Page 308 of 513
PDF/HTML Page 341 of 546
single page version
योगेन निर्मुक्तो भूत्वा केवलस्वद्रव्यानुवृत्तिपरिग्रहात् प्रसिद्धशुद्धोपयोग उपयोगात्मनात्मन्येव नित्यं निश्चलमुपयुक्तस्तिष्ठामि । एष मे परद्रव्यसंयोगकारणविनाशाभ्यासः ।।१५९।।
ध्यायामीति शुद्धोपयोगलक्षणं ज्ञातव्यम् ।।१५९।। एवं शुभाशुभशुद्धोपयोगविवरणरूपेण तृतीयस्थले
करनेसे जिसको शुद्धोपयोग सिद्ध हुआ है ऐसा होता हुआ, उपयोगात्मा द्वारा (उपयोगरूप निज
स्वरूपसे) आत्मामें ही सदा निश्चलरूपसे उपयुक्त रहता हूँ । यह मेरा परद्रव्यके संयोगके
अन्वयार्थ : — [अहं न देहः ] मैं न देह हूँ, [न मनः ] न मन हूँ, [च एव ] और [न वाणी ] न वाणी हूँ; [तेषां कारण न ] उनका कारण नहीं हूँ [कर्ता न ] कर्ता नहीं हूँ, [कारयिता न ] करानेवाला नहीं हूँ; [कर्तृणां अनुमन्ता न एव ] (और) कर्ताका अनुमोदक नहीं हूँ ।।१६०।।
हुं देह नहि, वाणी न, मन नहि, तेमनुं कारण नहीं, कर्ता न, कारयिता न, अनुमंता हूँ कर्तानो नहीं. १६०.
Page 309 of 513
PDF/HTML Page 342 of 546
single page version
शरीरं च वाचं च मनश्च परद्रव्यत्वेनाहं प्रपद्ये, ततो न तेषु कश्चिदपि मम पक्षपातोऽस्ति, सर्वत्राप्यहमत्यन्तं मध्यस्थोऽस्मि । तथा हि — न खल्वहं शरीरवाङ्मसां स्वरूपाधारभूतमचेतनद्रव्यमस्मि; तानि खलु मां स्वरूपाधारमन्तरेणाप्यात्मनः स्वरूपं धारयन्ति । ततोऽहं शरीरवाङ्मनःपक्षपातमपास्यात्यन्तं मध्यस्थोऽस्मि । न च मे शरीरवाङ्मनःकारणा- चेतनद्रव्यत्वमस्ति; तानि खलु मां कारणमन्तरेणापि कारणवन्ति भवन्ति । ततोऽहं तत्कारणत्वपक्षपातमपास्यास्म्ययमत्यन्तं मध्यस्थः । न च मे स्वतन्त्रशरीरवाङ्मनःकारकाचेतन- द्रव्यत्वमस्ति; तानि खलु मां कर्तारमन्तरेणापि क्रियमाणानि । ततोऽहं तत्कर्तृत्व- पक्षपातमपास्यास्म्ययमत्यन्तं मध्यस्थः । न च मे स्वतन्त्रशरीरवाङ्मनःकारकाचेतनद्रव्य- प्रयोजकत्वमस्ति; तानि खलु मां कारकप्रयोजकमन्तरेणापि क्रियमाणानि । ततोऽहं तत्कारक- प्रयोजकत्वपक्षपातमपास्यास्म्ययमत्यन्तं मध्यस्थः । न च मे स्वतन्त्रशरीरवाङ्मनःकारका- स्वशुद्धात्मभावनाविषये यत्कृतकारितानुमतस्वरूपं तद्विलक्षणं यन्मनोवचनकायविषये कृतकारितानु- मतस्वरूपं तन्नाहं भवामि । ततः कारणात्तत्पक्षपातं मुक्त्वात्यन्तमध्यस्थोऽस्मीति तात्पर्यम् ।।१६०।।
टीका : — मैं शरीर, वाणी और मनको परद्रव्यके रूपमें समझता हूँ, इसलिये मुझे उनके प्रति कुछ भी पक्षपात नहीं है । मैं उन सबके प्रति अत्यन्त मध्यस्थ हूँ । वह इसप्रकार : —
वास्तवमें शरीर, वाणी और मनके स्वरूपका आधारभूत ऐसा अचेतन द्रव्य नहीं हूँ, मैं स्वरूपाधार (हुए) विना भी वे वास्तवमें अपने स्वरूपको धारण करते हैं । इसलिये मैं शरीर, वाणी और मनका पक्षपात छोड़कर अत्यन्त मध्यस्थ हूँ ।
और मैं शरीर, वाणी तथा मनका कारण ऐसा अचेतन द्रव्य नहीं हूँ । मैं कारण (हुए) विना भी वे वास्तवमें कारणवान् हैं । इसलिये उनके कारणपनेका पक्षपात छोड़कर यह मैं अत्यन्त मध्यस्थ हूँ ।
और मैं स्वतंत्ररूपसे शरीर, वाणी तथा मनका कर्ता ऐसा अचेतन द्रव्य नहीं हूँ; मैं कर्ता (हुए) विना भी वे वास्तवमें किये जाते हैं । इसलिये उनके कर्तृत्वका पक्षपात छोड़कर यह मैं अत्यन्त मध्यस्थ हूँ ।
और मैं, स्वतन्त्ररूपसे शरीर, वाणी तथा मनका कारक (कर्ता) ऐसा जो अचेतन द्रव्य है उसका प्रयोजक नहीं हूँ; मैं कर्ता – प्रयोजक विना भी (अर्थात् मैं उनके कर्ताका प्रयोजक — उनका करानेवाला – हुए विना भी ) वे वास्तवमें किये जाते हैं । इसलिये यह मैं उनके कर्ताके प्रयोजकपनेका पक्षपात छोड़कर अत्यन्त मध्यस्थ हूँ ।
Page 310 of 513
PDF/HTML Page 343 of 546
single page version
चेतनद्रव्यानुज्ञातृत्वमस्ति; तानि खलु मां कारकानुज्ञातारमन्तरेणापि क्रियमाणानि । ततोऽहं तत्कारकानुज्ञातृत्वपक्षपातमपास्यास्म्ययमत्यन्तं मध्यस्थः ।।१६०।।
शरीरं च वाक् च मनश्च त्रीण्यपि परद्रव्यं, पुद्गलद्रव्यात्मकत्वात् । पुद्गलद्रव्यत्वं तु तेषां पुद्गलद्रव्यस्वलक्षणभूतस्वरूपास्तित्वनिश्चितत्वात् । तथाविधपुद्गलद्रव्यं त्वनेकपरमाणु- अथ कायवाङ्मनसां शुद्धात्मस्वरूपात्परद्रव्यत्वं व्यवस्थापयति — देहो य मणो वाणी पोग्गलदव्वप्पग त्ति णिद्दिट्ठा देहश्च मनो वाणी तिस्रोऽपि पुद्गलद्रव्यात्मका इति निर्दिष्टाः । कस्मात् । व्यवहारेण जीवेन सहैकत्वेपि निश्चयेन परमचैतन्यप्रकाशपरिणतेर्भिन्नत्वात् । पुद्गलद्रव्यं किं भण्यते । पोग्गलदव्वं हि पुणो पिंडो परमाणुदव्वाणं पुद्गलद्रव्यं हि स्फु टं पुनः पिण्डः समूहो भवति । केषाम् । परमाणुद्रव्याणा- मित्यर्थः ।।१६१।। अथात्मनः शरीररूपपरद्रव्याभावं तत्कर्तृत्वाभावं च निरूपयति — णाहं पुग्गलमइओ अनुमोदक नहीं हूँ; मैं कर्ता – अनुमोदक विना भी (मैं उनके कर्ताका अनुमोदक हुए विना भी) वे वास्तवमें किये जाते हैं । इसलिये उनके कर्ताके अनुमोदकपनेका पक्षपात छोड़कर यह मैं अत्यन्त मध्यस्थ हूँ ।।१६०।।
अन्वयार्थ : — [देहः च मनः वाणी ] देह, मन और वाणी [पुद्गलद्रव्यात्मकाः ] पुद्गलद्रव्यात्मक [इति निर्दिष्टाः ] हैं, ऐसा (वीतरागदेवने) कहा है [अपि पुनः ] और [पुद्गल द्रव्यं ] वे पुद्गलद्रव्य [परमाणुद्रव्याणां पिण्डः ] परमाणुद्रव्योंका पिण्ड है ।।१६१।।
टीका : — शरीर, वाणी और मन तीनों ही परद्रव्य हैं, क्योंकि वे पुद्गलद्रव्यात्मक हैं । उनके पुद्गलद्रव्यपना है, क्योंकि वे पुद्गलद्रव्यके स्वलक्षणभूत
ने तेह पुद्गलद्रव्य बहु परमाणुओनो पिंड छे. १६१.
