Page 159 of 205
PDF/HTML Page 181 of 227
single page version
પુણ્ય-પાપ બેય આસ્રવ છે. બંધનના કારણો છે.
એવા સર્વ સાધુ હોય છે, બધા ભાવલિંગી મુનિને નગ્ન
દિગમ્બર દશા તથા સાધુના ૨૮ મૂળગુણ હોય છે.
કરવામાં નિમિત્તરૂપ જીવની શક્તિને ભાવયોગ કહેવાય
છે.
ઊભાઊભા ભોજન, દિનમાં એક વખત આહારપાણી
તથા નગ્નતા વગેરેનું પાલન તે વ્યવહારથી સકલવ્રત
છે; અને રત્નત્રયની એકતારૂપ આત્મસ્વભાવમાં સ્થિર
થવું તે નિશ્ચયથી સકલવ્રત છે.
Page 160 of 205
PDF/HTML Page 182 of 227
single page version
મુનિ તે નિશ્ચયથી સકલવ્રતી છે.
કરવામાં આવે છે; એટલો એ બન્નેમાં તફાવત છે.
ભાવના, એકત્વ ભાવના, ધર્મ ભાવના, નિશ્ચય ધર્મ,
બોધિદુર્લભભાવના, લોક, લોકભાવના, સંવર ભાવના,
સકામ નિર્જરા, સવિપાક નિર્જરા વગેરેનાં લક્ષણ સમજાવો.
એકત્વભાવના અને અન્યત્વભાવનામાં તફાવત બતાવો.
Page 161 of 205
PDF/HTML Page 183 of 227
single page version
સુખોની અસારતા વગેરેનાં કારણો બતાવો.
સાર્થકપણું, નિરર્થકપણું, બાર ભાવનાઓના ચિંતવનથી
લાભ, મંત્રાદિનું સાર્થકપણું અને નિરર્થકપણું, વૈરાગ્યની
વૃદ્ધિનો ઉપાય, ઇન્દ્રધનુષ્ય તથા વીજળીનું દ્રષ્ટાંત શું
સમજાવે છે? લોકના કર્તા-હર્તા-ધર્તા માનવાથી નુકશાન,
સમતા ન રાખવાથી નુકશાન, સાંસારિક સુખનું પરિણામ
અને મોક્ષસુખ પ્રાપ્તિનો વખત વગેરેનું સ્પષ્ટ વર્ણન કરો.
Page 162 of 205
PDF/HTML Page 184 of 227
single page version
રાગાદિ ભાવ નિવારતૈં, હિંસા ન ભાવિત અવતરી;
જિનકે ન લેશ મૃષા ન જલ, મૃણ હૂ વિના દીયો ગહૈં,
અઠદશસહસવિધ શીલધર, ચિદ્બ્રહ્મમેં નિત રમિ રહૈં. ૧.
કરવાના ભાવથી (સબ વિધ) સર્વ પ્રકારની (દરવહિંસા) દ્રવ્યહિંસા
(ટરી) દૂર થઈ જાય છે, અને (રાગાદિ ભાવ) રાગ-દ્વેષ, કામ,
ક્રોધ, માન, માયા, લોભ વગેરેના ભાવોને (નિવારતૈં) દૂર
કરવાથી (ભાવિત હિંસા) ભાવહિંસા પણ (ન અવતરી) થતી
નથી. (જિનકે) તે મુનિઓને (લેશ) જરા પણ (મૃષા) જૂઠું (ન)
હોતું નથી, (જલ) પાણી અને (મૃણ) માટી (હૂ) પણ (વિના
દીયો) દીધા વગર (ન ગહૈં) ગ્રહણ કરતા નથી, તથા
(અઠદશસહસ) અઢાર હજાર (વિધ) પ્રકારના (શીલ) શિયળને-
બ્રહ્મચર્યને (ધર) ધારણ કરી (નિત) હંમેશાં (ચિદ્બ્રહ્મમેં)
ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મામાં (રમિ રહૈં) લીન રહે છે.
