“આ રીતે આત્મા શુદ્ધ છે, કારણકે ચિન્માત્ર શુદ્ધનય માત્ર તેટલા જ

નિરૂપણસ્વરૂપ છે. અને આ એક શુદ્ધઆત્મા જ ધ્રુવપણાને લીધે ઉપલબ્ધ કરવા
યોગ્ય છે.” અન્ય પદાર્થો તો, રસ્તે ચાલતા મુસાફરને વચ્ચે આવતા વૃક્ષોની
છાયાના સંગ જેવા અધ્રુવ છે; તે પદાર્થો સંયોગી છે, અને તેમનો સંયોગ ક્ષણ–
ભંગુર–અધ્રુવ છે; તેનાથી આત્માને કાંઈ પ્રયોજન નથી. સંયોગથી ભિન્ન ને
સ્વભાવધર્મોથી અભિન્ન એવો પોતાનો આત્મા જ પોતાને માટે ધ્રુવ છે, તેને
ઉપલબ્ધ કરવો એટલે કે અનુભવમાં લેવો તે જ પ્રયોજન છે.

પરપદાર્થોનો સંયોગ તો રસ્તાના ઝાડની છાયા જેવો છે, તે કાંઈ

મુસાફરની સાથે નથી રહેતો; તેનાથી આત્માને શું પ્રયોજન છે? તેનાથી
ભિન્નતા જાણીને, સ્વમાં એકત્વ કરતાં શુદ્ધતા પ્રગટી. અહો, પરથી ભિન્ન ને
સ્વથી અભિન્ન (એવા એકત્વ–વિભક્ત) આત્માની વાત જીવને સાંભળવા
મળવી પણ દુર્લભ છે. ‘પરથી જુદા એકત્વની ઉપલબ્ધિ કેવળ સુલભ ના.’
(સ. ગા. ૪) તેથી આચાર્યદેવ કહે છે કે હું મારા આત્માના સમસ્ત વૈભવથી
એકત્વ–વિભક્ત આત્મા દેખાડું છું. (સ. ગા. ૫) ત્યાં ‘દર્શાવું’ છું’ એમ કહ્યું,
ને અહીં એવા આત્માને ‘હું માનું છું’ એમ કહ્યું છે; તે સ્વભાવઆશ્રિત થયેલી
શુદ્ધપર્યાય છે. અહો, આત્મા અચિંત્ય અદ્ભુત આશ્ચર્યકારી મહાપદાર્થ છે.

આવો મહાપદાર્થ પોતે સ્વસન્મુખ થઈને મોક્ષરૂપ મહાન પુરૂષાર્થને સાધે છે,
તેથી તે મહાન અર્થ છે, મોક્ષસ્વરૂપ છે, તેની સન્મુખ થઈને વ્યક્તિરૂપ મોક્ષને
સાધે છે. સ્વસન્મુખ થઈને આવા આત્માને માનવો, તેમાં મોક્ષમાર્ગ આવી
જાય છે. શુદ્ધ આત્માની ઉપલબ્ધિ કહો કે મોક્ષનો માર્ગ કહો.

સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર તે સ્વધર્મ છે, તેમાં પરદ્રવ્યના સંપર્કનો અભાવ

છે, ને શુદ્ધઆત્માનો જ આશ્રય છે. આત્માના આશ્રયે પ્રગટેલા તે ધર્મોથી આત્માને
અવિભાગ છે; પરદ્રવ્યોથી વિભાગ અને સ્વધર્મોથી અવિભાગ–આવા સ્વભાવને
લીધે આત્મા એક છે; એક હોવાથી શુદ્ધ છે, ને શુદ્ધ હોવાથી ધ્રુવ છે; તેથી તે જ

આશ્રય કરવા યોગ્ય છે. તેનો આશ્રય કરતાં ધ્રુવનું ધન પર્યાયમાં પ્રાપ્ત થાય છે. આ
સિવાય

PDF/HTML Page 62 of 106
single page version

: આસો : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૫૭ :

લક્ષ્મી–શરીર–સુખ–દુઃખ–શત્રુ–મિત્રજનો એ કોઈ પણ સંયોગ જીવને ધ્રુવરૂપ નથી,
શરણરૂપ નથી, આશ્રયરૂપ નથી; ઊલટું તે તો આત્માને અશુદ્ધતાનું કારણ છે;
આત્માથી તેનો વિભાગ છે.–એટલે ઉપયોગસ્વરૂપ પોતાના આત્મા સિવાય, બીજું

લક્ષ્મી, શરીર, સુખ–દુઃખ અથવા શત્રુ–મિત્ર જનો અરે!
જીવને નથી કંઈ ધ્રુવ, ધ્રુવ ઉપયોગ–આત્મક જીવ છે.

આ આત્માને, ઉપયોગસ્વરૂપ પોતાનો આત્મા જ ધ્રુવ છે; એ સિવાયનાં

કોઈ પરદ્રવ્ય દેહ–ધન સુખ–દુઃખ કે શત્રુ–મિત્ર જનો, તે આ જીવને માટે ધ્રુવ નથી.
‘મિત્રજનો’ માં પંચપરમેષ્ઠીભગવંતો પણ આવી જાય; તેઓ આ આત્માથી ભિન્ન
પરદ્રવ્ય છે; એટલે આ આત્માના ધર્મો તે પરદ્રવ્યના આશ્રયે નથી; માટે પરદ્રવ્યનો
આશ્રય કરવા જતાં આત્માને અશુદ્ધતા થાય છે. આ રીતે કોઈપણ પરદ્રવ્યનો
સંયોગ આત્માને માટે ધ્રુવ નથી. પોતાનો ઉપયોગસ્વરૂપ શુદ્ધઆત્મા જ ધ્રુવ છે, તે
જ સ્વધર્મોનો આધાર છે, તેના જ આશ્રયે શુદ્ધતા થાય છે.–આમ જાણીને ધર્મીજીવ
કહે છે કે ધ્રુવ એવા મારા શુદ્ધ આત્માને જ હું ઉપલબ્ધ કરું છું; શરીરાદિ પરદ્રવ્યો
ઉપલબ્ધ હોવા છતાં (એટલે કે સંયોગરૂપે વિદ્યમાન હોવા છતાં) તેમને હું મારાપણે
ઉપલબ્ધ કરતો નથી, મારાથી જુદા જ જાણું છું. સર્વ પરદ્રવ્યના સંબંધ વગરનો જે

ઉપયોગસ્વરૂપ શુદ્ધઆત્મા, તેને જ મારા સ્વદ્રવ્યરૂપે ધ્રુવપણે ઉપલબ્ધ કરું છું.

‘मन्येहं’–આવા ઉપયોગસ્વરૂપ આત્માને જ હું મારા સ્વદ્રવ્યપણે માનું છું, ઉપલબ્ધ

કરું છું, અનુભવમાં લઉ છું. આવા આત્માની ઉપલબ્ધિ વડે મોહનો ક્ષય થઈને
પરમાત્મપદ પ્રગટે છે.

* પરથી ભિન્ન ને જ્ઞાનપર્યાયરૂપ સ્વધર્મોથી અભિન્ન એવા શુદ્ધ આત્માની

ધુ્રવતા ૧૯૨ મી ગાથામાં બતાવી;

* લક્ષ્મી–શરીર, સુખ–દુઃખ, શત્રુ–મિત્ર વગેરે સંયોગોને (ગા. ૧૯૩ માં)

અધ્રુવ બતાવ્યા.

* –આમ જાણીને ધર્મીજીવ પોતાની પર્યાયને અંતર્મુખ કરીને ધ્રુવમાં વાળે

છે, ને પર્યાયમાં ધ્રુવને પ્રાપ્ત કરે છે.–આ જ શુદ્ધાત્માની ઉપલબ્ધિ છે.

PDF/HTML Page 63 of 106
single page version

: ૫૮ : આત્મધર્મ : આસો : ૨૫૦૧

* ધ્રુવ ચૈતન્યતત્ત્વ સ્વધર્મથી અભિન્ન છે. પરદ્રવ્યોથી તે ભિન્ન છે પણ

પરને જાણનારી જે જ્ઞાનપર્યાય વગેરે સ્વધર્મો તેનાથી તો અભિન્ન છે,–એવા
ધ્રુવતત્ત્વને ધર્મીજીવ અંતરમાં દેખે છે; તે ધ્રુવને ધ્યાવે છે; તેને પર્યાયમાં પણ શુદ્ધતા
થઈ જાય છે. તેણે શુદ્ધાત્માને ઉપલબ્ધ કર્યો. આવો આત્મા તે ધ્યાનનું ધ્યેય છે, તે
જ્ઞાતાનું સ્વજ્ઞેય છે ને તે દ્રષ્ટિનો વિષય છે.