Page 311 of 513
PDF/HTML Page 344 of 546
single page version
द्रव्याणामेकपिण्डपर्यायेण परिणामः, अनेकपरमाणुद्रव्यस्वलक्षणभूतस्वरूपास्तित्वानामनेकत्वेऽपि कथंचिदेकत्वेनावभासनात् ।।१६१।।
यदेतत्प्रकरणनिर्धारितं पुद्गलात्मकमन्तर्नीतवाङ्मनोद्वैतं शरीरं नाम परद्रव्यं न तावदहमस्मि, ममापुद्गलमयस्य पुद्गलात्मकशरीरत्वविरोधात् । न चापि तस्य कारणद्वारेण नाहं पुद्गलमयः । ण ते मया पुग्गला कया पिंडा न च ते पुद्गला मया कृताः पिण्डाः । तम्हा हि ण देहोऽहं तस्माद्देहो न भवाम्यहं । हि स्फु टं । कत्ता वा तस्स देहस्स कर्ता वा न भवामि तस्य देहस्येति । स्वरूपास्तित्वमें निश्चित (रहे हुए) हैं । उस प्रकारका १पुद्गलद्रव्य अनेक परमाणुद्रव्योंका एक पिण्डपर्यायरूपसे परिणाम है, क्योंकि अनेक परमाणुद्रव्योंके स्वलक्षणभूत स्वरूपास्तित्व अनेक होने पर भी कथंचित् (स्निग्धत्व – रूक्षत्वकृत बंधपरिणामकी अपेक्षासे) एकत्वरूप अवभासित होते हैं ।।१६१।।
अन्वयार्थ : — [अहं पुद्गलमयः न ] मैं पुद्गलमय नहीं हूँ और [ते पुद्गलाः ] वे पुद्गल [मया ] मेरे द्वारा [पिण्डं न कृताः ] पिण्डरूप नहीं किये गये हैं, [तस्मात् हि ] इसलिये [अहं न देहः ] मैं देह नहीं हूँ, [वा ] तथा [तस्य देहस्य कर्ता ] उस देहका कर्ता नहीं हूँ ।।१६२।।
टीका : — प्रथम तो, जो यह प्रकरणसे निर्धारित पुद्गलात्मक शरीर नामक परद्रव्य है — जिसके भीतर वाणी और मनका समावेश हो जाता है — वह मैं नहीं हूँ; क्योंकि अपुद्गलमय ऐसा मैं पुद्गलात्मक शरीररूप होनेमें विरोध है । और इसीप्रकार उस (शरीर)के १. शरीरादिरूप ।
तेथी नथी हुँ देह वा ते देहनो कर्ता नथी. १६२.
Page 312 of 513
PDF/HTML Page 345 of 546
single page version
क र्तृद्वारेण कर्तृप्रयोजकद्वारेण कर्त्रनुमन्तृद्वारेण वा शरीरस्य कर्ताहमस्मि, ममानेकपरमाणु- द्रव्यैकपिण्डपर्यायपरिणामस्याकर्तृरनेकपरमाणुद्रव्यैकपिण्डपर्यायपरिणामात्मकशरीरकर्तृत्वस्य सर्वथा विरोधात् ।।१६२।।
नहीं हूँ, क्योंकि मैं अनेक परमाणुद्रव्योंके एकपिण्ड पर्यायरूप परिणामका अकर्ता ऐसा मैं
अनेक परमाणुद्रव्योंके एकपिण्डपर्यायरूप १परिणामात्मक शरीरका कर्तारूप होनेमें सर्वथा
अब इस संदेहको दूर करते हैं कि ‘‘परमाणुद्रव्योंको पिण्डपर्यायरूप परिणति कैसे होती है ?’’ : —
अन्वयार्थ : — [परमाणुः ] परमाणु [यः अप्रदेशः ] जो कि अप्रदेश है, [प्रदेशमात्रः ] प्रदेशमात्र है [च ] और [स्वयं अशब्दः ] स्वयं अशब्द है, [स्निग्धः वा रूक्षः वा ] वह स्निग्ध अथवा रूक्ष होता हुआ [द्विप्रदेशादित्वम् अनुभवति ] द्विप्रदेशादिपनेका अनुभव करता है ।।१६३।। १. शरीर अनेक परमाणुद्रव्योंका एकपिण्डपर्यायरूप परिणाम है ।
ते स्निग्ध रूक्ष बनी प्रदेशद्वयादिवत्त्व अनुभवे. १६३.
Page 313 of 513
PDF/HTML Page 346 of 546
single page version
परमाणुर्हि द्वयादिप्रदेशानामभावादप्रदेशः, एकप्रदेशसद्भावात् प्रदेशमात्रः, स्वयमनेक- परमाणुद्रव्यात्मकशब्दपर्यायव्यक्त्यसंभवादशब्दश्च । यतश्चतुःस्पर्शपंचरसद्विगन्धपंचवर्णानाम- विरोधेन सद्भावात् स्निग्धो वा रूक्षो वा स्यात्, तत एव तस्य पिण्डपर्यायपरिणतिरूपा द्विप्रदेशादित्वानुभूतिः । अथैवं स्निग्धरूक्षत्वं पिण्डत्वसाधनम् ।।१६३।।
अथ कीद्रशं तत्स्निग्धरूक्षत्वं परमाणोरित्यावेदयति — विशेषान्तराधिकारः समाप्तः । अथ केवलपुद्गलबन्धमुख्यत्वेन नवगाथापर्यन्तं व्याख्यानं करोति । तत्र स्थलद्वयं भवति । परमाणूनां परस्परबन्धकथनार्थं ‘अपदेसो परमाणू’ इत्यादिप्रथमस्थले गाथाचतुष्टयम् । तदनन्तरं स्कन्धानां बन्धमुख्यत्वेन ‘दुपदेसादी खंधा’ इत्यादिद्वितीयस्थले गाथापञ्चकम् । एवं द्वितीयविशेषान्तराधिकारे समुदायपातनिका । अथ यद्यात्मा पुद्गलानां पिण्डं न करोति तर्हि कथं पिण्डपर्यायपरिणतिरिति प्रश्ने प्रत्युत्तरं ददाति — अपदेसो अप्रदेशः । स कः । परमाणू पुद्गलपरमाणुः । पुनरपि कथंभूतः । पदेसमेत्तो य द्वितीयादिप्रदेशाभावात् प्रदेशमात्रश्च । पुनश्च किंरूपः । सयमसद्दो य स्वयं व्यक्तिरूपेणाशब्दः । एवं विशेषणत्रयविशिष्टः सन् णिद्धो वा लुक्खो वा स्निग्धो वा रूक्षो वा यतः कारणात्संभवति ततः कारणात् दुपदेसादित्तमणुहवदि द्विप्रदेशादिरूपं बन्धमनुभवतीति । तथाहि — यथायमात्मा शुद्धबुद्धैकस्वभावेन बन्धरहितोऽपि पश्चादशुद्धनयेन स्निग्धस्थानीयरागभावेन रूक्षस्थानीयद्वेषभावेन यदा परिणमति तदा परमागमकथितप्रकारेण बन्धमनुभवति, तथा परमाणुरपि स्वभावेन बन्धरहितोऽपि यदा बन्धकारणभूतस्निग्धरूक्षगुणेन परिणतो भवति तदा पुद्गलान्तरेण सह विभावपर्यायरूपं बन्धमनुभवतीत्यर्थः ।।१६३।। अथ कीद्रशं तत्स्निग्धरूक्षत्वमिति पृष्टे प्रत्युत्तरं ददाति —