Page 163 of 205
PDF/HTML Page 185 of 227
single page version
નિર્વિકલ્પ ધ્યાનદશારૂપ સાતમું ગુણસ્થાન વારંવાર આવે જ છે.
છઠ્ઠા ગુણસ્થાનના કાળે તેમને પાંચ મહાવ્રત, નગ્નતા, સમિતિ
વગેરે ૨૮ મૂલગુણના શુભભાવ હોય છે પણ તેને તેઓ ધર્મ
માનતા નથી. તથા તે કાળે પણ તેમને ત્રણ કષાય-ચોકડીના
અભાવરૂપ શુદ્ધ પરિણતિ નિરન્તર વર્તે જ છે.
Page 164 of 205
PDF/HTML Page 186 of 227
single page version
ક્રોધ, માન ઇત્યાદિ ભાવોની ઉત્પત્તિ થવી તે ભાવહિંસા છે.
વીતરાગી મુનિ (સાધુ) આ બે પ્રકારની હિંસા કરતા નથી, તેથી
તેમને (૧)
અને બીજી કોઈ વસ્તુની તો વાત જ શું, પરંતુ માટી અને પાણી
પણ દીધા વગર ગ્રહણ કરતા નથી તેથી તેમને (૩)
અચૌર્યમહાવ્રત હોય છે. શિયળના અઢાર હજાર ભેદોનું સદા
પાલન કરે છે અને ચૈતન્યરૂપ આત્મસ્વરૂપમાં લીન રહે છે તેથી
તેને (૪) બ્રહ્મચર્ય (આત્મસ્થિરતારૂપ) મહાવ્રત હોય છે. ૧.
પરમાદ તજિ ચૌકર મહી લખિ, સમિતિ ઇર્યાતૈં ચલૈં;
જગ-સુહિતકર સબ અહિતહર, શ્રુતિ સુખદ સબ સંશય હરૈં,
ભ્રમરોગ-હર જિનકે વચન, મુખચન્દ્રતૈં અમૃત ઝરૈં. ૨.
ભસ્મ (રાખ) તથા પોતાની મેળે પડી ગયેલાં પ્રાસુક સેમરના ફળ અને
તુમ્બીફળ વગેરેનું ગ્રહણ કરી શકે છે એમ શ્લોકવર્તિકાલંકારનો અભિમત
છે. પૃ. ૪૬૩.
Page 165 of 205
PDF/HTML Page 187 of 227
single page version
(બાહિર) બહિરંગ (સંગ) પરિગ્રહથી (ટલૈં) રહિત હોય છે.
(પરમાદ) પ્રમાદ-અસાવધાની (તજિ) છોડી દઈને (ચૌકર) ચાર
હાથ (મહી) જમીન (લખિ) જોઈને (ઇર્યા) ઇર્યા (સમિતિ તૈં)
સમિતિથી (ચલૈ) ચાલે છે, અને (જિનકે) જે મુનિરાજોના
(મુખચન્દ્રતૈં) મુખરૂપી ચંદ્રથી (જગ સુહિતકર) જગતનું સાચું હિત
કરવાવાળાં અને (સબ અહિતહર) બધા અહિતનો નાશ કરવાવાળાં
(શ્રુતિ સુખદ) સાંભળતાં પ્રિય લાગે એવાં, (સબ સંશય) બધાં
સંદેહોનો (હરૈં) નાશ કરે એવાં અને (ભ્રમરોગ-હર) મિથ્યાત્વરૂપી
રોગને હરનાર (વચન અમૃત) વચનોરૂપી અમૃત (ઝરૈં) ઝરે છે.
પરિગ્રહત્યાગ મહાવ્રત હોય છે. દિવસના ભાગમાં સાવધાની પૂર્વક
આગળની ચાર હાથ જમીન જોઈને ચાલવાનો વિકલ્પ ઊઠે તે પહેલી
ઇર્યા સમિતિ છે. તથા જેમ ચંદ્રમાંથી અમૃત ઝરે છે તેમ તે મુનિના
મુખચંદ્રથી જગતનું હિત કરવાવાળા, બધાં અહિતનો નાશ
Page 166 of 205
PDF/HTML Page 188 of 227
single page version
દૂર કરનારા અને મિથ્યાત્વ (વિપરીતતા કે સંદેહ) રૂપી રોગનો
નાશ કરનાર એવા અમૃત વચનો નીકળે છે. એ પ્રમાણે સમિતિરૂપ
બોલવાનો વિકલ્પ મુનિને ઊઠે છે તે બીજી ભાષા સમિતિ છે.