* પરદ્રવ્યના સંસર્ગથી અશુદ્ધતા છે; સ્વદ્રવ્યમાં એકાગ્રતાથી શુદ્ધતા થાય છે.

–આવો સ્વપરનો વિભાગ જિનવચન બતાવે છે; તે જિનવાણી પરમ ઉપકારી છે.
ધ્રુવના ધ્યાનમાં અતીન્દ્રિયઆનંદનું વેદન છે. જ્યાં અતીન્દ્રિયઆનંદ નથી ત્યાં
ધ્યાન પણ નથી.

ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવયુક્ત સત્ છે; તેના ઉત્પાદ–વ્યયમાં ધ્રુવની પ્રાપ્તિ થાય

છે, તેમાં પરદ્રવ્યની પ્રાપ્તિ નથી થતી. જ્ઞાનના ઉત્પાદ–વ્યય તે સ્વધર્મ છે,
તેનાથી આત્માને અભિન્નતા હોવાથી એકતા છે, એકતા હોવાથી શુદ્ધતા છે, ને
શુદ્ધતાને લીધે ધ્રુવતા છે. ધ્રુવ હોવાથી ઉપલબ્ધ કરવા યોગ્ય છે. ઉત્પાદ–વ્યય
પર્યાય પરથી ખસીને સ્વમાં અંતર્મુખ થઈને આવા ધ્રુવઆત્માને પોતામાં
ઉપલબ્ધ કરે છે.

“પરથી ખસ, સ્વમાં વસ.....એ જ છે સમયસારનો કસ.”

પરથી વિભક્ત, અને સ્વધર્મોથી અવિભક્ત,–એવા ધ્રુવ આત્માના

ધ્યાનથી, તેના આશ્રયે જે પરમ આનંદમય સુખના અનુભવરૂપ મોક્ષમાર્ગ
પ્રગટ્યો, તેને શુદ્ધઉપયોગરૂપ ધ્યાન પણ કહેવાય, અને તેને જ ધ્યેયરૂપ પરમ
પારિણામિકભાવ પણ કહેવાય.–એમ એકાર્થવાચક ઘણાં નામોથી તેનું વર્ણન
દ્રવ્યસંગ્રહની ૫૬ મી ગાથામાં કર્યું છે. વસ્તુસ્વરૂપ સમજીને કોઈ પણ નામથી
તેને ઓળખાય–તેમાં ધર્મી મુંઝાતા નથી. શાસ્ત્રોમાં નયોની ઘણી વિવક્ષાઓ
હોય છે. ઈન્દ્રજાળ જેવા તે નયોમાં ધર્મી જીવ મુંઝાતા નથી; નિર્વિકલ્પ
અનુભૂતિમાં ધ્રુવજ્ઞાયકભાવને પકડતાં તે બધી ઈન્દ્રજાળ સંકેલાઈ જાય છે
એટલે કે નયપક્ષના વિકલ્પો દૂર થઈ જાય છે, પરમ ચૈતન્યતત્ત્વ જ સ્ફુરાયમાન
થાય છે. આવી અનુભૂતિ તે જ મહાવીરભગવાનનો માર્ગ છે. મહાવીર–
ભગવાનના અઢીહજારવર્ષીય નિર્વાણમહોત્સવના આ મંગલવર્ષમાં વીરમાર્ગની
ખૂબ પ્રસિદ્ધિ હો!

–જય મહાવીર.

PDF/HTML Page 64 of 106
single page version

: આસો : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૫૯ :

* વીરનિર્વાણમહોત્સવમાં

વીર બાળકોનો ઉત્સાહ *

અઢીહજારવર્ષીય વીરનિર્વાણમહોત્સવમાં વીરબાળકો તરફથી જે અઢીહજાર પૈસા
(પચ્ચીસ રૂપિયા) બાલવિભાગમાં આવેલ છે તેની યાદ–

૬૮૬. સુધીરકુમાર માણેકલાલ તલાટી મુંબઈ ૬૯૭. રાજમતીમાળા મુડબિદરી

૬૮૭. વિદેહી માણેકલાલ,, મુંબઈ ૬૯૮. સવિતાબેન નૌત્તમલાલ રાજકોટ

૬૮૮. સુખલાલ સુધીરકુમાર સાગર ૬૯૯. હસમુખલાલ મગનલાલ પારેખ મણીપુર

૬૮૯. મગનલાલજી જૈન બીના ૭૦૦. છગનલાલ મોનજી દેસાઈ સોનગઢ

૬૯૦. ભાતલાલ મુલાજી શાહ શીઆના ૭૦૧. પી. આર. શાહ અમેરીકા

૬૯૧. ભીખાલાલ વર્ધમાન મલાડ ૭૦૨. આનંદકુમાર બોખરા ઉજ્જૈન

૬૯૨. કુ. રમીલાબેન બટુકલાલ જૈન રાજકોટ ૭૦૩. પુષ્પાદેવી ,,

૬૯૩. નરોત્તમદાસ ચુનીલાલ કલકત્તા ૭૦૪. આલોકકુમાર ,,

૬૯૪. ખીમચંદ સુખલાલ કામદાર બોટાદ ૭૦૫. પ્રવિણાબેન ,,

૬૯૫. ચંપક તથા રાજુ ઉમરાળા ૭૦૬.. કુમારપાલ કાંતીલાલ શાહ મુલુન્ડ

૬૯૬. કમલેશ શિવલાલ દેસાઈ કલકત્તા ૭૦૭. સરોજલત્તા જૈન દિલ્હી

(તા. ૧૫–૧૦–૭૫ સુધી)

* આત્મધર્મ–પ્રચાર તથા બાલવિભાગ

ખાતે આવેલ રકમોની યાદી *

૫૧. ચીમનલાલ છોટાલાલ સોનગઢ ૫૧. કંચનબાઈ શાંતિલાલ અજમેરા ઈન્દોર

૧૦૧. સ્વ. વાડીલાલ જાદવજી કલકત્તા ૮૬. ત્રીલોકચંદ પંડ્યા ખાસપેટીયા

૧૧. સોમાબાઈ સાગર ૨૧. છોટાલાલ મોહનલાલ કામદાર અમદાવાદ

૫૧. દીપેન આશિષ ગાંધી સોનગઢ ૨૧. કવરચંદ ખેમરાજ ખેરાગઢ

૨૧. હર્ષાબેન હસમુખલાલ ધોળકીયા ગોરેગાંવ ૨૧. નવલબેન ચત્રભુજ કોઠારી અમરાવતી

૪૬૨. દિગમ્બર જૈન મુમુક્ષુમંડળ ચોટીલા ૪૦૧. લાલ મનુમલ જવેલચંદ દિલ્હી

૨૦૧. વીણા અશ્વિનચંદ્ર જવેરી સુરત ૩૧. અમરચંદ ન્યાલચંદ વાંકાનેર

(તા. ૧૫–૧૦–૭૫ સુધી)

PDF/HTML Page 65 of 106
single page version

: ૬૦ : આત્મધર્મ : આસો : ૨૫૦૧

બાળકો, તમારા માટે એક સુંદર લેખનમાળા તૈયાર થાય છે. તેના ચાર

પાઠનો નમૂનો અહીં આપ્યો છે. તમે તે ચાર પાઠ રંગ–બેરંગી પેન્સીલથી લખો,
અને તેમાં રંગ પૂરો, તમને ખૂબ મજા આવશે. અને પછી શું કરવું? તે પાછળ વાંચો

PDF/HTML Page 66 of 106
single page version

: આસો : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૬૧ :

૨૪ પાઠની આવી સુંદર લેખનમાળાનું પુસ્તક તમારે ભેટ મેળવવું હોય તો,

તમારું પૂરું નામ–સરનામું–ગામ લખીને ‘આત્મધર્મ બાલવિભાગ, સોનગઢ
(સૌરાષ્ટ્ર) એ સરનામે’ કારતક સુદ પૂનમ સુધીમાં મોકલો....અને એક
માસની અંદર તમને ઘેર બેઠાં તે પુસ્તક મળી જશે.