टीका : — वास्तवमें परमाणु द्वि – आदि (दो, तीन आदि) प्रदेशोंके अभावके कारण अप्रदेश है, एक प्रदेशके सद्भावके कारण प्रदेशमात्र है और स्वयं अनेक परमाणुद्रव्यात्मक शब्द पर्यायकी व्यक्तिका (प्रगटताका) असंभव होनेसे अशब्द है । (वह परमाणु) अविरोधपूर्वक चार स्पर्श, पाँच रस, दो गंध और पाँच वर्णोंके सद्भावके कारण स्निग्ध अथवा रूक्ष होता है, इसीलिये उसे १पिण्डपर्यायपरिणतिरूप द्विप्रदेशादिपनेकी अनुभूति होती है । इसप्रकार स्निग्धरूक्षत्व पिण्डपनेका कारण है ।।१६३।।
अब यह बतलाते हैं कि परमाणुके वह स्निग्ध – रूक्षत्व किसप्रकारका होता है : — १. एक परमाणुकी दूसरे परमाणुके साथ पिण्डरूप परिणति द्विप्रदेशीपनेकी अनुभूति है; एक परमाणुकी अन्य
प्र. ३९
Page 314 of 513
PDF/HTML Page 347 of 546
single page version
परमाणोर्हि तावदस्ति परिणामः तस्य वस्तुस्वभावत्वेनानतिक्रमात् । ततस्तु परिणामा- दुपात्तकादाचित्कवैचित्र्यं चित्रगुणयोगित्वात्परमाणोरेकाद्येकोत्तरानन्तावसानाविभागपरिच्छेद- व्यापि स्निग्धत्वं वा रूक्षत्वं वा भवति ।।१६४।। एगुत्तरमेगादी एकोत्तरमेकादि । किम् । णिद्धत्तणं च लुक्खत्तं स्निग्धत्वं रूक्षत्वं च कर्मतापन्नम् । भणिदं भणितं कथितम् । किंपर्यन्तम् । जाव अणंतत्तमणुभवदि अनन्तत्वमनन्तपर्यन्तं यावदनुभवति प्राप्नोति । कस्मात्सकाशात् । परिणामादो परिणतिविशेषात्परिणामित्वादित्यर्थः । कस्य संबन्धि । अणुस्स अणोः पुद्गलपरमाणोः । तथाहि — यथा जीवे जलाजागोमहिषीक्षीरे स्नेहवृद्धिवत्स्नेहस्थानीयं रागत्वं रूक्ष- स्थानीयं द्वेषत्वं बन्धकारणभूतं जघन्यविशुद्धिसंक्लेशस्थानीयमादिं कृत्वा परमागमकथितक्रमेणोत्कृष्ट- विशुद्धिसंक्लेशपर्यन्तं वर्धते, तथा पुद्गलपरमाणुद्रव्येऽपि स्निग्धत्वं रूक्षत्वं च बन्धकारणभूतं पूर्वोक्तजलादितारतम्यशक्तिदृष्टान्तेनैकगुणसंज्ञां जघन्यशक्तिमादिं कृत्वा गुणसंज्ञेनाविभागपरिच्छेद-
अन्वयार्थ : — [अणोः ] परमाणुके [परिणामात् ] परिणमनके कारण [एकादि ] एकसे (-एक अविभाग प्रतिच्छेदसे) लेकर [एकोत्तरं ] एक – एक बढ़ते हुए [यावत् ] जब तक [अनन्तत्वम् अनुभवति ] अनन्तपनेको (-अनन्त अविभागी प्रतिच्छेदपनेको) प्राप्त हो तब तक (स्निग्धत्वं वा रूक्षत्वं) स्निग्धत्व अथवा रूक्षत्व होता है ऐसा [भणितम् ] (जिनेन्द्रदेवने) कहा है ।।१६४।।
टीका : — प्रथम तो परमाणुके परिणाम होता है क्योंकि वह (परिणाम) वस्तुका स्वभाव होनेसे उल्लंघन नहीं किया जा सकता । और उस परिणामके कारण जो १कादाचित्क २विचित्रता धारण करता है ऐसा, एकसे लेकर एक – एक बढ़ते हुए अनन्त अविभाग प्रतिच्छेदों १. कादाचित्क = किसी समय हो ऐसा; क्षणिक; अनित्य । २. विचित्रता = अनेकप्रकारता; विविधता; अनेकरूपता (चिकनापन और रूखापन परिणामके कारण क्षणिक
स्निग्धत्व वा रूक्षत्व ए परिणामथी परमाणुने. १६४.
Page 315 of 513
PDF/HTML Page 348 of 546
single page version
प्रकारके गुणोंवाला है ।
भावार्थ : — परमाणु परिणमनवाला है, इसलिये उसके स्निग्धत्व और रूक्षत्व एक अविभाग – १प्रतिच्छेदसे लेकर अनन्त अविभाग प्रतिच्छेदों तक तरतमताको प्राप्त होते हैं ।
अन्वयार्थ : — [अणुपरिणामाः ] परमाणु – परिणाम, [स्निग्धाः वा रूक्षाः वा ] स्निग्ध हों या रूक्ष हाें [समाः विषमाः वा ] सम अंशवाले हों या विषम अंशवाले हों [यदि समतः १ किसी गुणमें (अर्थात् गुणकी पर्यायमें) अंशकल्पना करने पर, उसका जो छोटेसे छोटा (निरंश) अंश
Page 316 of 513
PDF/HTML Page 349 of 546
single page version
समतो द्वयधिकगुणाद्धि स्निग्धरूक्षत्वाद्बन्ध इत्युत्सर्गः, स्निग्धरूक्षद्वयधिकगुणत्वस्य हि परिणामकत्वेन बन्धसाधनत्वात् । न खल्वेकगुणात् स्निग्धरूक्षत्वाद्बन्ध इत्यपवादः, एकगुण- स्निग्धरूक्षत्वस्य हि परिणम्यपरिणामकत्वाभावेन बन्धस्यासाधनत्वात् ।।१६५।। चेत् । एको द्विगुणस्तिष्ठति द्वितीयोऽपि द्विगुण इति द्वौ समसंख्यानौ तिष्ठतस्तावत् एक स्य विवक्षितद्विगुणस्य द्विगुणाधिक त्वे कृ ते सति सः चतुर्गुणो भवति शक्तिचतुष्टयपरिणतो भवति । तस्य चतुर्गुणस्य पूर्वोक्तद्विगुणेन सह बन्धो भवतीति । तथैव द्वौ त्रिशक्तियुक्तो तिष्ठतस्तावत्, तत्राप्येकस्य त्रिगुणशब्दाभिधेयस्य त्रिशक्तियुक्तस्य परमाणोः शक्तिद्वयमेलापके कृते सति पञ्चगुणत्वं भवति । तेन पञ्चगुणेन सह पूर्वोक्तत्रिगुणस्य बन्धो भवति । एवं द्वयोर्द्वयोः स्निग्धयोर्द्वयोर्द्वयो रूक्षयोर्द्वयोर्द्वयोः स्निग्धरूक्षयोर्वा समयोः विषमयोश्च द्विगुणाधिक त्वे सति बन्धो भवतीत्यर्थः, किंतु विशेषोऽस्ति । आदिपरिहीणा आदिशब्देन जलस्थानीयं जघन्यस्निग्धत्वं वालुकास्थानीयं जघन्यरूक्षत्वं भण्यते, ताभ्यां विहीना आदिपरिहीणा बध्यन्ते । किंच – परमचैतन्यपरिणतिलक्षणपरमात्मतत्त्वभावनारूपधर्मध्यान- शुक्लध्यानबलेन यथा जधन्यस्निग्धशक्तिस्थानीये क्षीणरागत्वे सति जधन्यरूक्षशक्तिस्थानीये क्षीणद्वेषत्वे च सति जलवालुकयोरिव जीवस्य बन्धो न भवति, तथा पुद्गलपरमाणोरपि जघन्यस्निग्ध- रूक्षशक्तिप्रस्तावे बन्धो न भवतीत्यभिप्रायः ।।१६५।। अथ तमेवार्थं विशेषेण समर्थयति — गुणशब्दवाच्यशक्तिद्वययुक्तस्य स्निग्धपरमाणोश्चतुर्गुणस्निग्धेन रूक्षेण वा समशब्दसंज्ञेन तथैव द्वयधिकाः ] यदि समानसे दो अधिक अंशवाले हों तो [बध्यन्ते हि ] बँधते हैं, [आदि परिहीनाः ] जघन्यांशवाले नहीं बंधते ।।१६५।।