નોંધ
પાપબંધ થાય છે. જો રક્ષાના પરિણામોથી સંવર કહેશો તો
પુણ્યબંધનું કારણ શું ઠરશે?
રીતે હોય? મુનિને કિંચિત
થતી નથી, તથા બીજા જીવોને દુઃખી કરી પોતાનું ગમનાદિ
પ્રયોજન સાધતા નથી; તેથી તેમનાથી સ્વયં દયા પળાય છે.
લૈં તપ બઢાવન હેતુ, નહિં તન પોષતે તજિ રસનકો;
પ્રતિષ્ઠાપના જુત ક્રિયા; પાંચોં સમિતિ વિધાન.
Page 167 of 205
PDF/HTML Page 189 of 227
single page version
નિર્જંતુ થાન વિલોકિ તન-મલ મૂત્ર શ્લેષમ પરિહરૈં. ૩.
અથવા એક-બે રસને (તજી) છોડીને, (તન) શરીરને (નહિ
Page 168 of 205
PDF/HTML Page 190 of 227
single page version
કરવાના હેતુથી [આહારના] (છ્યાલીશ) છેંતાલીસ (દોષ વિના)
દોષને ટાળીને (અશનકો) ભોજનને (લૈં) ગ્રહણ કરે છે.
જ્ઞાનના (ઉપકરણ) સાધન [શાસ્ત્રને] અને (સંયમ) સંયમના
(ઉપકરણ) સાધન [પીંછીને] (લખિકૈં) જોઈને (ગહૈં) ગ્રહણ કરે
છે [અને] (લખિકૈં) જોઈને (ધરૈં) રાખે છે; [અને] (મૂત્ર)
પેશાબ (શ્લેષમ) લીંટ વગેરે (તન-મલ) શરીરના મેલને
(નિર્જન્તુ) જીવ રહિત (થાન) સ્થાન (વિલોકિ) જોઈને (પરિહરૈં)
ત્યાગે છે.
રસો છોડીને (અથવા સ્વાદનો રાગ નહિ કરતાં), શરીરને પુષ્ટ
કરવાનો અભિપ્રાય નહિ રાખતાં, માત્ર તપની વૃદ્ધિ કરવા માટે
આહાર લે છે, તેથી તેઓને ત્રીજી એષણા સમિતિ હોય છે.
પવિત્રતાનું સાધન કમંડળને, જ્ઞાનનું સાધન શાસ્ત્રને અને સંયમનું
સાધન પીંછીને
દિગંબર સાધુઓને કોઈ કોઈ વખત મહિનાઓ સુધી ભોજન ન
મળે છતાં પણ મુનિ જરાય ખેદ કરતા નથી; અનાસક્તિ અને
નિર્મોહ હઠ વગરના સહજ હોય છે. [કાયર જનોને-અજ્ઞાનીઓને
આવું મુનિવ્રત દુઃખમય લાગે છે-જ્ઞાનીને સુખમય લાગે છે.]
Page 169 of 205
PDF/HTML Page 191 of 227
single page version
નિક્ષેપણ સમિતિ હોય છે. મળ-મૂત્ર, કફ વગેરે શરીરના મેલને
જીવરહિત સ્થાન જોઈને છોડે છે તેથી તેમને પાંચમી વ્યુત્સર્ગ
અર્થાત
તિન સુથિર મુદ્રા દેખિ મૃગગણ ઉપલ ખાજ ખુજાવતે;
રસ રૂપ ગંધ તથા ફરસ અરુ શબ્દ શુભ અસુહાવને,
તિનમેં ન રાગ-વિરોધ પંચેન્દ્રિય-જયન પદ પાવને. ૪.