PDF/HTML Page 67 of 106
single page version

: ૬૨ : આત્મધર્મ : આસો : ૨૫૦૧

* અધ્યાત્મરસ–ઘોલન *

(ભવિકજનોને આનંદજનની વૈરાગ્ય–અનુપ્રેક્ષા)

(૯) નિર્જરા–અનુપ્રેક્ષા

આ અધિકારમાં તેર ગાથાદ્વારા નિર્જરાના સ્થાનો તથા તેના

ઉપાય બતાવ્યા છે. સમ્યક્ત્વસન્મુખ જીવને (ત્રણ કરણમાં) નિર્જરાનું
પહેલું સ્થાન શરૂ થાય છે, ત્યાંથી શરૂ કરીને ઠેઠ અયોગી ગુણસ્થાન સુધી

ઉત્તરોત્તર નિર્જરા વધતી જાય છે. સમ્યક્ત્વ વગરના જીવને મોક્ષના
હેતુરૂપ નિર્જરા હોતી નથી. સમ્યક્ત્વસહિતનું ઉત્તમ ચારિત્ર તે નિર્જરાનો
વિશેષ હેતુ છે.

૧૦૨. નિદાનરહિત, તથા અહંકારરહિત એવા જ્ઞાનીને બારપ્રકારનાં તપથી તથા

વૈરાગ્યભાવનાથી નિર્જરા થાય છે.

૧૦૩. બધાં કર્મોની શક્તિનો વિપાક થવો તે અનુભાગ છે; ત્યારપછી તે કર્મોનું

ખરી જવું તે નિર્જરા છે.

૧૦૪. તે નિર્જરા બે પ્રકારની છે–એક તો સ્વકાળ અનુસાર થતી નિર્જરા; અને

બીજી તપ દ્વારા કરવામાં આવતી નિર્જરા. તેમાં પહેલી સ્વકાલપ્રાપ્ત
નિર્જરા તો ચારેગતિના બધા જીવોને હોય છે, અને બીજી નિર્જરા
વ્રતસહિત જીવોને હોય છે.

૧૦૫. સાધુઓને જેમ જેમ ઉપશમભાવની તથા તપની વૃદ્ધિ થાય છે તેમ તેમ

નિર્જરાની વૃદ્ધિ થાય છે, અને ધર્મશુક્લધ્યાનવડે તેની વિશેષ વૃદ્ધિ થાય
છે.

૧૦૬–૧૦૮ (ત્રણગાથા દ્વારા નિર્જરાની વૃદ્ધિનાં સ્થાનો કહે છે–)
* ત્રણકરણવર્તી સાતિશય મિથ્યાદ્રષ્ટિ કરતાં સમ્યગ્દ્રષ્ટિને અસંખ્યાત
ગુણી નિર્જરા થાય છે.

* તેનાથી અસંખ્યગુણી નિર્જરા અણુવ્રતધારીને થાય છે.

* મહાવ્રતીને તેનાથી અસંખ્યાતગુણી થાય છે.

PDF/HTML Page 68 of 106
single page version

: આસો : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૬૩ :

* અનંતાનુબંધી કષાયના વિસંયોજકને તેનાથી અસંખ્યગુણી થાય છે.

* દર્શનમોહની ત્રણપ્રકૃતિનો ક્ષય કરનારને તેનાથી અસંખ્યગુણી
થાય છે.

* ઉપશમશ્રેણીમાં આરૂઢ ચારગુણસ્થાનોમાં અનુક્રમે તેનાથી

અસંખ્યગુણી નિર્જરા થાય છે.

* ક્ષપકશ્રેણીમાં આરૂઢ જીવને, ક્ષીણમોહને, સજોગી નાથ એવા કેવળી
ભગવાનને તથા અયોગીભગવાનને અનુક્રમે અસંખ્ય–
અસંખ્યગુણી નિર્જરા થાય છે.

૧૦૯. કષાયરૂપી શત્રુને જીતીને જે જીવ, દુર્વચનો, સાધર્મીદ્વારા થતી અવહેલના

તથા બીજા ઉપસર્ગોને સહન કરે છે તેને વિપુલ નિર્જરા થાય છે.

૧૧૦. તીવ્ર ઉપસર્ગ કે પરીસહ આવતાં, ‘આ મારાં પાપકર્મોનું જ ફળ છે–કે જે

મેં જ પૂર્વે બાંધ્યાં હતાં’ એમ વિચારીને જે જીવ તેને ઋણથી છૂટવા

સમાન સમજીને ધૈર્યપૂર્વક સહે છે તેને ઘણી નિર્જરા થાય છે.

૧૧૧. શરીર તો મમત્વજનક વિનશ્વર અને અશુચીરૂપ છે, તથા દર્શન–જ્ઞાન–

ચારિત્ર તે શુભજનક નિર્મળ અને નિત્ય છે,–એમ જે ચિંતવે છે તેને ઘણી
નિર્જરા થાય છે.

૧૧૨. જે પોતાના દોષોને નિંદે છે ને ગુણવંતોનું બહુમાન કરે છે, તથા સ્વરૂપમાં

પરાયણ થઈને મન–ઈન્દ્રિયોને જીતે છે તેને ઘણી નિર્જરા થાય છે.

૧૧૩–૧૧૪. જે જીવ સમભાવરૂપ સુખમાં લીન થઈને વારંવાર આત્માને અનુસરે

છે–ચિન્તવે છે અને જે ઈન્દ્રિયને તથા કષાયને જીતનાર છે, તેને પરમ
નિર્જરા થાય છે; તેનો જન્મ સફળ છે. તેને પાપની નિર્જરા થાય છે,

પુણ્યની વૃદ્ધિ થાય છે, અને તેને પરમ સુખ થાય છે.

પૂર્વે બાંધ્યા કર્મ જે ખરે તપોબલ પાય;
નિર્જરા કહેવાય તે, ધારે તે શિવ જાય.

(નવમી નિર્જરા અનુપ્રેક્ષા પૂરી થઈ.)

કર્મોતણો જે વિવિધ ઉદયવિપાક જિનવર વર્ણવ્યો;
તે મુજ સ્વભાવો છે નહીં, હું એક જ્ઞાયકભાવ છું.

–ભગવત્ કુંદકુંદદેવ

PDF/HTML Page 69 of 106
single page version

: ૬૪ : આત્મધર્મ : આસો : ૨૫૦૧

(૧૦. લોક–અનુપ્રેક્ષા)

આ અધિકારમાં ૧૬૯ ગાથાઓ છે. લોકસ્વભાવનું વર્ણન

કરીને અંતમાં કહેશે કે–આવા લોકસ્વભાવને જે ઉપશમભાવરૂપ
થઈને જાણે છે તે તેનો જ શિખામણિ થાય છે. લોકના બધા દ્રવ્યોનું

વર્ણન કરીને તેના સારભૂત સરસ વાત કરતાં. ગા. ૨૦૪ માં
મુનિરાજ કહે છે કે–સર્વે દ્રવ્યોમાં ઉત્તમ જીવદ્રવ્ય છે, તે ઉત્તમગુણોનું
ધામ છે, તે બધા તત્ત્વોમાં પરમ તત્ત્વ છે,–એમ હે ભવ્ય! તું
નિશ્ચયથી જાણ.

લોકનું ક્ષેત્રપ્રમાણ, લોકમાં રહેલા જીવો, તેની સંખ્યા–પ્રાણ

વગેરે, દેહ અને આત્માની ભિન્નતા, બહિરાત્મા, અંતરાત્મા તથા
પરમાત્મા, અનેકાન્તમય વસ્તુસ્વરૂપ, પ્રમાણ–નય વગેરેનું વર્ણન
કરીને તત્ત્વની ભાવના કરવાનું કહ્યું છે, અને આ લોકસ્વરૂપની
અનુપ્રેક્ષાનું ફળ લોકશિખામણિ એવા સિદ્ધપદની પ્રાપ્તિ કહ્યું છે.

૧૧૫. સર્વવ્યાપી અનંત આકાશ છે તેના બહુ–મધ્યભાગમાં લોક સ્થિત છે; તે

કોઈએ કરેલો નથી તેમ જ હરિ–હર (શંકર–વિષ્ણુ) વગેરે કોઈએ તેને

ધારી રાખેલો નથી.

