PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
સર્વજ્ઞતા–વીતરાગતા ને પૂર્ણાનંદ પ્રગટ કર્યોે. પછી તે ભગવાનનો
દિવ્યધ્વનિ છૂટ્યો. તે દિવ્યધ્વનિમાં ભગવાને શું હુકમ કર્યો?
નથી, રાગ વડે હિત નથી, માટે રાગનો આદર છોડો ને જ્ઞાનસ્વભાવનો જ
આદર કરો. જ્ઞાનસ્વભાવના જ આદર વડે રાગનો અભાવ કરીને સર્વજ્ઞતા
પ્રગટ કરો. આ રીતે સર્વજ્ઞ ભગવાને સર્વજ્ઞ થવાનો જ હુકમ કર્યો છે.
રાગ નથી એટલે રાગના આદર વડે સર્વજ્ઞનો આદર થતો નથી. સર્વજ્ઞનો
આદર કરનાર જીવ રાગનો આદર કરે જ નહિ. રાગથી જે ધર્મ માને છે
તેણે સર્વજ્ઞના હુકમનો અનાદર કર્યો છે; ને જે જીવે પોતાના
જ્ઞાનસ્વભાવની સન્મુખ થઈને સમ્યક્શ્રદ્ધા–જ્ઞાન પ્રગટ કર્યા છે તે જીવ
સર્વજ્ઞ થવાના માર્ગે ચડ્યો છે, ને તેણે જ ખરેખર સર્વજ્ઞદેવનો હુકમ
માન્યો છે. તે જીવ જરૂર અલ્પકાળમાં સર્વજ્ઞ થશે.
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
ઊજવાયા હતા. પર્યુષણના દસ દિવસો દરમિયાન, ભગવાન શ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવ રચિત ‘બારસ્સઅનુપ્રેક્ષા’માંથી
ઉત્તમ ક્ષમાદિ દસધર્મના સ્વરૂપ ઉપર પૂ. ગુરુદેવે ખાસ પ્રવચનો કર્યાં હતા; તેમ જ રોજ જિનમંદિરમાં નવીન–
નવીન ઉલ્લાસભરી ભક્તિ–પૂજા થતી હતી. દસલક્ષણ મંડલનું સમૂહપૂજન હંમેશાં થતું હતું. ભાદરવાસુદ પુનમના
રોજ શ્રી જિનેન્દ્રભગવાનની રથયાત્રા નીકળી હતી. તથા સુગંધદસમીના દિવસે ૧૦ પૂજન, ૧૦ સ્તોત્ર ઈત્યાદિ
વિધિપૂર્વક સર્વે જિનમંદિરોમાં વિધિપૂર્વક ધૂપક્ષેપણ કરવામાં આવ્યું હતું. ભાદરવા વદ એકમે
પૂજન તેમ જ શ્રી માનસ્તંભમાં બિરાજિત સીમંધર ભગવાનનો ૧૦૮ કળશોથી ભવ્ય અભિષેક કર્યો હતો. આ
રીતે દસલક્ષણીધર્મનો ઉત્સવ આનંદપૂર્વક સુંદર રીતે ઊજવાયો હતો.
બદલ તેમને ધન્યવાદ.
તેમને ધન્યવાદ
સ્વાધ્યાય તેમ જ પ્રચાર કરીને,–એ રીતે પણ પૂ. ગુરુદેવના અધ્યાત્મઉપદેશનું બહુમાન કરવું તે જિજ્ઞાસુઓની
પોતાનું લવાજમ છેવટ કારતકસુદ પુનમ સુધીમાં મોકલી દેવું. ત્યારબાદ વી.પી. શરૂ થશે.
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
વર્ણન કર્યું છે તેના ઉપર પૂ. ગુરુદેવના વિશિષ્ટ–અપૂર્વ પ્રવચનોનો સાર.
આત્માનું સ્વરૂપ શું છે અને તેની પ્રાપ્તિ કઈ રીતે
થાય? આવી ઝંખનાવાળા શિષ્યને આચાર્યદેવ વિધ–
વિધનયોથી આત્માનું સ્વરૂપ સમજાવે છે: તેનું આ
વર્ણન ચાલે છે.