टीका : — समानसे दो गुण (अंश) अधिक स्निग्धत्व या रूक्षत्व हो तो बंध होता है यह उत्सर्ग (सामान्य नियम) है; क्योंकि स्निग्धत्व या रूक्षत्वकी द्विगुणाधिकताका होना वह परिणामक (परिणमन करानेवाला) होनेसे बंधका कारण है ।
यदि एक गुण स्निग्धत्व या रूक्षत्व हो तो बंध नहीं होता यह अपवाद है; क्योंकि एक गुण स्निग्धत्व या रूक्षत्वके १परिणम्य – परिणामकताका अभाव होनेसे बंधके कारणपनेका अभाव है ।।१६५।। १. परिणम्य = परिणमन करने योग्य । [दश अंश स्निग्धतावाला परमाणु बारह अंश रूक्षतावाले परमाणुके
है; अथवा दश अंश स्निग्धतावाला परमाणु बारह अंश स्निग्धतावाले परमाणुके साथ बंधकर स्कंध बनने
पर, दश अंश स्निग्धतावाला परमाणु बारह अंश स्निग्धतारूप परिणमित हो जाता है; इसलिये कम
अंशवाला परमाणु परिणम्य है और दो अधिक अंशवाला परमाणु परिणामक है । एक अंश स्निग्धता या
परिणम्य भी नहीं है । इस प्रकार जघन्यभाव बंधका कारण नहीं है ।]]
Page 317 of 513
PDF/HTML Page 350 of 546
single page version
यथोदितहेतुकमेव परमाणूनां पिण्डत्वमवधार्यं, द्विचतुर्गुणयोस्त्रिपंचगुणयोश्च द्वयोः स्निग्धयोः द्वयो रूक्षयोर्द्वयोः स्निग्धरूक्षयोर्वा परमाण्वोर्बन्धस्य प्रसिद्धेः । उक्तं च — ‘‘णिद्धा णिद्धेण बज्झंति लुक्खा लुकखा य पोग्गला । णिद्धलुक्खा य बज्झंति रूवारूवी य पोग्गला ।।’’ त्रिशक्तियुक्तरूक्षस्य पञ्चगुणरूक्षेण स्निग्धेन वा विषमसंज्ञेन द्विगुणाधिकत्वे सति बन्धो भवतीति ज्ञातव्यम् । अयं तु विशेषः — परमानन्दैकलक्षणस्वसंवेदनज्ञानबलेन हीयमानरागद्वेषत्वे सति पूर्वोक्त-
अन्वयार्थ : — [स्निग्धत्वेन द्विगुणः ] स्निग्धरूपसे दो अंशवाला परमाणु [चतुर्गुणस्निग्धेन ] चार अंशवाले स्निग्ध (अथवा रूक्ष) परमाणुके साथ [बंधं अनुभवति ] बंधका अनुभव करता है । [वा ] अथवा [रूक्षेण त्रिगुणितः अणुः ] रूक्षरूपसे तीन अंशवाला परमाणु [पंचगुणयुक्तः ] पाँच अंशवालेके साथ युक्त होता हुआ [बध्यते ] बंधता है ।।१६६।।
टीका : — यथोक्त हेतुसे ही परमाणुओंके पिण्डपना होता है ऐसा निश्चित करना चाहिये; क्योंकि दो और चार गुणवाले तथा तीन और पाँच गुणवाले दो स्निग्ध परमाणुओंके अथवा दो रूक्ष परमाणुओंके अथवा दो स्निग्ध – रूक्ष परमाणुओंके ( – एक स्निग्ध और एक रूक्ष परमाणुके) बंधकी प्रसिद्धि है । कहा भी है कि : —
Page 318 of 513
PDF/HTML Page 351 of 546
single page version
‘‘णिद्धस्स णिद्धेण दुराहिएण लुक्खस्स लुक्खेण दुराहिएण । णिद्धस्स लुक्खेण हवेज्ज बंधो जहण्णवज्जे विसमे समे वा ।।’’ ।।१६६।। जलवालुकादृष्टान्तेन यथा जीवानां बन्धो न भवति तथा जघन्यस्निग्धरूक्षत्वगुणे सति परमाणूनां चेति । तथा चोक्तम् — ‘‘णिद्धस्स णिद्धेण दुराधिगेण लुक्खस्स लुक्खेण दुराधिगेण । णिद्धस्स लुक्खेण हवेदि बंधो जघण्णवज्जे विसमे समे वा’’ ।।१६६।। एवं पूर्वोक्तप्रकारेण स्निग्धरूक्षपरिणत-
[अर्थ : — पुद्गल १‘रूपी’ और ‘अरूपी’ होते हैं । उनमेंसे स्निग्ध पुद्गल स्निग्धके साथ बंधते हैं, रूक्ष पुद्गल रूक्षके साथ बंधते हैं, स्निग्ध और रूक्ष भी बंधते हैं ।
जघन्यके अतिरिक्त सम अंशवाला हो या विषम अंशवाला हो, स्निग्धका दो अधिक अंशवाले स्निग्ध परमाणुके साथ, रूक्षका दो अधिक अंशवाले रूक्ष परमाणुके साथ और स्निग्धका (दो अधिक अंशवाले) रूक्ष परमाणुके साथ बंध होता है । ]
भावार्थ : — दो अंशोंसे लेकर अनन्त अंश स्निग्धता या रूक्षतावाला परमाणु उससे दो अधिक अंश स्निग्धता या रूक्षतावाले परमाणुके साथ बँधकर स्कंध बनता है । जैसे : — २ अंश स्निग्धतावाला परमाणु ४ अंश स्निग्धतावाले परमाणुके साथ बंधता है; ९१ अंश स्निग्धतावाला परमाणु ९३ अंश रूक्षतावाले परमाणुके साथ बंधता है; ५३३ अंश रूक्षतावाला परमाणु ५३५ अंश रूक्षतावाले परमाणुके साथ बंधता है; ७००६ अंश रूक्षतावाला परमाणु ७००८ अंश स्निग्धतावाले परमाणुके साथ बंधता है — इन उदाहरणोंके अनुसार दो से लेकर अनन्त अंशों (अविभागी प्रतिच्छेदों) तक समझ लेना चाहिये ।
मात्र एक अंशवाले परमाणुमें जघन्यभावके कारण बंधकी योग्यता नहीं है, इसलिये एक अंशवाला स्निग्ध या रूक्ष परमाणु तीन अंशवाले स्निग्ध या रूक्ष परमाणुके साथ भी नहीं बंधता ।
इसप्रकार, (एक अंशवालेके अतिरिक्त) दो परमाणुओंके बीच यदि दो अंशोंका अन्तर हो तब ही वे बँधते हैं; दो से अधिक या कम अंशोंका अन्तर हो तो बंध नहीं होता । जैसे : – पाँच अंश स्निग्धता या रूक्षतावाला परमाणु सात अंशोंवाले परमाणुके साथ बंधता है; परन्तु पाँच अंशोंवाला परमाणु आठ या छह अंशोंवाले (अथवा पाँच अंशोंवाले) परमाणुके साथ नहीं बंधता ।।१६६।। १. किसी एक परमाणुकी अपेक्षासे विसदृशजातिका समान अंशोंवाला दूसरा परमाणु ‘रूपी’ कहलाता है और