૧૧૬. એકક્ષેત્રાવગાહરૂપે અન્યોન્ય પ્રવેશથી જીવાદિ છ દ્રવ્યોનું જે અસ્તિત્વ છે

તે લોક છે; દ્રવ્યોનું નિત્યત્વ હોવાથી લોકને પણ નિત્ય જાણો.

૧૧૭. દ્રવ્યો પરિણામ–સ્વભાવી છે, તેથી પ્રતિસમયે તેઓ પરિણમે છે; તેમના

પરિણામથી લોકના પણ પરિણામ જાણો.

૧૧૮–૧૧૯. ચૌદરાજુ ઊંચો એવો આ લોક, પૂર્વ–પશ્ચિમદિશામાં નીચે મૂળમાં

સાતરાજુ વિસ્તારવાળો છે, પછી (અનુક્રમે ઘટતાં) મધ્યભાગમાં

એકરાજુ છે; (પછી વધતાં) ઉપર બ્રહ્મસ્વર્ગના અંતભાગમાં પાંચરાજુ

છે; અને (પછી ઘટતાં) લોકાન્તે એક રાજુપ્રમાણ છે.

દક્ષિણ–ઉત્તરભાગમાં સર્વત્ર તેની પહોળાઈ સાતરાજુ છે. આ રીતે

આખા લોકનો વિસ્તાર સાતરાજુ ઘનપ્રમાણ છે. (૭ × ૭ × ૭ = ૩૪૩

રાજુ પ્રમાણ લોક છે. એકેક રાજુ અસંખ્ય યોજન વિસ્તારનો હોય છે.)

PDF/HTML Page 70 of 106
single page version

: આસો : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૬૫ :

૧૨૦. લોકની બરાબર મધ્યમાં મેરૂપર્વત છે; તેની નીચેના સાતરાજુ તે

અધોલોક છે, ઉપરનો ભાગ તે ઊધ્વલોક છે; અને મેરુ જેટલી
(એકલાખ યોજનની) ઊંચાઈવાળો મધ્યલોક છે.–એ પ્રમાણે લોકનો

વિભાગ જાણવો.

(બરાબર લોકની વચ્ચે, એકલાખયોજન ઊંચો શાશ્વત

માપવાળો ને શાશ્વત સ્થાનવાળો મેરુ પર્વત છે. તેથી લોકની કોઈપણ
વસ્તુનું માપ, ઊંચાઈ–નીચાઈ કે સમીપતા અથવા દૂરપણું બતાવવા
મેરૂપર્વત દ્વારા માપ કરવામાં આવે છે. ‘मेरु’ નો અર્થ ‘માપ કરનાર,

એવો થાય છે.)

૧૨૧. જીવાદિક પદાર્થો જ્યાં દેખાય છે–અવલોકાય છે તેને સર્વજ્ઞદેવ લોક કહે છે.

તે લોકના શિખરે અંત વગરના અનંત સિદ્ધભગવંતો વિરાજે છે–શોભે છે.

(વાહ! લોકમાં રહેલા જીવાદિ દ્રવ્યોનું વર્ણન કરતાં સૌથી પહેલાંં

લોકશિખરે શોભાયમાન એવાં મંગલરૂપ અનંત સિદ્ધભગવંતોને યાદ કર્યાં.)

૧૨૨. પાંચ પ્રકારનાં એકેન્દ્રિય જીવોથી આ લોક સર્વત્ર ભરેલો છે; ત્રસનાડીમાં

સર્વત્ર ત્રસજીવો છે, પરંતુ તેની બહાર ત્રસજીવો નથી.

૧૨૩. પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્ત એ બંને પ્રકારનાં સ્થૂળ (–બાદર) જીવો બીજાના

આધારે રહે છે; તથા છ પ્રકારનાં સૂક્ષ્મ જીવો (બીજાના આધાર વગર)
લોકાકાશમાં સર્વત્ર વિદ્યમાન છે.

૧૨૪. પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ, વાયુ એ ચાર તો બાદર પણ હોય છે ને સૂક્ષ્મ પણ

હોય છે; તથા પાંચમા વનસ્પતિકાય જીવો સાધારણ તથા પ્રત્યેક–એમ બે
પ્રકારનાં છે.

૧૨૫. સાધારણ–વનસ્પતિકાયજીવોને ‘નિગોદ’ કહેવાય છે, તે બે પ્રકારનાં છે

–એક અનાદિકાલિન (અર્થાત્ નિત્ય નિગોદ,) અને બીજા સાદિ–કાલિન
(અર્થાત્ ઈતરનિગોદ કે ચતુર્ગતિ નિગોદ) એ બંને પ્રકારનાં સાધારણ
જીવો બાદર પણ છે ને સૂક્ષ્મ પણ છે. અને બાકીનાં જીવો (પ્રત્યેક
વનસ્પતિ તેમજ ત્રસ)–એ બધાં બાદર જ છે.

૧૨૬. જે અનંત જીવોને આહાર, શ્વાસોશ્વાસ, શરીર અને આયુ ‘સાધારણ’

હોય છે તે સાધારણ–જીવો છે; અને તેમનું પ્રમાણ અનંતાનંત છે. (તે
સાધારણ–વનસ્પતિરૂપ નિગોદમાં, એક જીવનું મરણ થતાં અનંત

જીવોનું મરણ થાય છે, અને એક જીવ ઊપજતાં અનંત જીવો ઊપજે છે.
–ગોમટ્ટસાર જી. ગા. ૧૯૩)

PDF/HTML Page 71 of 106
single page version

: ૬૬ : આત્મધર્મ : આસો : ૨૫૦૧

૧૨૭. પૃથ્વી, જળ, અગ્નિ અને વાયુથી જે જીવોને પ્રતિઘાત નથી થતો તે

જીવોને સૂક્ષ્મકાયિક જાણો, અને જે જીવોને પ્રતિઘાત થાય છે તેને
સ્થૂળકાય (બાદર) જાણો.

૧૨૮. પ્રત્યેક વનસ્પતિજીવો બે પ્રકારનાં છે–૧ નિગોદસહિત તથા બીજા

નિગોદરહિત; ત્રસજીવો પણ વિકલેન્દ્રિય અને સકલેન્દ્રિય એમ બે
પ્રકારનાં છે: ૧– બેઈંદ્રિય, ત્રણઈન્દ્રિય તથા ચતુરીન્દ્રિય તે વિકલેન્દ્રિય
છે, ને પંચેન્દ્રિ તે સકલેન્દ્રિય છે.

૧૨૯. પંચેન્દ્રિય–તિર્યંચો ત્રણ પ્રકારનાં છે–જલચર, સ્થળચર અને નભચર

(આકાશગામી). તે ત્રણમાંથી પ્રત્યેક મનસહિત (સંજ્ઞી) અને
મનરહિત (અસંજ્ઞી) એમ બે પ્રકારનાં છે.

૧૩૦. વળી ઉપરોક્ત છપ્રકારનાં તિર્યંચો પણ ગર્ભજ અને સંમૂર્છન–એમ બે

પ્રકારનાં છે. ભોગભૂમિના તિર્યંચો ગર્ભજ હોય છે, તથા તેઓ સ્થળચર

અથવા નભચર જ હોય છે; (જલચર નથી હોતાં;) અને સંજ્ઞી જ હોય છે.

૧૩૧. તિર્યંચના કુલ ભેદ ૮૫ છે.
ઉપરની ગાથામાં કહેલાં ૮ પ્રકારનાં ગર્ભજ જીવો પર્યાપ્ત અને

અપર્યાપ્ત એમ બે પ્રકારનાં છે; એટલે ગર્ભજનાં ૧૬ ભેદ થયા. અને
સમ્મૂર્છનના ૨૩ ભેદ છે તે દરેકના પર્યાપ્ત, અપર્યાપ્ત અને લબ્ધિ–
અપર્યાપ્ત એવા ત્રણ ત્રણ ભેદથી ૬૯ ભેદ થયા. (૧૬ + ૬૯ = ૮૫)

૧૩૨. આર્યખંડમાં, મ્લેચ્છખંડમાં, ભોગભૂમિમાં તથા કુભોગભૂમિમાં જે મનુષ્યો

છે તે બે પ્રકારનાં છે–નિવૃત્તિ–અપર્યાપ્ત તથા પૂર્ણ પર્યાપ્તિવાળા. (કુલ ૮
પ્રકાર થયા.)