અહીં ૪૭ નયોથી આત્મદ્રવ્યનું વર્ણન કર્યું છે તેમાંથી ૪૩ નયો કહેવાઈ ગયા, હવે ૪ નયો બાકી છે;
પરમાણુ છૂટો પડે તેમાં તે પરમાણુ બીજા પરમાણુથી છૂટો થવારૂપ દ્વૈતને પામે છે; તેમ વ્યવહારનયથી આત્માના
બંધને વિષે કર્મ સાથેના સંયોગની અપેક્ષા આવતી હોવાથી દ્વૈત છે અને આત્માના મોક્ષને વિષે કર્મના વિયોગની
અપેક્ષા આવતી હોવાથી ત્યાં પણ દ્વૈત છે.
નિમિત્ત છે, ને મોક્ષમાં કર્મના અભાવનું નિમિત્ત છે. આ રીતે વ્યવહારથી બંધ અને મોક્ષ બન્નેમાં આત્માને
પુદ્ગલકર્મની અપેક્ષા આવે છે તેથી તે દ્વૈતને અનુસરનારો છે–એમ કહ્યું છે. પરંતુ તે દ્વૈતને અનુસરવાનો ધર્મ
આત્માનો પોતાનો છે, કાંઈ કર્મને લીધે તે ધર્મ નથી. પોતાની પર્યાયમાં
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
વખતે આત્મા કર્મના અભાવને અનુસરે છે. પણ કર્મમાં એવો ધર્મ નથી કે તે બળજોરીથી આત્માને અનુસરાવે.
જેટલો કર્મનો ઉદય આવે તેટલા પ્રમાણમાં આત્માએ તેને અનુસરવું જ પડે–એમ નથી. કર્મના ઉદયને ન
અનુસરતાં પોતાના સ્વભાવને અનુસરે તો મોક્ષનું સાધન થાય ને મોક્ષદશા પ્રગટે, તે મોક્ષમાં આત્મા કર્મના
અભાવને અનુસરે છે. સ્વભાવને ન અનુસરતાં કર્મને અનુસરે તો બંધન થાય છે, ને કર્મને ન અનુસરતાં
સ્વભાવને અનુસારે અર્થાત્ કર્મના અભાવને અનુસરે–તો મોક્ષ થાય છે. આ રીતે બંધમાં કર્મના સદ્ભાવનું
નિમિત્ત છે ને મોક્ષમાં કર્મના અભાવનું નિમિત્ત છે, એમ જાણવું જોઈએ. બંધ કે મોક્ષની અવસ્થારૂપ પરિણમન
તો આત્મા પોતે એકલો જ કરે છે, માત્ર તેમાં કર્મના સદ્ભાવ કે અભાવરૂપ નિમિત્તની અપેક્ષા આવે છે, તેથી
વ્યવહારનયે આત્મા દ્વૈતને અનુસરનાર છે–એમ કહ્યું છે; પરંતુ કર્મ આત્માને બંધ–મોક્ષ કરાવે છે–એવો, એનો
અર્થ નથી. નિશ્ચયથી તો આત્મા રાગ કરે ને વ્યવહારથી કર્મ રાગ કરાવે–એમ પણ નથી. આત્મા પોતે રાગ કરે
ત્યારે કર્મને અનુસરે છે, સ્વભાવને અનુસરીને રાગ ન થાય; માટે રાગમાં કર્મના નિમિત્તની અપેક્ષા છે તેનું
જ્ઞાન કરવું તે વ્યવહારનય છે, પરંતુ કર્મ રાગ કરાવે છે–એમ માનવું તે તો ભ્રમ છે. પ્રવચનસારની ૧૨૬ મી
ગાથામાં આચાર્યદેવે એ વાત સ્પષ્ટ કરી છે કે અજ્ઞાનદશામાં કે જ્ઞાનદશામાં, સંસારમાં કે મોક્ષમાં, આત્મા પોતે
એકલો જ કર્તા છે.
રાગ–દ્વેષ કરવાની તેની ભાવના તો નથી?