Page 319 of 513
PDF/HTML Page 352 of 546
single page version
एवममी समुपजायमाना द्विप्रदेशादयः स्कन्धा विशिष्टावगाहनशक्तिवशादुपात्त- सौक्ष्म्यस्थौल्यविशेषा विशिष्टाकारधारणशक्तिवशाद्गृहीतविचित्रसंस्थानाः सन्तो यथास्वं परमाणुस्वरूपकथनेन प्रथमगाथा, स्निग्धरूक्षगुणविवरणेन द्वितीया, स्निग्धरूक्षगुणाभ्यां द्वयधिकत्वे सति बन्धकथनेन तृतीया, तस्यैव दृढीकरणेन चतुर्थी चेति परमाणूनां परस्परबन्धव्याख्यानमुख्यत्वेन प्रथमस्थले गाथाचतुष्टयं गतम् । अथात्मा द्वयणुकादिपुद्गलस्कन्धानां कर्ता न भवतीत्युपदिशति — जायन्ते उत्पद्यन्ते । के कर्तारः । दुपदेसादी खंधा द्विप्रदेशाद्यनन्ताणुपर्यन्ताः स्कन्धाः । के जायन्ते । पुढविजलतेउवाऊ पृथ्वीजलतेजोवायवः । कथंभूताः सन्तः । सुहुमा वा बादरा सूक्ष्मा वा बादरा वा । पुनरपि किंविशिष्टाः सन्तः । ससंठाणा यथासंभवं वृत्तचतुरस्रादिस्वकीयस्वकीय- संस्थानाकारयुक्ताः । कैः कृत्वा जायन्ते । सगपरिणामेहिं स्वकीयस्वकीयस्निग्धरूक्षपरिणामैरिति । अथ विस्तरः — जीवा हि तावद्वस्तुतष्टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकरूपेण शुद्धबुद्धैकस्वभावा एव, पश्चाद्वयवहारेणानादिकर्मबन्धोपाधिवशेन शुद्धात्मस्वभावमलभमानाः सन्तः पृथिव्यप्तेजोवातकायिकेषु
अन्वयार्थ : — [द्विप्रदेशादयः स्कंधाः ] द्विप्रदेशादिक (दो से लेकर अनन्तप्रदेशवाले) स्कंध [सूक्ष्माः वा बादराः ] जो कि सूक्ष्म अथवा बादर होते हैं और [ससंस्थानाः ] संस्थानों (आकारों) सहित होते हैं वे — [पृथिवीजलतेजोवायवः ] पृथ्वी, जल, तेज और वायुरूप [स्वकपरिणामैः जायन्ते ] अपने परिणामोंसे होते हैं ।।१६७।।
टीका : — इस (पूर्वोक्त) प्रकारसे यह उत्पन्न होनेवाले द्विप्रदेशादिक स्कंध — जिनने विशिष्ट अवगाहनकी शक्तिके वश सूक्ष्मता और स्थूलतारूप भेद ग्रहण किये हैं और जिनने विशिष्ट आकार धारण करनेकी शक्तिके वश होकर विचित्र संस्थान ग्रहण किये हैं वे — अपनी
स्कन्धो प्रदेशद्वयादियुत, स्थूल -सूक्ष्म ने साकार जे, ते पृथ्वी – वायु – तेज – जल परिणामथी निज थाय छे. १६७.
Page 320 of 513
PDF/HTML Page 353 of 546
single page version
स्पर्शादिचतुष्कस्याविर्भावतिरोभावस्वशक्तिवशमासाद्य पृथिव्यप्तेजोवायवः स्वपरिणामैरेव जायन्ते । अतोऽवधार्यते द्वयणुकाद्यनन्तानन्तपुद्गलानां न पिण्डकर्ता पुरुषोऽस्ति ।।१६७।।
अब ऐसा निश्चित करते हैं कि (जिस प्रकार आत्मा पुद्गलपिण्डका करनेवाला नहीं उसी प्रकार) आत्मा पुद्गलपिण्डका लानेवाला (भी) नहीं है : —
अन्वयार्थ : — [लोकः ] लोक [सर्वतः ] सर्वतः [सूक्ष्मेः बादरैः ] सूक्ष्म तथा बादर [च ] और [अप्रायोग्यैः योग्यैः ] कर्मत्वके अयोग्य तथा कर्मत्वके योग्य [पुद्गलकायैः ] पुद्गलस्कंधोंके द्वारा [अवगाढगाढनिचितः ] (विशिष्ट प्रकारसे) अवगाहित होकर गाढ़ ( – घनिष्ठ) भरा हुआ है ।।१६८।। १. स्पर्शादिचतुष्क = स्पर्श, रस, गंध और वर्ण । (स्पर्शादिकी प्रगटता और अप्रगटता वह पुद्गलकी
अवगाढ गाढ भरेल छे सर्वत्र पुद्गलकायथी आ लोक बादर - सूक्ष्मथी, कर्मत्वयोग्य - अयोग्यथी. १६८.
Page 321 of 513
PDF/HTML Page 354 of 546
single page version
यतो हि सूक्ष्मत्वपरिणतैर्बादरपरिणतैश्चानतिसूक्ष्मत्वस्थूलत्वात् कर्मत्वपरिणमनशक्ति- योगिभिरतिसूक्ष्मस्थूलतया तदयोगिभिश्चावगाहविशिष्टत्वेन परस्परमबाधमानैः स्वयमेव सर्वत एव पुद्गलकायैर्गाढं निचितो लोकः, ततोऽवधार्यते न पुद्गलपिण्डानामानेता पुरुषोऽस्ति ।।१६८।।
भृतस्तिष्ठति तथा पुद्गलैरपि । ततो ज्ञायते यत्रैव शरीरावगाढक्षेत्रे जीवस्तिष्ठति बन्धयोग्यपुद्गला अपि
टीका : — सूक्ष्मतया परिणत तथा बादररूप परिणत, अति सूक्ष्म अथवा अति स्थूल न होनेसे कर्मरूप परिणत होनेकी शक्तिवाले तथा अति सूक्ष्म अथवा अति स्थूल होनेसे कर्मरूप परिणत होनेकी शक्तिसे रहित — ऐसे पुद्गलकार्योंके द्वारा, अवगाहकी विशिष्टताके कारण परस्पर बाधा किये विना, स्वयमेव सर्वतः (सर्व प्रदेशोंसे) लोक गाढ़ भरा हुआ है । इससे निश्चित होता है कि पुद्गलपिण्डोंका लानेवाला आत्मा नहीं है ।
भावार्थ : — इस लोकमें सर्वत्र जीव हैं और कर्मबंधके योग्य पुद्गलवर्गणा भी सर्वत्र है । जीवके जैसे परिणाम होते हैं उसीप्रकारका जीवको कर्मबंध होता है । ऐसा नहीं है कि आत्मा किसी बाहरके स्थानसे कर्मयोग्य पुद्गल लाकर बंध करता है ।।१६८।।
अन्वयार्थ : — [कर्मत्वप्रायोग्याः स्कंधाः ] कर्मत्वके योग्य स्कंध [जीवस्यपरिणतिं प्राप्य ] जीवकी परिणतिको प्राप्त करके [कर्मभावं गच्छन्ति ] कर्मभावको प्राप्त होते हैं; [न हि ते जीवेन परिणमिताः ] जीव उनको नहीं परिणमाता ।।१६९।।
कर्मत्वने पामे; नहि जीव परिणमावे तेमने. १६९.