૧૩૩. સંમૂર્છનમનુષ્ય નિયમથી આર્યખંડમાં જ હોય છે અને વળી

લબ્ધિઅપર્યાપ્ત જ હોય છે. (આ રીતે ઉપરના ૮ તથા આ ૧ મળીને
મનુષ્યના ૯ ભેદ થયા.)

નારકી તથા દેવો, પર્યાપ્ત અને નિવૃત્તિઅપર્યાપ્ત એમ બે પ્રકારનાં

હોય છે (એટલે ૪ પ્રકાર તેમના થયા.)

(તિર્યંચના ૮૫ મનુષ્યના ૯ અને દેવ–નારકના ૪ એમ સંસારી

જીવના ૯૮ જીવસમાસ થયા.)

૧૩૪–૧૩૫. આહાર, શરીર, ઈન્દ્રિય, શ્વાસોશ્વાસ, ભાષા અને મન–એના

વ્યાપારમાં પરિણમવારૂપ જીવની છ શક્તિ છે.

PDF/HTML Page 72 of 106
single page version

: આસો : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૬૭ :

તે શક્તિના કારણે જે પુદ્ગલસ્કંધોની રચના થાય છે તે પર્યાપ્તિ

છે, તેના છ ભેદ જિનવરદેવે કહ્યા છે.

૧૩૬. પર્યાપ્ત જીવ પર્યાપ્તિઓને ગ્રહણ કરતો થકો જ્યાંસુધી મન–પર્યાપ્તિને પૂરી

ન કરે ત્યા સુધી તે ‘નિર્વૃત્તિ – અપર્યાયપ્ત’ છે, અને જ્યારે મનપર્યાપ્તિને
પૂર્ણ કરે ત્યારે તેને પર્યાપ્ત કહે છે છે.

(અહીં છએ પર્યાપ્તિવાળા સંજ્ઞીપંચેન્દ્રિય જીવની અપેક્ષાએ વાત

છે. નીચેના જીવોમાં યથાયોગ્ય પર્યાપ્તિની પૂર્ણતા સમજી લેવી.)

૧૩૭. એક શ્વાસના અઢારમા ભાગમાં જે મરી જાય છે અને એક પણ પર્યાપ્તિને

પૂરી કરતો નથી તે જીવ લબ્ધિ – અર્પાપ્તક છે.

૧૩૮. લબ્ધિ–અપર્યાપ્ત જીવને પર્યાપ્તિ હોતી નથી; પર્યાપ્ત જીવોમાં

એકેન્દ્રિયને, વિકલેન્દ્રિયને તથા સંજ્ઞીજીવોને અનુક્રમે ચાર, પાંચ તથા છ
પર્યાપ્તિ જાણો.

૧૩૯. મન – વચન – કાયા પાંચઈન્દ્રિય – શ્વાસોશ્વાસ અને આયુનો ઉદય એ

દશ પ્રાણ છે – જેના સંયોગથી જીવ જન્મે છે અને જેના વિયોગે તેનું
મરણ થાય છે.

૧૪૦. પર્યાપ્તજીવોમાં એકેન્દ્રિયજીવને ચાર, બેઈન્દ્રિયને છ, ત્રિઈન્દ્રિયને સાત,

ચતુરિંદ્રિયને આઠ, અસંજ્ઞીપંચેન્દ્રિયને નવ અને સંજ્ઞીને દશ પ્રાણ હોય છે.

૧૪૧. લબ્ધિ કે નિવૃત્તિ – એ બંને પ્રકારનાં અપર્યાપ્તજીવોમાં એકેન્દ્રિયને ત્રણ,

બે ઈન્દ્રિયને ચાર, ત્રણેન્દ્રિયને, પાંચ, ચતુરિન્દ્રિયને છ, અને અસંજ્ઞી
સંજ્ઞી બંને પંચેન્દ્રિયને સાત પ્રાણ જાણો.

૧૪૨. બે, ત્રણ અને ચાર ઈન્દ્રિયવાળા વિકલેન્દ્રિયજીવો નિયમથી કર્મભૂમિમાં,

અંતિમ સ્વયંભૂરમણદ્વીપના અર્ધાભાગમાં તથા આખા સ્વયંભૂસમુદ્રમાં
હોય છે.

૧૪૩. મનુષ્યક્ષેત્ર (અઢીદ્વીપ) ની બહારથી શરૂ કરીને ઠેઠ છેલ્લા દ્વીપના

અર્ધાભાગ સુધીમાં સર્વત્ર તિર્યંચો છે અને તેઓ હેમવતક્ષેત્ર (જઘન્ય
ભોગભૂમિ) ના તિર્યંચો જેવાં છે.

૧૪૪. જલચરજીવો લવણસમુદ્રમાં, કાલોદધિસમુદ્રમાં તથા અંતિમ સ્વયંભૂસમુદ્રમાં

જ છે; બાકીનાં સમુદ્રોમાં જલચરજીવો હોતાં નથી – એ નિયમ છે.

૧૪૫. આ મધ્યલોકની રત્નપ્રભાપૃથ્વીના ખરભાગમાં તથા પંકભાગમાં

ભવનવાસી દેવોનાં તથા વ્યંતરદેવોનાં ભવનો છે; તેમજ તિર્યક્લોક (–
મધ્યલોક) માં પણ તે બંને પ્રકારનાં દેવોનાં નિવાસ છે.

PDF/HTML Page 73 of 106
single page version

: ૬૮ : આત્મધર્મ : આસો : ૨૫૦૧

૧૪૬. એક રાજુ વિસ્તારવાળ મધ્યલોકમાં (–અસંખ્ય દ્વીપ – સમુદ્રની ઉપર)

જ્યોતિષી દેવોનાં વિમાન છે; ઉધ્વલોકમાં કલ્પવાસી (સ્વર્ગનાં) દેવો છે;
ને અધોલોકમાં નારકી જીવો છે.

૧૪૭. બાદર – પર્યાપ્ત અગ્નિકાયના જીવો ધન–આવલીના અસંખ્યાતમા ભાગ

જેટલા છે, અને તે વાયુકાયના જીવો લોકપ્રદેશપ્રમાણથી કિંચિત્ ન્યૂન છે.

૧૪૮. પૃથ્વીકાયિક, જલકાયિક, પ્રત્યેક વનસ્પતિ – સપ્રતિષ્ઠિત તેમજ

અપ્રતિષ્ઠિ, તથા ત્રસ–એ બધા પર્યાપ્ત તેમજ અર્પાયપ્ત, તે દરેક જાતિના
જીવો અસંખ્યાતી જગશ્રેણી – પ્રમાણ છે.

૧૪૯. ઉપર કહ્યા તે જીવોમાં લબ્ધિ – અપર્યાપ્ત બાદર જીવો પ્રત્યેક

અસંખ્યાતાલોક પ્રમાણ છે; તથા લબ્ધિઅપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મજીવો અને સૂક્ષ્મ –
પર્યાપ્તજીવો અસંખ્યાત લોકપ્રમાણ કરતાં સંખ્યાતગુણા છે.

૧૫૦. સિદ્ધજીવો અનંતા છે; સિદ્ધ કરતાં અનંતગુણા નિગોદજીવો છે, અને સિદ્ધ

કરતાં અનંતમા ભાગના અભવ્યજીવો છે.

૧૫૧. સમ્મૂર્છન – મનુષ્યો શ્રેણીના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણ છે; અને ગર્ભજ

મનુષ્યો માત્ર સંખ્યાતા જ છે, – એ નિયમ છે. (ચાલુ)

* આત્મધર્મનો પ્રચાર અને પ્રભાવના *

ભગવાન મહાવીરપ્રભુના અઢીહજાર નિર્વાણમહોત્સવ નિમિત્તે ‘આત્મધર્મ’ નો

આ વિશેષાંક પ્રગટ થાય છે. અત્યાર સુધીના ૩૨ વર્ષમાં પ્રગટ થયેલ અંકોમાં આ અંક
સૌથી મોટો અને સૌથી સુંદર છે. આ વિશેષાંકના પ્રકાશનમાં નીચે મુજબ જે રકમો વધુ

પાનાં માટે આવેલી – તેનો ઉપયોગ કરેલ છે, – તે માટે સૌને ધન્યવાદ!