છે; કર્મનો ઉદય તેને પરાણે રાગદ્વેષ કરાવે છે–એમ નથી. રાગ–દ્વેષ કરવાની ધર્મીને ભાવના નથી, ભાવના તો
સ્વભાવને જ અનુસરવાની છે, પરંતુ અસ્થિરતાથી હજી રાગ–દ્વેષ થાય છે તે કર્મને અનુસરીને થાય છે,–એમ તે
જાણે છે, ને સ્વભાવની દ્રષ્ટિના જોરે ક્ષણે ક્ષણે તેને કર્મનું અવલંબન તૂટતું જાય છે ને સ્વભાવનું અવલંબન
વધતું જાય છે, એ રીતે સ્વભાવનું પૂર્ણ અવલંબન થતાં મોક્ષ થશે, ત્યારે આત્મા કર્મના અભાવને અનુસરશે.
આ રીતે વ્યવહારે બંધ તેમ જ મોક્ષમાં આત્મા દ્વૈતને અનુસરે છે.
દ્રષ્ટિમાં તો નિરપેક્ષ જ્ઞાયકસ્વભાવનું અવલંબન વર્તે છે ને હજી સાધક દશામાં કંઈક રાગ–દ્વેષ થાય છે તેટલું
કર્મનું અવલંબન છે. જેટલો રાગ છે તેટલું કર્મનું નિમિત્ત છે એમ તે જાણે છે અને સ્વભાવના અવલંબને કર્મના
નિમિત્તનો અભાવ થતો જાય છે તેને પણ તે જાણે છે. અહીં બંધ અને મોક્ષમાં આત્મા સિવાય બીજાની અપેક્ષા
આવી માટે તેમાં વ્યવહારે દ્વૈત કહ્યું.
થાય છે તેટલું બંધન છે, અને તે બંધનમાં કર્મના નિમિત્તની અપેક્ષા આવે છે, તેને સાધક વ્યવહારનયથી જાણે
છે; અબંધ સ્વભાવની દ્રષ્ટિ રાખીને બંધનને અને તેના નિમિત્તને તે જાણે છે. અબંધસ્વભાવની દ્રષ્ટિ વિના
અજ્ઞાનીને તો બંધનનું જ્ઞાન પણ સાચું થતું નથી.
બંધમાં ને મોક્ષમાં દ્વૈતને અનુસરનારું છે; બીજા પરમાણુની અપેક્ષા વગર તેને બંધ–મોક્ષ કહી શકાય નહિ, તેમ
આત્માના બંધ કે મોક્ષને લક્ષમાં લેતાં તેમાં કર્મની અપેક્ષા આવે છે, બંધ અને મોક્ષ તો આત્મા પોતે સ્વતંત્રપણે
કરે છે પણ તેમાં કર્મના સદ્ભાવની કે અભાવની અપેક્ષા આવે છે તેથી વ્યવહારનયે આત્મા બંધ–મોક્ષમાં
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
અંશે કર્મને અનુસરે છે ને અંશે કર્મના અભાવને પણ અનુસરે છે, સર્વથા કર્મના સદ્ભાવને જ અનુસરે છે–એમ
નથી, પરંતુ તે જ વખતે અંશે સ્વભાવને પણ અનુસરે છે એટલે કર્મના અભાવને પણ અનુસરે છે.–આ રીતે
સાધકની વાત છે. પરમ પારિણામિકભાવરૂપ નિરપેક્ષસ્વભાવની દ્રષ્ટિ રાખીને, પર્યાયના બંધ મોક્ષમાં કર્મના
સદ્ભાવની કે અભાવની જેટલી અપેક્ષા આવે છે તેને પણ સાધકજીવ જાણે છે. બંધ–મોક્ષમાં દ્વૈતને અનુસરે છે તે
મારી પર્યાયનો ધર્મ છે એટલે બંધ–મોક્ષમાં કર્મના નિમિત્તની અપેક્ષા આવતી હોવા છતાં, તે બંધ અને મોક્ષ
બંનેમાં મારા આત્માની સ્વતંત્રતા છે–એમ ધર્મી જાણે છે.
પોતાથી જ બંધ–મોક્ષપણે પરિણમે છે, પણ તેમાં કર્મની અપેક્ષા આવે છે તેટલી વાત છે. જીવ પોતે વિકાર કરીને
કર્મના ઉદયને અનુસરે છે ત્યારે કર્મને નિમિત્ત કહેવાય છે. નિમિત્ત વિકાર કરાવે એ માન્યતા તો સ્થૂળ ઊંધી છે.