Page 322 of 513
PDF/HTML Page 355 of 546
single page version
यतो हि तुल्यक्षेत्रावगाढजीवपरिणाममात्रं बहिरंगसाधनमाश्रित्य जीवं परिणमयिता- रमन्तरेणापि कर्मत्वपरिणमनशक्तियोगिनः पुद्गलस्कन्धाः स्वयमेव कर्मभावेन परिणमन्ति, ततोऽवधार्यते न पुद्गलपिण्डानां कर्मत्वकर्ता पुरुषोऽस्ति ।।१६९।।
तत्रैव तिष्ठन्ति, न च बहिर्भागाज्जीव आनयतीति ।।१६८।। अथ कर्मस्कन्धानां जीव उपादानकर्ता न भवतीति प्रज्ञापयति — कम्मत्तणपाओग्गा खंधा कर्मत्वप्रायोग्याः स्कन्धाः कर्तारः जीवस्स परिणइं पप्पा जीवस्य परिणतिं प्राप्य निर्दोषिपरमात्मभावनोत्पन्नसहजानन्दैकलक्षणसुखामृतपरिणतेः प्रतिपक्षभूतां जीवसंबन्धिनीं मिथ्यात्वरागादिपरिणतिं प्राप्य गच्छंति कम्मभावं गच्छन्ति परिणमन्ति । कम् । कर्मभावं ज्ञानावरणादिद्रव्यकर्मपर्यायम् । ण हि ते जीवेण परिणमिदा न हि नैव ते कर्म- स्कन्धा जीवेनोपादानकर्तृभूतेन परिणमिताः परिणतिं नीता इत्यर्थः । अनेन व्याख्यानेनैतदुक्तं भवति कर्मस्कन्धानां निश्चयेन जीवः कर्ता न भवतीति ।।१६९।। अथ शरीराकारपरिणतपुद्गलपिण्डानां जीवः कर्ता न भवतीत्युपदिशति ---ते ते कम्मत्तगदा ते ते पूर्वसूत्रोदिताः कर्मत्वं गता द्रव्यकर्मपर्याय-
टीका : — कर्मरूप परिणमित होनेकी शक्तिवाले पुद्गलस्कंध तुल्य (समान) क्षेत्रावगाह जीवके परिणाममात्रका — जो कि बहिरंग साधन (बाह्यकारण) है उसका — आश्रय करके, जीव उनको परिणमाने वाला न होने पर भी, स्वयमेव कर्मभावसे परिणमित होते हैं । इससे निश्चित होता है कि पुद्गलपिण्डोंको कर्मरूप करनेवाला आत्मा नहीं है ।
भावार्थ : — समान क्षेत्रमें रहनेवाले जीवके विकारी परिणामको निमित्तमात्र करके कार्मणवर्गणायें स्वयमेव अपनी अन्तरंगशक्तिसे ज्ञानावरणादि कर्मरूप परिणमित हो जाती हैं; जीव उन्हें कर्मरूप परिणमित नहीं करता ।।१६९।।
अब आत्माके कर्मरूप परिणत पुद्गलद्रव्यात्मक शरीरके कर्तृत्वका अभाव निश्चित करते हैं (अर्थात् ऐसा निश्चित करते हैं कि कर्मरूप परिणत जो पुद्गलद्रव्य उस – स्वरूप शरीरका कर्ता आत्मा नहीं है ) : —
शरीरो बने छे जीवने, संक्रांति पामी देहनी. १७०.
Page 323 of 513
PDF/HTML Page 356 of 546
single page version
ये ये नामामी यस्य जीवस्य परिणामं निमित्तमात्रीकृत्य पुद्गलकायाः स्वयमेव कर्मत्वेन परिणमन्ति, अथ ते ते तस्य जीवस्यानादिसंतानप्रवृत्तशरीरान्तरसंक्रान्तिमाश्रित्य स्वयमेव च शरीराणि जायन्ते । अतोऽवधार्यते न कर्मत्वपरिणतपुद्गलद्रव्यात्मकशरीरकर्ता पुरुषोऽस्ति ।।१७०।।
अथात्मनः शरीरत्वाभावमवधारयति — परिणताः पोग्गलकाया पुद्गलस्कन्धाः पुणो वि जीवस्स पुनरपि भवान्तरेऽपि जीवस्य संजायंते देहा संजायन्ते सम्यग्जायन्ते देहाः शरीराणीति । किं कृत्वा । देहंतरसंकमं पप्पा देहान्तरसंक्रमं भवान्तरं प्राप्य लब्ध्वेति । अनेन किमुक्तं भवति — औदारिकादिशरीरनामकर्मरहितपरमात्मानमलभमानेन जीवेन यान्युपार्जितान्यौदारिकादिशरीरनामकर्माणि तानि भवान्तरे प्राप्ते सत्युदयमागच्छन्ति, तदुदयेन नोकर्मपुद्गला औदारिकादिशरीराकारेण स्वयमेव परिणमन्ति । ततः कारणादौदारिकादिकायानां जीवः कर्ता न भवतीति ।।१७०।। अथ शरीराणि जीवस्वरूपं न भवन्तीति निश्चिनोति — ओरालिओ य देहो औदारिकश्च देहः देहो वेउव्विओ य देहो वैक्रियकश्च तेजसिओ तैजसिकः आहारय कम्मइओ आहारकः कार्मणश्च पुग्गलदव्वप्पगा सव्वे एते पञ्च देहाः पुद्गलद्रव्यात्मकाः सर्वेऽपि
गाथा : १७० अन्वयार्थ : — [कर्मत्वगताः ] कर्मरूप परिणत [ते ते ] वे – वे [पुद्गलकायाः ] पुद्गलपिण्ड [देहान्त संक्रमं प्राप्य ] देहान्तररूप परिवर्तनको प्राप्त करके [पुनः अपि ] पुनः – पुनः [जीवस्य ] जीवके [देहाः ] शरीर [संजायन्ते ] होते हैं ।।१७०।।
टीका : — जिस जीवके परिणामको निमित्तमात्र करके जो – जो यह पुद्गलकाय स्वयमेव कर्मरूप परिणत होते हैं, वे जीवके अनादि संततिरूप (प्रवाहरूप) प्रवर्तमान देहान्तर (भवांतर) रूप परिवर्तनका आश्रय लेकर वे – वे पुद्गलपिण्ड स्वयमेव शरीर (-शरीररूप, शरीरके होनेमें निमित्तरूप) बनते हैं । इससे निश्चित होता है कि कर्मरूप परिणत पुद्गलद्रव्यात्मक शरीरका कर्ता आत्मा नहीं है ।
भावार्थ : — जीवके परिणामको निमित्तमात्र करके जो पुद्गल स्वयमेव कर्मरूप परिणत होते हैं, वे पुद्गल ही अन्य भवमें शरीरके बननेमें निमित्तभूत होते हैं, और नोकर्मपुद्गल स्वयमेव शरीररूप परिणमित होते हैं । इसलिये शरीरका कर्ता आत्मा नहीं है ।।१७०।।
Page 324 of 513
PDF/HTML Page 357 of 546
single page version
यतो ह्यौदारिकवैक्रियिकाहारकतैजसकार्मणानि शरीराणि सर्वाण्यपि पुद्गलद्रव्यात्म- कानि, ततोऽवधार्यते न शरीरं पुरुषोऽस्ति ।।१७१।।
अथ किं तर्हिं जीवस्य शरीरादिसर्वपरद्रव्यविभागसाधनमसाधारणं स्वलक्षणमित्या- वेदयति —