નિરોધ કરીને, જ્યારે (આતમ) પોતાના આત્માનું (ધ્યાવતે)
ધ્યાન કરે છે, ત્યારે (તિન) તે મુનિઓની (સુથિર) શાંત (મુદ્રા)
મુદ્રા (દેખિ) જોઈને (ઉપલ) પથ્થર જાણીને (મૃગગણ) હરણ
Page 170 of 205
PDF/HTML Page 192 of 227
single page version
ખુજલીને (ખુજાવતે) ખંજવાળે છે. [જે] (શુભ) પ્રિય અને
(અસુહાવને) અપ્રિય [પાંચ ઇન્દ્રિય સંબંધી] (રસ) પાંચ રસ,
(રૂપ) પાંચ વર્ણ, (ગંધ) બે ગંધ, (ફરસ) આઠ પ્રકારના સ્પર્શ
(અરુ) અને (શબ્દ) શબ્દ (તિનમેં) તે બધામાં (રાગ-વિરોધ)
રાગ કે દ્વેષ (ન) મુનિને થતાં નથી, [તેથી તે મુનિ] (પંચેન્દ્રિય
જયન) પાંચ ઇન્દ્રિયોને જીતવાવાળાં એટલે કે જિતેન્દ્રિય (પદ
પાવને) પદને પામે છે.
કરે છે.
છે; અને તે વખતે મન-વચન-કાયાની ક્રિયા સ્વયં રોકાઈ જાય
છે; તેમની શાંત અને અચળ મુદ્રા જોઈને તેમના શરીરને પથ્થર
સમજી મૃગના ટોળા
ત્રણ ગુપ્તિ છે.
ખાઈ ગયા પણ તેઓ પોતાના ધ્યાનથી જરાપણ ચલાયમાન થયા
નહિ. (સંયોગથી દુઃખ થતું જ નથી, શરીરાદિમાં મમતા કરે તો
તે મમત્વભાવથી જ દુઃખનો અનુભવ થાય છે---એમ સમજવું.)
Page 171 of 205
PDF/HTML Page 193 of 227
single page version
અજ્ઞાની જીવ ગુપ્તિ માને છે. હવે મનમાં તો ભક્તિ આદિરૂપ
અનેક પ્રકારના શુભ રાગાદિ વિકલ્પો થાય છે, એટલે પ્રવૃત્તિમાં
તો ગુપ્તિપણું બને નહિ. (સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન અને આત્મામાં
લીનતા વડે) વીતરાગભાવ થતાં જ્યાં મન-વચન-કાયાની ચેષ્ટા
થાય નહિ એ જ સાચી ગુપ્તિ છે.
નથી અને અપ્રિય (પ્રતિકૂળ) ઉપર કહેલાં પાંચ વિષયોમાં દ્વેષ
કરતા નથી. એ રીતે પાંચ ઇન્દ્રિયોને જીતવાના કારણે તેઓ
જિતેન્દ્રિય કહેવાય છે. ૪.
નિત કરૈં શ્રુતિરતિ કરૈં પ્રતિક્રમ, તજૈં તન અહમેવકો;
જિનકે ન ન્હૌન, ન દંતધોવન, લેશ અંબર-આવરન,
ભૂમાહિં પિછલી રયનિમેં કછુ શયન એકાસન કરન. ૫.
Page 172 of 205
PDF/HTML Page 194 of 227
single page version
બોલે છે, (જિનદેવકો) જિનેન્દ્ર ભગવાનને (વંદના) વંદન કરે છે,
(શ્રુતરતિ) સ્વાધ્યાયમાં પ્રેમ (કરૈં) કરે છે, (પ્રતિક્રમ) પ્રતિક્રમણ
(કરૈં) કરે છે, (તન) શરીરની (અહમેવ કો) મમતાને (તજૈં) છોડે
છે, (જિનકે) જિનમુનિઓને (ન્હૌન) સ્નાન અને (દંતધોવન) દાંત
સાફ કરવાપણું (ન) હોતા નથી; (અંબર આવરન) શરીરને
ઢાંકવા માટે કપડું (લેશ) જરા પણ તેઓને (ન) હોતું નથી; અને
(પિછલી રયનિમેં) રાત્રિના પાછળના ભાગમાં (ભૂમાહિં) પૃથ્વી
ઉપર (એકાસન) એક પડખે (કછુ) થોડો વખત (શયન) શયન
(કરન) કરે છે.