હજી તો, પર વિકાર ન કરાવે પણ પોતાના દોષથી જ વિકાર થાય એમ માનીને પણ તે વિકાર સામે જ દ્રષ્ટિ
રાખ્યા કરે, –વિકાર જેટલો જ આત્માને અનુભવ્યા કરે, તો તે પણ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
મોક્ષપર્યાયને પણ વ્યવહાર ગણ્યો છે, ભેદમાત્રને ત્યાં વ્યવહાર ગણ્યો છે ને શુદ્ધ–અભેદઆત્માને જ નિશ્ચય
ગણ્યો છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિને વ્યવહારનો–ભેદનો આશ્રય નથી, સમકીતિની દ્રષ્ટિમાં તો એકરૂપ અભેદ શુદ્ધઆત્મા જ
સાધ્ય ને ધ્યેય છે, તે ધ્યેયમાં એકાગ્રતા કરતાં પર્યાયની નિર્મળતા ખીલતી જાય છે, બંધ ટળતો જાય છે ને
મોક્ષપર્યાય થતી જાય છે. પણ સમ્યગ્દર્શનના વિષયમાં તે પર્યાયનો ભેદ અભૂતાર્થ છે.
કર્મની અપેક્ષા લઈને, આત્મા દ્વૈતને અનુસરે છે એમ જાણવું તે વ્યવહારનય છે. જો આત્મા સર્વથા કર્મના
અભાવને અનુસરે તો મોક્ષદશા હોય; સર્વથા કર્મના ઉદયને જ અનુસરે તો મિથ્યાદ્રષ્ટિ હોય; સાધકને બંને ધારા
એક સાથે છે એટલે કે સ્વભાવના અવલંબને અંશે કર્મના અભાવને પણ અનુસરે છે ને હજી અલ્પ વિકાર છે
તેટલા અંશે કર્મને પણ અનુસરે છે.
બંધન થવામાં ‘બે ગુણ અધિક’ સાથે બંધાય–એ નિયમ છે, પણ છૂટવામાં કોઈ નિયમ નથી. બે પરમાણુનો
સંયોગ થયો તે બંધન, ને બે પરમાણુ છૂટા પડ્યા ને મોક્ષ,–એમ બંધ–મોક્ષમાં પરમાણુને દ્વૈતપણું છે. સ્પર્શગુણની
ચાર અંશ લૂખાશ કે ચીકાસવાળા પરમાણુ સાથે બે અંશવાળો પરમાણુ બંધાય, ત્યાં તે ચાર અંશવાળા
પરમાણુને ‘બંધક’ (બંધ કરનાર) કહેવાય છે; ને અન્ય પરમાણુથી તે છૂટો પડે ત્યારે અન્ય પરમાણુને ‘મોચક’
(મુક્ત કરનાર) કહેવાય છે. એ રીતે પરમાણુને બંધ–મોક્ષમાં અન્ય પરમાણુની અપેક્ષા આવતી હોવાથી
વ્યવહારનયે દ્વૈતપણું છે. તેમ આત્માની અવસ્થામાં પોતાની લાયકાત અનુસાર બંધ–મોક્ષ થાય છે, ત્યાં ‘આત્મા
બંધાયો અને મુક્ત થયો’ એમ કહેવામાં કર્મથી બંધાયો ને કર્મથી છ્રૂટયો–એવી કર્મની અપેક્ષા લેતાં દ્વૈતપણું આવે
છે એટલે આત્મા વ્યવહારનયે દ્વૈતને અનુસરે છે–આવો આત્માનો એક ધર્મ છે.