अन्वयार्थ : — [औदारिकः च देहः ] औदारिक शरीर, [वैक्रियिकः देहः ] वैक्रियिक शरीर, [तैजसः ] तैजस शरीर, [आहारकः ] आहारक शरीर [च ] और [कार्मणः ] कार्मण शरीर — [सर्वे ] सब [पुद्गलद्रव्यात्मकाः ] पुद्गलद्रव्यात्मक हैं ।।१७१।।
टीका : — औदारिक, वैक्रियिक, आहारक, तैजस और कार्मण — ये शरीर सब पुद्गलद्रव्यात्मक हैं । इससे निश्चित होता है कि आत्मा शरीर नहीं है ।।१७१।।
तब फि र जीवका, शरीरादि सर्वपरद्रव्योंसे विभागका साधनभूत, असाधारण स्वलक्षण क्या है, सो कहते हैं : —
Page 325 of 513
PDF/HTML Page 358 of 546
single page version
आत्मनो हि रसरूपगन्धगुणाभावस्वभावत्वात्स्पर्शगुणव्यक्त्यभावस्वभावत्वात् शब्द- पर्यायाभावस्वभावत्वात्तथा तन्मूलादलिंगग्राह्यत्वात्सर्वसंस्थानाभावस्वभावत्वाच्च पुद्गलद्रव्य- विभागसाधनमरसत्वमरूपत्वमगन्धत्वमव्यक्त त्वमशब्दत्वमलिंगग्राह्यत्वमसंस्थानत्वं चास्ति । सकल- पुद्गलापुद्गलाजीवद्रव्यविभागसाधनं तु चेतनागुणत्वमस्ति । तदेव च तस्य स्वजीव- द्रव्यमात्राश्रितत्वेन स्वलक्षणतां बिभ्राणं शेषद्रव्यान्तरविभागं साधयति । अलिंगग्राह्य इति वक्तव्ये यदलिंगग्रहणमित्युक्तं तद्बहुतरार्थप्रतिपत्तये । तथा हि — न लिंगैरिन्द्रियैर्ग्राहकतामा- मुख्यतया द्वितीयविशेषान्तराधिकारः समाप्तः । अथैकोनविंशतिगाथापर्यन्तं जीवस्य पुद्गलेन सह बन्ध- मुख्यतया व्याख्यानं करोति, तत्र षट्स्थलानि भवन्ति । तेष्वादौ ‘अरसमरूवं’ इत्यादि शुद्धजीव- व्याख्यानेन गाथैका, ‘मुत्तो रूवादि’ इत्यादिपूर्वपक्षपरिहारमुख्यतया गाथाद्वयमिति प्रथमस्थले गाथात्रयम् । तदनन्तरं भावबन्धमुख्यत्वेन ‘उवओगमओ’ इत्यादि गाथाद्वयम् । अथ परस्परं द्वयोः पुद्गलयोः बन्धो, जीवस्य रागादिपरिणामेन सह बन्धो, जीवपुद्गलयोर्बन्धश्चेति त्रिविधबन्धमुख्यत्वेन
अन्वयार्थ : — [जीवम् ] जीवको [अरसम् ] अरस, [अरूपम् ] अरूप [अगंधम् ] अगंध, [अव्यक्तम् ] अव्यक्त, [चेतनागुणम् ] चेतनागुणयुक्त, [अशब्दम् ] अशब्द, [अलिंगग्रहणम् ] अलिंगग्रहण (लिंग द्वारा ग्रहण न होने योग्य) और [अनिर्दिष्टसंस्थानम् ] जिसका कोई संस्थान नहीं कहा गया है ऐसा [जानीहि ] जानो ।।१७२।।
टीका : — आत्मा (१) रसगुणके अभावरूप स्वभाववाला होनेसे, (२) रूपगुणके अभावरूप स्वभाववाला होनेसे, (३) गंधगुणके अभावरूप स्वभाववाला होनेसे, (४) स्पर्शगुणरूप व्यक्तताके अभावरूप स्वभाववाला होनेसे, (५) शब्दपर्यायके अभावरूप स्वभाववाला होनेसे, तथा (६) इन सबके कारण (अर्थात् रस – रूप – गंध इत्यादिके अभावरूप स्वभावके कारण) लिंगके द्वारा अग्राह्य होनेसे ओर (७) सर्व संस्थानोंके अभावरूप स्वभाववाला होनेसे, आत्माको पुद्गलद्रव्यसे विभागका साधनभूत (१) अरसपना, (२) अरूपपना, (३) अगंधपना, (४) अव्यक्तपना, (५) अशब्दपना, (६) अलिंगग्राह्यपना और (७) असंस्थानपना है । पुद्गल तथा अपुद्गल ऐसे समस्त अजीव द्रव्योंसे विभागका साधन तो चेतनागुणमयपना है; और वही, मात्र स्वजीवद्रव्याश्रित होनेसे स्वलक्षणपनेको धारण करता हुआ, आत्माका शेष अन्य द्रव्योंसे विभाग (भेद) सिद्ध करता है ।
Page 326 of 513
PDF/HTML Page 359 of 546
single page version
पन्नस्य ग्रहणं यस्येत्यतीन्द्रियज्ञानमयत्वस्य प्रतिपत्तिः । न लिंगैरिन्द्रियैर्ग्राह्यतामापन्नस्य ग्रहणं यस्येतीन्द्रियप्रत्यक्षाविषयत्वस्य । न लिंगादिन्द्रियगम्याद्धूमादग्नेरिव ग्रहणं यस्येतीन्द्रिय- प्रत्यक्षपूर्वकानुमानाविषयत्वस्य । न लिंगादेव परैः ग्रहणं यस्येत्यनुमेयमात्रत्वाभावस्य । न लिंगादेव परेषां ग्रहणं यस्येत्यनुमातृमात्रत्वाभावस्य । न लिंगात्स्वभावेन ग्रहणं यस्येति प्रत्यक्षज्ञातृत्वस्य । न लिंगेनोपयोगाख्यलक्षणेन ग्रहणं ज्ञेयार्थालम्बनं यस्येति बहिरर्थालम्बन- ज्ञानाभावस्य । न लिंगस्योपयोगाख्यलक्षणस्य ग्रहणं स्वयमाहरणं यस्येत्यनाहार्यज्ञानत्वस्य । न लिंगस्योपयोगाख्यलक्षणस्य ग्रहणं परेण हरणं यस्येत्यहार्यज्ञानत्वस्य । न लिंगे ‘फासेहि पोग्गलाणं’ इत्यादि सूत्रद्वयम् । ततः परं निश्चयेन द्रव्यबन्धकारणत्वाद्रागादिपरिणाम एव बन्ध इति कथनमुख्यतया ‘रत्तो बंधदि’ इत्यादि गाथात्रयम् । अथ भेदभावनामुख्यत्वेन ‘भणिदा पुढवी’ इत्यादि सूत्रद्वयम् । तदनन्तरं जीवो रागादिपरिणामानामेव कर्ता, न च द्रव्यकर्मणामिति कथनमुख्यत्वेन प्रतिपत्ति (प्राप्ति, प्रतिपादन) करनेके लिये है । वह इसप्रकार है : — (१) ग्राहक (-ज्ञायक) जिसके लिंगोंके द्वारा अर्थात् इन्द्रियोंके द्वारा ग्रहण (-जानना) नहीं होता वह अलिंगग्रहण है; इसप्रकार ‘आत्मा अतीन्द्रियज्ञानमय’ है इस अर्थकी प्राप्ति होती है । (२) ग्राह्य (ज्ञेय) जिसका लिंगोंके द्वारा अर्थात् इन्द्रियोंके द्वारा ग्रहण (-जानना) नहीं होता वह अलिंगग्रहण है; इसप्रकार ‘आत्मा इन्द्रियप्रत्यक्षका विषय नहीं है’ इस अर्थकी प्राप्ति होती है । (३) जैसे