Page 173 of 205
PDF/HTML Page 195 of 227
single page version
ઉપરની મમતાનો ત્યાગ) કરે છે, તેથી તેઓને છ આવશ્યક હોય
છે; અને તે મુનિઓ ક્યારે પણ (૧) સ્નાન કરતા નથી, (૨)
દાંત સાફ કરતા નથી, (૩) શરીરને ઢાંકવા માટે જરાપણ કપડું
રાખતા નથી તથા (૪) રાત્રિના પાછલા ભાગમાં એક પડખે
જમીન ઉપર થોડો વખત શયન કરે છે. ૫.
કચલોંચ કરત, ન ડરત પરિષહસોં, લગે નિજ ધ્યાનમેં;
અરિ મિત્ર, મહલ મસાન, કંચન કાંચ, નિંદન થુતિકરન,
અર્ઘાવતારન અસિ-પ્રહારનમેં સદા સમતાધરન. ૬.
Page 174 of 205
PDF/HTML Page 196 of 227
single page version
(કચલોંચ) કેશલોંચ (કરત) કરે છે. (નિજ ધ્યાનમેં) પોતાના
આત્માના ધ્યાનમાં (લગે) તત્પર થઈને (પરિષહ સોં) બાવીસ
પ્રકારના પરિષહોથી (ન ડરત) ડરતા નથી, અને (અરિ મિત્ર)
શત્રુ કે મિત્ર, (મહલ મસાન) મહેલ કે સ્મશાન, (કંચન કાંચ)
સોનું કે કાંચ (નિંદન થુતિ કરન) નિંદા કરનાર કે સ્તુતિ કરનાર,
(અર્ઘાવતારન) પૂજા કરનારા અને (અસિ-પ્રહારન મેં) તરવારથી
પ્રહાર કરવાવાળા એ સર્વમાં (સદા) હમેશાં (સમતા) સમતાભાવ
(ધરન) ધારણ કરે છે.
કેશનો લોચ કરે છે; આત્મધ્યાનમાં મગ્ન રહી પરિષહોથી ડરતા
નથી, અર્થાત
સ્તુતિ કરનાર, પૂજા-ભક્તિ કરનાર અથવા તરવાર આદિથી
Page 175 of 205
PDF/HTML Page 197 of 227
single page version
છે અર્થાત
આક્રોશ, યાચના, સત્કાર-પુરસ્કાર, અલાભ, અદર્શન, પ્રજ્ઞા અને
અજ્ઞાન
હોવાથી સ્વરૂપમાં સાવધાનીના કારણે જેટલા અંશે રાગ-દ્વેષની
ઉત્પત્તિ થતી નથી, તેટલા અંશે તેમને નિરન્તર પરિષહજય હોય
છે. વળી ક્ષુધાદિક લાગતાં તેના નાશનો ઉપાય ન કરવો તેને તે
(અજ્ઞાની જીવ) પરિષહસહનતા કહે છે. હવે ઉપાય તો ન કર્યો
અને અંતરંગમાં ક્ષુધાદિ અનિષ્ટ સામગ્રી મળતાં દુઃખી થયો તથા
રતિ આદિનું કારણ મળતાં સુખી થયો, પણ એ તો દુઃખ-સુખરૂપ
પરિણામ છે, અને એ જ આર્ત્ત-રૌદ્રધ્યાન છે, એવા ભાવોથી સંવર
કેવી રીતે થાય?
કારણો મળતાં સુખી ન થાય પણ જ્ઞેયરૂપથી તેનો જાણવાવાળો
જ રહે; એ જ સાચો પરિષહજય છે. ૬.