૨૩૬. કિશોરચંદ્ર પ્રેમચંદ શાહ નાઈરોબી ૪૦૧. ચંદ્રકાંતભાઈ જૈન ભીલાઈ

૨૩૬ સુશીલાબેન કિશોરચંદ્ર શાહ નાઈરોબી ૪૦૧. પ્રેમીલાબેન જે. શાહ સીકંદરાબાદ

૨૩૬. સુશીલાબેન પંકજ શાહ નાઈરોબી ૪૦૧. દયાકુમારી પાનાચંદ કામદાર બરોડા

૪૦૧. સુમેરચંદ નેમીચંદસા જૈન મલકાપુર ૪૦૦. નેમચંદ મોતીલાલ જૈન દિલ્હી

૪૦૧. વાસંતીબેન ગુણવંતરાય ભાયાણી મુંબઈ ૪૬૨ શ્રી દિગમ્બર જૈન મુમુક્ષુ મંડળ ચોટીલા

૪૫૨ સ્વ. ચંદુલાલ વીકમસી સંઘવી રાજકોટ ૪૦૧. લાલ મનસુખ જવેલર્સ દિલ્હી

૨૦૧. ચંદુલાલ મગનલાલ શાહ કાંદિવલી ૨૦૧. વીણા અશ્વિનચંદ્ર ઝવેરી સુરત

૪૦૧. કેશવલાલ વૃજલાલ કોઠારી મોડાસા *

PDF/HTML Page 74 of 106
single page version

: આસો : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૬૯ :

વાંચકો સાથે વાતચીત અને વિવિધ સમાચાર

(સંકલન બ્ર. હ. જૈન)

મોક્ષગાર્મીજીવ કેવો હોય?

મોક્ષગાર્મી જીવ કેવો હોય? તેના વર્ણનમાં પ્રવચનસાર (ગા. ૨૪૦માં)

આચાર્યદેવ કહે છે કે, અનેકાન્તકેતન આગમજ્ઞાનના બળથી જે પુરુષ, સકળ
પદાથોનાજ્ઞેયાકારો સાથે મિલિત થતું એટલે કે સર્વ જ્ઞેયોને જાણતું – એવું વિશદ –
સ્પષ્ટ અતીન્દ્રિયજ્ઞાન જેનો આકાર છે એવા જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને શ્રદ્ધે છે – જાણે
છે – અનુભવે છે તેને જ સમ્યગ્દ્રર્શન – જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગ હોય છે. અહો,
સ્વ–પરને જાણનારું અતીન્દ્રિયજ્ઞાન જેનો આકાર છે, તે જેનું સ્વરૂપ છે એવા
આત્મતત્ત્વની શ્રદ્ધા તે તત્ત્વાર્થશ્રદ્ધા છે, તે સમ્યગ્દ્રર્શન છે. આવી તત્ત્વાર્થ
શ્રદ્ધાનવાળો જીવ સાતે તત્ત્વોને બરાબર જાણતો થકો, કદી સ્વચ્છંદી નહિ થાય;
સ્વતત્ત્વના આશ્રયે તે મોક્ષને સાધશે. એકકોર કષાયસમૂહ ને એકકોર જ્ઞાનરસ,
એ બંનેનું અન્યોન્ય મિલન હોવા છતાં, તે બંનેના અત્યંત સ્વભાવભેદને લીધે,
કષાયોને પોતાથી ભિન્ન નક્કી કરીને, કુશળ મલ્લની જેમ એકદમ અક્રમે તે
કષાયોનું મર્દન કરી નાંખે છે; વિશુદ્ધ જ્ઞાનદર્શનસ્વભાવમાં નિશ્ચળ થઈને કષાયોને
નષ્ટ કરે છે, – એવા જીવને સંયતપણું એટલે કે સાધુપણું હોય છે, તે જ ધર્મ છે ને
તે જ મોક્ષમાર્ગ છે.

* અહો સર્વજ્ઞ! એક સમયમાં આપે વસ્તુને ઉત્પાદ – વ્યય – ધ્રુવ એવા

ત્રણ સ્વરૂપે દેખી, તે આપની સર્વજ્ઞતાનું લક્ષણ છે. એક સમયમાં એક જ વસ્તુનું
ઉત્પાદ– વ્યય– ધ્રુવપણું સમજવું તે સર્વજ્ઞના અનેકાંતમાર્ગી જૈન સિવાય બીજા
કોઈ સમજી શકે તેવું નથી. – આ જિનમાર્ગનું રહસ્ય છે. વસ્તુને કોઈ એકાન્ત
નિત્ય માને, કોઈ એકાન્ત ક્ષણિક માને, પણ એકસાથે નિત્ય – અનિત્ય એવા બંને
સ્વરૂપી એક વસ્તુને જૈનો જ દેખે છે. –એ જ અનેકાન્તરૂપ સમ્યક્માર્ગ છે.

* ધર્મીજીવ કોનો સ્વામી છે?

PDF/HTML Page 75 of 106
single page version

: ૭૦ : આત્મધર્મ : આસો : ૨૫૦૧

પોતાના શુદ્ધદ્રવ્ય – શુદ્ધગુણ– શુદ્ધપર્યાયનો તે સ્વામી છે, ને તે તેનું ‘સ્વ’ છે. – તે
સિવાય જેટલા રાગાદિ અશુદ્ધભવો બાકી છે તેને પણ પોતાની પર્યાયનો અપરાધ
જાણીને ટાળવા માંગે છે. પરદ્રવ્યનું તો સ્વામીત્વ તેને કોઈ પ્રકારે નથી.

* આ સિદ્ધ.... આ સિદ્ધ... આ કેવળી... આ આનન્દરૂપ... આ પૂર્ણ સુખી

વીતરાગી... એમ સર્વ પ્રકારે સિદ્ધના સ્વરૂપને લક્ષમાં લેતાં રાગનો કોઈ અંશ
તો તેમાં આવતો નથી, એટલે તે પર્યાય રાગમાં ઊભી રહી શકે નહિ, તે ચેતના
રાગથી છૂટી પડીને અંર્તસ્વરૂપમાં પ્રવેશીને પોતાના અતીન્દ્રિય આત્માને જ
સિદ્ધસ્વરૂપે અનુભવી લ્યે છે.

* ‘અરિહંતને ઓળખતાં સમ્યક્ત્વ થાય છે. – ’ એમ તે વખતના જ્ઞાનકાર્યની

મુખ્યતા જોનાર કહે છે.

‘અરિહંતના લક્ષે રાગ થાય છે’ – એમ તે વખતના રાગની મુખ્યતા જોનાર

કહે છે.

ઉપર પ્રમો, જ્ઞાન અને રાગ બંને ભાવો વિચારદશામાં એકસાથે જેને વર્તે

છે, છતાં તે બંનેના કાર્યની ભિન્નતા જાણીને જે જ્ઞાનરસને પુષ્ટ કરતો જાય છે, ને
રાગનો રસ તોડતો જાય છે – તે મુમુક્ષુ છે, ને તેની મુમુક્ષુતાનું ફળ નિર્વિકલ્પ
સ્વાનુભૂતિ છે.

* જેણે અનંત સિદ્ધને સ્વીકાર્યા તે પર્યાય પોતામાં વિકલ્પને સહન નહીં કરી શકે;

તે અતીન્દ્રિય થઈને સ્વાનુભૂતિમાં ઝુકી જશે.

વાહ રે વાહ! રે ચેતના – પર્યાય તે કેવી! – કે અનંતાનંત સિદ્ધ ભગવાન

જેમાં સમાઈ શકે! – પણ એક વિકલ્પ જેમાં સગાઈ ન શકે! – અહા, એ તો
નિર્વિકલ્પ – અતીન્દ્રિય – સ્વસન્મુખી ચેતના છે.... તે આનંદ કરતી કરતી મોક્ષપુરી
તરફ દોડી જાય છે.

* સિદ્ધ અને અરિહંત જેવા નિજાત્મગુણોને જાણીને તેની અંતર્મુખ ઉપાસના તે

મોક્ષની નિશ્ચયભક્તિ છે.

અને તે મોક્ષગત પુરુષોના આત્મગુણોની ઓળખાણપૂર્વક તેનું પરમ

બહુમાન તે વ્યવહારભક્તિ છે.