धुंएँसे अग्निका ग्रहण (ज्ञान) होता है, उसीप्रकार लिंग द्वारा, अर्थात् इन्द्रियगम्य (-इन्द्रियोंसे जानने योग्य चिह्न) द्वारा जिसका ग्रहण नहीं होता वह अलिंगग्रहण है । इसप्रकार ‘आत्मा इन्द्रियप्रत्यक्षपूर्वक अनुमानका विषय नहीं है’ ऐसे अर्थकी प्राप्ति होती है । (४) दूसरोंके द्वारा – मात्र लिंग द्वारा ही जिसका ग्रहण नहीं होता वह अलिंगग्रहण है; इसप्रकार ‘आत्मा अनुमेय मात्र (केवल अनुमानसे ही ज्ञात होने योग्य) नहीं है’ ऐसे अर्थकी प्राप्ति होती है । (५) जिसके लिंगसे ही परका ग्रहण नहीं होता वह अलिंगग्रहण है; इसप्रकार ‘आत्मा अनुमातामात्र (केवल अनुमान करनेवाला हो) नहीं है’ ऐसे अर्थकी प्राप्ति होती है । (६) जिसके लिंगके द्वारा नहीं किन्तु स्वभावके द्वारा ग्रहण होता है वह अलिंगग्रहण है; इसप्रकार ‘आत्मा प्रत्यक्ष ज्ञाता है’ ऐसे अर्थकी प्राप्ति होती है । (७) जिसके लिंग द्वारा अर्थात् उपयोगनामक लक्षण द्वारा ग्रहण नहीं है अर्थात् ज्ञेय पदार्थोंका आलम्बन नहीं है, वह अलिंगग्रहण है; इसप्रकार ‘आत्माके बाह्य पदार्थोंका आलम्बनवाला ज्ञान नहीं है’ ऐसे अर्थकी प्राप्ति होती है । (८) जो लिंगको अर्थात् उपयोग नामक लक्षणको ग्रहण नहीं करता अर्थात् स्वयं (कहीं बाहरसे) नहीं लाता सो अलिंगग्रहण है; इसप्रकार ‘आत्मा जो कहींसे नहीं लाया जाता ऐसे ज्ञानवाला है’ ऐसे अर्थकी प्राप्ति होती है । (९) जिसे लिंगका अर्थात् उपयोगनामक लक्षणका ग्रहण अर्थात् परसे हरण
Page 327 of 513
PDF/HTML Page 360 of 546
single page version
उपयोगाख्यलक्षणे ग्रहणं सूर्य इवोपरागो यस्येति शुद्धोपयोगस्वभावस्य । न लिंगादुपयोगा- ख्यलक्षणाद् ग्रहणं पौद्गलिककर्मादानं यस्येति द्रव्यकर्मासंपृक्तत्वस्य । न लिंगेभ्य इन्द्रियेभ्यो ग्रहणं विषयाणामुपभोगो यस्येति विषयोपभोक्तृत्वाभावस्य । न लिंगात् मनो वेन्द्रियादि- लक्षणाद् ग्रहणं जीवस्य धारणं यस्येति शुक्रार्तवानुविधायित्वाभावस्य । न लिंगस्य मेहना- कारस्य ग्रहणं यस्येति लौकिकसाधनमात्रत्वाभावस्य । न लिंगेनामेहनाकारेण ग्रहणं लोकव्याप्तिर्यस्येति कुहुक प्रसिद्धसाधनाकारलोकव्याप्तित्वाभावस्य । न लिंगानां स्त्रीपुन्नपुंसक- ‘कुव्वं सहावमादा’ इत्यादि षष्ठस्थले गाथासप्तकम् । यत्र मुख्यत्वमिति वदति तत्र यथासंभवमन्यो- ऽप्यर्थो लभ्यत इति सर्वत्र ज्ञातव्यम् । एवमेकोनविंशतिगाथाभिस्तृतीयविशेषान्तराधिकारे समुदाय- पातनिका । तद्यथा — अथ किं तर्हि जीवस्य शरीरादिपरद्रव्येभ्यो भिन्नमन्यद्रव्यासाधारणं स्वस्वरूपमिति प्रश्ने प्रत्युत्तरं ददाति — अरसमरूवमगंधं रसरूपगन्धरहितत्वात्तथा चाध्याहार्यमाणास्पर्शरूपत्वाच्च अव्वत्तं अव्यक्तत्वात् असद्दं अशब्दत्वात् अलिंगग्गहणं अलिङ्गग्रहणत्वात् अणिद्दिट्ठसंठाणं अनिर्दिष्टसंस्थानत्वाच्च जाण जीवं जानीहि जीवम् । अरसमरूपमगन्धमस्पर्शमव्यक्तमशब्दमलिङ्गग्रहणमनिर्दिष्टसंस्थानलक्षणं च हे शिष्य, जीवं जीवद्रव्यं जानीहि । पुनरपि कथंभूतम् । चेदणागुणं समस्तपुद्गलादिभ्योऽचेतनेभ्यो भिन्नः समस्तान्यद्रव्यासाधारणः स्वकीयानन्तजीवजातिसाधारणश्च चेतनागुणो यस्य तं चेतनागुणं नहीं हो सकता (-अन्यसे नहीं ले जाया जा सकता) सो अलिंग ग्रहण है; इसप्रकार ‘आत्माके ज्ञानका हरण नहीं किया जा सकता’ ऐसे अर्थकी प्राप्ति होती है । (१०) जिसे लिंगमें अर्थात् उपयोगनामक लक्षणमें ग्रहण अर्थात् सूर्यकी भाँति उपराग (-मलिनता, विकार) नहीं है वह अलिंगग्रहण है; इसप्रकार ‘आत्मा शुद्धोपयोगस्वभावी है’ ऐसे अर्थकी प्राप्ति होती है । (११) लिंग द्वारा अर्थात् उपयोगनामक लक्षण द्वारा ग्रहण अर्थात् पौद्गलिक कर्मका ग्रहण जिसके नहीं है, वह अलिंगग्रहण है; इसप्रकार ‘आत्मा द्रव्यकर्मसे असंयुक्त (असंबद्ध) है’ ऐसे अर्थकी प्राप्ति होती है । (१२) जिसे लिंगोंके द्वारा अर्थात् इन्द्रियोंके द्वारा ग्रहण अर्थात् विषयोंका उपभोग नहीं है सो अलिंगग्रहण है; इसप्रकार ‘आत्मा विषयोंका उपभोक्ता नहीं है’ ऐसे अर्थकी प्राप्ति होती है । (१३) लिंग द्वारा अर्थात् मन अथवा इन्द्रियादि लक्षणके द्वारा ग्रहण अर्थात् जीवत्वको धारण कर रखना जिसके नहीं है वह अलिंगग्रहण है; इसप्रकार ‘आत्मा शुक्र और आर्तवको अनुविधायी (-अनुसार होनेवाला) नहीं है’ ऐसे अर्थकी प्राप्ति होती है । (१४) लिंगका अर्थात् मेहनाकार (-पुरुषादिकी इन्द्रियका आकार)का ग्रहण जिसके नहीं है सो अलिंगग्रहण है; इसप्रकार ‘आत्मा लौकिकसाधनमात्र नहीं है’ ऐसे अर्थकी प्राप्ति होती है । (१५) लिंगके द्वारा अर्थात् अमेहनाकारके द्वारा जिसका ग्रहण अर्थात् लोकमें व्यापकत्व नहीं है सो अलिंगग्रहण है; इसप्रकार ‘आत्मा पाखण्डियोंके प्रसिद्ध साधनरूप आकारवाला — लोकव्याप्तिवाला नहीं है’ ऐसे अर्थकी प्राप्ति होती है । (१६) जिसके लिंगोका अर्थात् स्त्री,