Page 176 of 205
PDF/HTML Page 198 of 227
single page version
મુનિ સાથમેં વા એક વિચરૈં, ચહૈં નહિં ભવસુખ કદા;
યોં હૈ સકલસંયમ-ચરિત, સુનિયે સ્વરૂપાચરન અબ,
જિસ હોત પ્રગટૈ આપની નિધિ, મિટૈ પરકી પ્રવૃતિ સબ. ૭.
ધર્મને (ધરૈં) ધારણ કરે છે, અને (રતનત્રય) સમ્યગ્દર્શન-
સમ્યગ્જ્ઞાન અને સમ્યક્ચારિત્રનું (સદા) હમેશાં (સેવૈં) સેવન
કરે છે, (મુનિ સાથમેં) મુનિઓના સંઘમાં (વા) અથવા (એક)
એકલા (વિચરૈં) વિચરે છે, અને (કદા) કોઈ પણ વખત
(ભવસુખ) સંસારના સુખોને (નહિં ચહૈં) ચાહતા નથી. (યોં)
આ પ્રકારે (સકલસંયમ-ચરિત) સકલ સંયમ ચારિત્ર (હૈ) છે;
(અબ) હવે (સ્વરૂપાચરન) સ્વરૂપાચરણ ચારિત્ર (સુનિયે)
સાંભળો. (જિસ) જે સ્વરૂપાચરણ ચારિત્ર [સ્વરૂપમાં રમણતારૂપ
ચારિત્ર] (હોત) પ્રગટ થતાં (આપની) પોતાના આત્માની
(નિધિ) જ્ઞાનાદિક સંપત્તિ (પ્રગટૈ) પ્રગટ થાય છે, તથા (પરકી)
પર વસ્તુઓ તરફની (સબ) બધાં પ્રકારની (પ્રવૃતિ) પ્રવૃત્તિ
(મિટૈ) મટી જાય છે.
Page 177 of 205
PDF/HTML Page 199 of 227
single page version
વીતરાગભાવરૂપ ઉત્તમક્ષમાદિ પરિણામ તે ધર્મ છે. ભાવલિંગી
મુનિને ઉપર કહ્યાં તેવાં તપ અને ધર્મનું આચરણ હોય છે.
તેઓ મુનિઓના સંઘ સાથે અથવા એકલા વિહાર કરે છે. કોઈ
પણ સમયે સંસારના સુખને ઇચ્છતા નથી. આ રીતે સકલ
ચારિત્રનું સ્વરૂપ કહ્યું.
શુદ્ધોપયોગ નિર્જરાનું કારણ છે તેથી ઉપચારથી તપને પણ
નિર્જરાનું કારણ કહ્યું છે. જો બાહ્ય દુઃખ સહન કરવું એ જ
નિર્જરાનું કારણ હોય તો પશુ વગેરે પણ ભૂખ-તૃષાદિ સહન
કરે છે.
મુખ્ય કારણ ઉપવાસાદિક જ ઠરે, પણ એમ તો બને નહિ,
કારણ કે
શુભ-શુદ્ધરૂપ ઉપયોગ પરિણમે તે અનુસાર બંધ-નિર્જરા છે, તો
ઉપવાસ આદિ તપ નિર્જરાનું મુખ્ય કારણ ક્યાં રહ્યું? ત્યાં તો
Page 178 of 205
PDF/HTML Page 200 of 227
single page version
નિર્જરાનું કારણ ઠર્યા.
અંતરંગ પરિણામ થશે તેવું ફળ પામશે.
છે તે તો બાહ્ય તપ જેવું જ જાણવું
સાધન પણ અંતરંગ તપ નથી.
તો જેટલી શુદ્ધતા થઈ તેનાથી તો નિર્જરા છે તથા જેટલો
શુભભાવ છે તેનાથી તો બંધ છે. એ પ્રમાણે અનશન આદિ
ક્રિયાને તપસંજ્ઞા ઉપચારથી છે એમ જાણવું, અને તેથી જ તેને
વ્યવહાર-તપ કહ્યો છે. વ્યવહાર અને ઉપચારનો એક અર્થ છે.