ગુણની ઓળખાણ વગર સાચી ભક્તિ હોતી નથી.

PDF/HTML Page 76 of 106
single page version

: આસો : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૭૧ :

* ધર્મીજીવ અનેકાન્તમાર્ગ અનુસાર સત્ય વસ્તુસ્વરૂપને સમ્યગ્જ્ઞાનથી જાણે છે.

તે – ધર્મીને સમ્યગ્જ્ઞાનપ્રમાણ નિરંતર હોય છે પરંતુ ધ્યાન તો ક્યારેક
ક્યારેક જ હોય છે. તે ધ્યાન વખતની વિશેષતા એ છે કે ધ્યાનપરિણતજીવ
પોતામાં દ્રવ્ય – ગુણ – પર્યાય સંબંધી કોઈ ભેદને દેખતો નથી. ધ્યાન કહો,
નિર્વિકલ્પઅનુભૂતિ કહો કે દ્રવ્યદ્રષ્ટિ કહો – તેના વિષયમાં કોઈપણ ગુણભેદ –
પર્યાયભેદ – ગુણસ્થાન– માર્ગણાસ્થાનો વગેરેનો સ્વીકાર નથી, તે ભેદ
વગરના અભેદરૂપ એક શુદ્ધ પરમતત્ત્વને જ દેખે છે – ધ્યાવે છે – અનુભવે
છે; તેમાં દ્વૈત જ પ્રતિભાસતું નથી. (આનો અર્થ એમ નથી કે આત્મામાં તે
વખતે ગુણ – પર્યાયો છે જ નહિ; વિદ્યમાન તો છે પણ અભેદ તત્ત્વની
અનુભૂતિમાં દ્રષ્ટિમાં તે કોઈ ભેદો દેખાતા નથી. સર્વોપરી એક ચૈતન્ય
પરમતત્ત્વ જ દેખાય છે.)

અહા, આત્માની નિર્વિકલ્પ અનુભૂતિ એવી શાંત – ગંભીર છે કે તે

ભેદના કોઈ વિકલ્પને સહન કરી શકતી નથી. ચૈતન્યમાં એકરસ થયેલી
અનુભૂતિ, અતીન્દ્રિયભાવે સમસ્ત નિજભાવોને એકસાથે વેદે છે. અહા, એવા
વેદનવાળી ધ્યાનદશા કોઈ પરમ અદ્ભુત ઊંડી છે. તેથી તો તે અનુભૂતિને
‘આત્મા’ જ કહ્યો છે. ધ્યાનદશા વખતે ‘આ ધ્યાતા ને આ તેનું ધ્યેય’ એવી
ભેદ – પ્રક્રિયા હોતી નથી.

* આવા અભેદ આત્માના ધ્યાનમાં પરમઆહલાદરૂપ સુખની અનુભૂતિ છે તે

મોક્ષમાર્ગ છે; તે મોક્ષમાર્ગપર્યાયને જ કોઈવાર ધ્રુવનું ધ્યાન, કોઈવાર
શુદ્ધોપયોગ, પરમપારિણામિકભાવ, જ્ઞાયકભાવની ઉપાસના, સમ્યક્ત્વનું
ધ્યાન, અતીન્દ્રિયઆનંદનું ધ્યાન, શુદ્ધનય, જૈનશાસનની અનુભૂતિ – એ
પ્રમાણે કોઈવાર દ્રવ્યપ્રધાન નામથી ને કોઈવાર પર્યાયપ્રધાન નામથી
ઓળખવામાં આવે છે, –ત્યાં જૈનશાસનના અનેકાન્તમાર્ગને શ્રીગુરુપ્રતાપે
જાણનારા મુમુક્ષુઓ મુંઝાતા નથી. અનેકાન્તના બળે ભગવતી –
વસ્તુવ્યવસ્થાને બરાબર ઓળખીને, જે રીતે આત્માને શાંતિનું વેદન થાય તે
રીતે તેઓ વર્તે છે. – અને આ જ મહાવીર ભગવાનના શાસનનો સર્વોત્કૃષ્ટ
ઉપકાર છે.

* શુદ્ધોપયોગ પોતાના ધ્યેયરૂપ શુદ્ધ પારિણામિકભાવથી અભિન્ન છે કે ભિન્ન?

એ સંબંધમાં (પ્ર. ગા. ૧૮૧ ની ટીકામાં) શ્રી જયસેનસ્વામીએ સુંદર સ્પષ્ટતા
કરી છે, – જે નીચે મુજબ છે –

PDF/HTML Page 77 of 106
single page version

: ૭૨ : આત્મધર્મ : આસો : ૨૫૦૧

अत्र योडसौ रागादि विकल्पउपाधिरहित समाधिलक्षण शुद्धोपयोगो

मुक्तिकारणं भणितः स तु शुद्धात्मद्रव्यलक्षणात् ध्येयभूतात्
शुद्धपारिणामिकभावात् अभेदप्रधान द्रव्यार्थिकनयेन अभिन्नो अपि भेदप्रधान
पर्यायार्थिकनयेन भिन्नः।

ધ્યાનરૂપ જે શુદ્ધપયોગ છે તેને, શુદ્ધાત્મદ્રવ્યલક્ષણરૂપ–ધ્યેયભૂત – શુદ્ધ–

પારિણામિકભાવથી અભિન્ન કહેવા તે અભેદપ્રધાન દ્રવ્યાર્થિકનય છે; અને તે
શુદ્ધોપયોગને ધ્યેયથી ભિન્ન કહેવો તે ભેદપ્રધાન પર્યાયાર્થિકનય છે.

* વસ્તુસ્વરૂપને પ્રમાણજ્ઞાન જાણે છે. અને શુદ્ધદ્રષ્ટિનો વિષય શું છે તેની

પણ તે પ્રમાણજ્ઞાનને ખબર છે જ; એટલે શુદ્ધદ્રષ્ટિનો વિષય પ્રમાણજ્ઞાનથી વિરુદ્ધ
નથી હોતો પણ તેને અનુકૂળ હોય છે. અને ધ્યાન પણ વસ્તુસ્વરૂપના જ્ઞાનઅનુસાર
હોય છે. જ્ઞાનવડે જાણેલી સત્યવસ્તુમાં ઉપયોગની એકાગ્રતા તે જ ધ્યાન છે.

અહો, વીરપ્રભુના અનેકાન્તશાસન– અનુસાર વસ્તુસ્થિતિ સમજનાર જીવો

જરૂર આત્મિકશાંતિને પામે છે.

* મોક્ષશાસ્ત્ર ગુજરાતી ટીકામાં શાસ્ત્રધારે ટીકાકાર લખે છે કે –
“દ્રવ્ય – ગુણ અને પર્યાય વસ્તુપણે અભેદ–અભિન્ન છે; નામ, સંખ્યા,

લક્ષણ અને પ્રયોજનની અપેક્ષાએ દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાયમાં ભેદ છે, પરંતુ પ્રદેશથી
અભેદ છે. ’ (૫–૩૮)

“ગુણ અને દ્રવ્ય કંથચિત્ ભિન્ન છે, કથંચિત્ અભિન્ન છે, એટલે કે

ભિન્નાભિન્ન છે. સંજ્ઞા–સંખ્યા – લક્ષણ – વિષયાદિ ભેદથી ભિન્ન છે, વસ્તુપણે –
પ્રદેશ – પણે અભિન્ન છે.... ’ (૫–૪૨)

(આ રીતે વસ્તુના ધર્મોમાં સ્વરૂપભેદ હોવા છતાં પ્રદેશભેદ નથી – એમ

ઉપરોક્ત કથનનો આશય છે.)

