કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન
પરમનોગતં મૂર્તદ્રવ્યં વિકલં વિશેષેણાવબુધ્યતે તન્મનઃપર્યયજ્ઞાનમ્, યત્સકલાવરણાત્યંતક્ષયે કેવલ એવ મૂર્તામૂર્તદ્રવ્યં સકલં વિશેષેણાવબુધ્યતે તત્સ્વાભાવિકં કેવલજ્ઞાનમ્. મિથ્યાદર્શનોદયસહચરિતમાભિનિબોધિકજ્ઞાનમેવ કુમતિજ્ઞાનમ્, મિથ્યાદર્શનોદય–સહચરિતં શ્રુતજ્ઞાનમેવ કુશ્રુતજ્ઞાનમ્, મિથ્યાદર્શનોદયસહચરિતમવધિજ્ઞાનમેવ વિભઙ્ગજ્ઞાનમિતિ સ્વરૂપાભિધાનમ્. ઇત્થં મતિજ્ઞાનાદિજ્ઞાનોપયોગાષ્ટકં વ્યાખ્યાતમ્.. ૪૧.. ----------------------------------------------------------------------------- વિશેષતઃ અવબોધન કરતા હૈ વહ સ્વાભાવિક કેવલજ્ઞાન હૈ, [૬] મિથ્યાદર્શનકે ઉદયકે સાથકા આભિનિબોધિકજ્ઞાન હી કુમતિજ્ઞાન હૈ, [૭] મિથ્યાદર્શનકે ઉદયકે સાથકા શ્રુતજ્ઞાન હી કુશ્રુતજ્ઞાન હૈ, [૮] મિથ્યાદર્શનકે ઉદયકે સાથકા અવધિજ્ઞાન હી વિભંગજ્ઞાન હૈ. – ઇસ પ્રકાર [જ્ઞાનોપયોગકે ભેદોંકે] સ્વરૂપકા કથન હૈ.
ઇસ પ્રકાર મતિજ્ઞાનાદિ આઠ જ્ઞાનોપયોગોંકા વ્યાખ્યાન કિયા ગયા.
ભાવાર્થઃ– પ્રથમ તો, નિમ્નાનુસાર પાઁચ જ્ઞાનોંકા સ્વરૂપ હૈઃ– નિશ્ચયનયસે અખણ્ડ–એક–વિશુદ્ધજ્ઞાનમય ઐસા યહ આત્મા વ્યવહારનયસે સંસારાવસ્થામેં કર્માવૃત્ત વર્તતા હુઆ, મતિજ્ઞાનાવરણકા ક્ષયોપશમ હોને પર, પાઁચ ઇન્દ્રિયોં ઔર મનસે મૂર્ત–અમૂર્ત વસ્તુકો વિકલ્પરૂપસે જો જાનતા હૈ વહ મતિજ્ઞાન હૈ. વહ તીન પ્રકારકા હૈઃ ઉપલબ્ધિરૂપ, ભાવનારૂપ ઔર ઉપયોગરૂપ. મતિજ્ઞાનાવરણકે ક્ષયોપશમસે જનિત અર્થગ્રહણશક્તિ [–પદાર્થકો જાનનેકી શક્તિ] વહ ઉપલબ્ધિ હૈ, જાને હુએ પદાર્થકા પુનઃ પુનઃ ચિંતન વહ ભાવના હૈ ઔર ‘યહ કાલા હૈ,’ ‘યહ પીલા હૈ ’ ઇત્યાદિરૂપસે અર્થગ્રહણવ્યાપાર [–પદાર્થકો જાનનેકા વ્યાપાર] વહ ઉપયોગ હૈ. ઉસી પ્રકાર વહ [મતિજ્ઞાન] અવગ્રહ, ઈહા, અવાય ઔર ધારણારૂપ ભેદોં દ્વારા અથવા કોષ્ઠબુદ્ધિ, બીજબુદ્ધિ, પદાનુસારીબુદ્ધિ તથા સંભિન્નશ્રોતૃતાબુદ્ધિ ઐસે ભેદોં દ્વારા ચાર પ્રકારકા હૈ. [યહાઁ, ઐસા તાત્પર્ય ગ્રહણ કરના ચાહિયે કિ નિર્વિકાર શુદ્ધ અનુભૂતિકે પ્રતિ અભિમુખ જો મતિજ્ઞાન વહી ઉપાદેયભૂત અનન્ત સુખકા સાધક હોનેસે નિશ્ચયસે ઉપાદેય હૈ, ઉસકે સાધનભૂત બહિરંગ મતિજ્ઞાન તો વ્યવહારસે ઉપાદેય હૈ.]