(એક જ પ્રદેશી પરમાણુમાં, કે કાલાણુમાં એક જ સમયે ઉત્પાદ– વ્યય ધ્રુવ

ત્રણે પોતપોતાના સ્વરૂપે, એક જ પ્રદેશે કઈ રીતે રહેલાં છે! તેનો વિચાર કરવાથી
આ વિષય સ્પષ્ટ સમજાશે. તેમને સ્વરૂપભેદ કથંચિત્ છે, પણ પ્રદેશભેદ નથી.)
આત્મધર્મમાં આત્મહિત માટેના પ્રેરણાત્મક લેખ વગેરે સાહિત્ય વિશાળ
વાચકવર્ગને ઘણું કલ્યાણકારી અને આત્મહિતપોષક છે. સમગ્ર સાધર્મીવર્ગ તરફનો
વાત્સલ્યભાવ તેનાં મોખરે હોય છે. લાંબા વખત સુધી દેશ–વિદેશમાં સત્સાહિત્યની
અનેકપ્રકારે જે સેવા અને પ્રભાવના કરી, તે દ્વારા સાધર્મીઓ તરફથી પ્રેમભાવ
પ્રાપ્ત કર્યો, તે બદલ હરકોઈ તરફથી આપની કર્તવ્યનિષ્ટાને અને શુદ્ધ સેવાભાવને
અભિનંદન ઘટે છે. (લી. કેશવલાલ ડી. શાહ, એડવોકેટ ધાંગધ્રા)

PDF/HTML Page 78 of 106
single page version

‘આત્મધર્મના બાલવિભાગે હજારો બાળકોને વીતરાગી

જૈનધર્મના ઉત્તમ સંસ્કાર આપીને ધાર્મિક આંબાના જે બીજ રોપ્યા છે,

તે ફળીભૂત થઈને સમ્યક્ત્વાદિ ઉત્તમ ફળ આપશે.

PDF/HTML Page 79 of 106
single page version

: આસો : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૭૩ :

આત્મધર્મના બાલવિભાગનો આંબો (ચિત્રપરિચય)

* બંધુઓ, ‘અમે જિનવરનાં સંતાન’ એ આપણા બાલવિભાગનું સૂત્ર છે,

અને તેનું પ્રતિક છે ‘આંબાનું ઝાડ’ તે એમ સૂચવે છે કે જૈનધર્મરૂપી ઉત્તમ આંબો
આપણે મળ્‌યો છે, તો સૌ હળીમળીને તેના સમ્યક્ત્વાદિ ઉત્તમ ફળને ખાશું.

* આપણે જિનવરનાં સંતાન એટલે જિનદેવની આજ્ઞામાં રહેનારા ને

તેમના માર્ગે ચાલનારા છીએ. ભાઈ – બહેન ઉત્સાહથી ઝંડા ફરકાવી રહ્યા છે તે
ધર્મપ્રભાવનાની ભાવના સૂચવે છે.

* આંબાના ઝાડમાં સમ્યગ્દ્રર્શનથી માંડીને મોક્ષસુધીની સરસ કેરીઓ પાકી

છે. બાળકો હોશેહોશે તે તોડી રહ્યા છે. વાંદરાને એટલે તિર્થંચને દેશવ્રત સુધીનું ફળ
હોય છે. ચારિત્રદશા બાલકવત દિગંબર હોય છે. વચ્ચે જુઓ! કેવળજ્ઞાનની કેરી
લેવા માટે ત્રણ બાળકો સંપીને કેવી મહેનત કરી રહ્યા છે! તે એમ સૂચવે છે કે
આપણે ધર્મસાધનામાં એકબીજાને ટેકો અને સહકાર આપવા જોઈએ.

* નાનકડા ભાઈ – બહેનો સમ્યગ્દ્રર્શન અને જ્ઞાન માટે કેવા ઝંખી રહ્યા

છે! – તે પણ જુઓ! કેરી સિવાય બીજે ક્યાંય તેમનું લક્ષ નથી. જીવનમાં જ્ઞાની
આવી ઝંખના રાખશો તો જરૂર મીઠાં ફળ પામશો. – સમ્યગ્દ્રર્શન અને જ્ઞાનની
આસપાસ જિન પૂજા – સ્વાધ્યાય, ભક્તિ – વૈરાગ્ય પણ છે, એટલે તે પણ
મુમુક્ષુના જીવનમાં સાથે હોય છે. સૌથી ઉપર મોક્ષનું ફળ છે.

* આવા મીઠાં– ફળ ઉત્તમ ફળ પામવા માટે, તમારા જીવનમાં

ધર્મસંસ્કારરૂપી આંબાના બીજ રોપવા માટે જ આપણો બાલવિભાગ છે. આપણા
જીવનમાં અત્યારથી જ જો સાચા ધર્મના સંસ્કારો વાવીશું તો તે સંસ્કાર વધી –
વધીને તેમાંથી આવું મજાનું ધર્મના આંબાનું ઝાડ ઊગશે, ને તેના મીઠાં ફળ
ખાતાં– ખાતાં આપણે મોક્ષમાં જઈશું. – કેવી મજા! “વાહ ભાઈ વાહ! બોલો,

મહાવીરભગવાનકી જય!

* તલસે તે ઉલ્લસે *

જેમ માતાને તલસતો બાળક માતાને દેખતાં આનંદથી ઉલ્લસે છે,

–તેમ –

આત્મા માટે તસતા મુમુક્ષુનું ચિત્ત આત્માને દેખીને આનંદથી ઉલ્લસે છે.

PDF/HTML Page 80 of 106
single page version

: ૭૪ : આત્મધર્મ : આસો : ૨૫૦૧

રુ આનંદનો મહોત્સવ રુ

(મહાવીર – નિર્વાણોત્સવ સંબંધી નાટક)

(આ નાટક દ્વારા આપના ઘરમાં પણ નિર્વાણ મહોત્સવ (ઊજવો.)

હમણાં દીવાળી આવશે ને મહાવીર ભગવાનના અઢીહજારવર્ષીય નિર્વાણ

મહોત્સવની ધૂમધામથી આખું ભારતવર્ષ પુન: ગાજી ઊઠશે. પ્રભુનો નિર્વાણ –
ઉત્સવ આખું વર્ષ આનંદપૂર્વક ઉજવાયો; ભારતના નાના–મોટા સૌએ આનંદ–
પૂર્વક તેમાં ભાગ લીધો. ભગવાનના કલ્યાણકના વિશેષ પ્રસંગોએ ઈન્દ્ર પણ
પોતાનો મહાન આનંદ નાટક દ્વારા વ્યક્ત કરે છે, તેમ જૈન–બાળકોએ પણ નાટક
વગેરે અનેક પ્રકારે પોતાનો આનંદ વ્યક્ત કર્યો. મહાવીર ભગવાનની ભક્તિ અને
મહિમા સંબંધી અહીં એક નાનકડું નાટક રજૂ થાય છે. જૈન – સમાજના કોઈપણ
ફિરકાના બાળકો કે બાલિકાઓ સૌ સંકોચ વગર આ નાટક ભજવી શકશે. નાટક
દીવાળી પહેલાંં તેરસ લગભગમાં કરવું વિશેષ યોગ્ય છે. આ નાટક ભજવવા
તમારે કોઈ ડ્રેસ –પડદા કે સ્ટેજની જરૂર નથી; તમે બે –ચાર બાળકો કે ભાઈ –
બહેનો તમારા ઘરમાં પણ આ નાટક સંવાદરૂપે આનંદથી ભજવી શકો છો.
નિર્વાણમહોત્સવની પૂર્ણતા પહેલાંં જરૂર આ નાટક ભજવજો, ને મહાવીર
ભગવાનનાં ગુણગાન કરજો. (–સં.)

(ત્રણ વખત મહાવીર ભગવાનના જયનાદપૂર્વક શરૂઆત)

(વડીલ) આજે મહાન આનંદનો દિવસ છે; આપણા શાસનદેવ મહાવીર

ભગવાન આજે મોક્ષ પર્ધા છે. જગતમાં સૈથી મહાન એવો જૈનધર્મ,
અને મહાવીર ભગવાન જેવો વીતરાગી દેવ, મહાન ભાષ્યથી આપણને
પ્રાપ્ત થયા છે. ભગવાને આપણને સમ્યગ્દ્રર્શન – જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ
મોક્ષમાર્ગ બતાવ્યો છે, તેથી તેમની જેટલી ભક્તિ કરીએ ને જેટલા
ગુણગાન કરીએ તેટલા ઓછા છે. આજના મંગલ પ્રસંગે એક નાનકડા
નાટક દ્વારા આપણે આપણો આનંદ અને ભક્તિ વ્યક્ત કરીએ.

(બાળકો) વાહ, બહુ સારું! સૌથી પહેલાંં અમે મંગળ સ્તુતિ બોલશું –

કરું નમન હું અરિહંત દેવને;
કરું નમન હું સિદ્ધ ભગવંતને;

< Previous Page Next Page >