તો નિમિત્ત તરીકે પુદ્ગલની પર્યાયમાં કેવો ઉત્કૃષ્ટધર્મ છે તે બતાવ્યું છે. પણ આ તરફ જીવનો ઉત્કૃષ્ટસ્વભાવ
કેવળજ્ઞાનસામર્થ્યથી ભરેલો છે–તેની પ્રતીત કરે તો જ પુદ્ગલના
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
માને તેની તો દ્રષ્ટિ જ ઊંધી છે, તેણે તો જીવ–પુદ્ગલની ભિન્નતા પણ નથી માની, તો જીવની શક્તિ શું ને
પુદ્ગલની શક્તિ શું તેની તેને ખબર પડે નહિ. પુદ્ગલની શક્તિ પુદ્ગલમાં છે ને જીવનો ધર્મ જીવમાં સ્વતંત્ર છે;
પુદ્ગલને અનુસરવું કે પોતાના ચિદાનંદસ્વભાવને અનુસરવું તેમાં જીવ પોતે સ્વતંત્ર છે. વ્યવહારનયથી જીવના
ધર્મનું વર્ણન હોય કે નિશ્ચયનયથી વર્ણન હોય, તેમાં સર્વત્ર જીવના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયની સ્વતંત્રતા રાખીને તે
વર્ણન છે એમ સમજવું જોઈએ, અને એમ સમજવું તે જ સર્વજ્ઞભગવાનના અનેકાન્તશાસનનું રહસ્ય છે. જીવ
પોતે કેવળજ્ઞાનરૂપે ન પરિણમતાં અલ્પજ્ઞરૂપે પરિણમે છે ત્યારે તે કેવળજ્ઞાનાવરણીયકર્મને અનુસરે છે. ત્યાં
કેવળજ્ઞાનાવરણીયકર્મે જીવની કેવળજ્ઞાન શક્તિને રોકી એમ કહેવું તે તો ફક્ત નિમિત્તના ઉપચારનું કથન છે.
ભગવાન! ‘કેવળજ્ઞાનાવરણીય કર્મ છે માટે આત્માએ તેને અનુસરવું પડે છે’ એમ ઊંધુંં ન લે, પણ બંધભાવ
વખતે કર્મને અનુસરે એવો તારો પોતાનો ધર્મ છે–એમ આત્મા તરફથી સવળું લે; તો તને આત્માના ધર્મ દ્વારા
આત્મદ્રવ્યની ઓળખાણ થાય અને તારો વ્યવહારનય સાચો થાય.
સ્વભાવમાં લીન થઈને મોક્ષપર્યાય પ્રગટ કરે તેમાં પણ કર્મના નાશની અપેક્ષા હોવાથી દ્વૈત છે. આ રીતે પરની
અપેક્ષા સહિત બંધ–મોક્ષ પર્યાયનું કથન કરવું તે વ્યવહારનયનો વિષય છે. વ્યવહારનયથી આત્મા બંધ અને
મોક્ષ બન્નેમાં દ્વૈતની અપેક્ષા રાખનાર છે. અહીં, એકરૂપ આત્મામાં બંધ અને મોક્ષ એવા બે પ્રકાર પડ્યા માટે
વ્યવહાર–એમ નથી, પરંતુ બંધ અને મોક્ષ એ બન્ને પર્યાયમાં પરની અપેક્ષારૂપ દ્વૈત હોવાથી તેને વ્યવહાર કહ્યો
છે. અને કર્મની અપેક્ષા ન લેતાં, આત્મા એકલો જ બંધ–મોક્ષદશારૂપ થાય છે–એમ લક્ષમાં લેવું તેને નિશ્ચય
કહેશે. આ રીતે અહીં બંધ–મોક્ષ પર્યાયનું કથન નિમિત્તની અપેક્ષા સહિત કરવું તે વ્યવહાર છે ને એકલા પોતાથી
બંધ–મોક્ષપર્યાયનું વર્ણન કરવું તે નિશ્ચય છે. જ્યાં જે અપેક્ષાથી નિશ્ચય–વ્યવહાર કહેવામાં આવ્યા હોય ત્યાં તે
પ્રકારથી સમજવું જોઈએ.
પરાણે અનુસરણ કરાવે! આ ધર્મને સમજે તો તેમાં પણ આત્માની સ્વતંત્રતા સમજાય છે. આ ધર્મો કહેવાય છે
તે બધા ધર્મોવાળું તો આત્મદ્રવ્ય છે, માટે અનંત ધર્મસ્વરૂપ આત્મદ્રવ્યના લક્ષપૂર્વક જ્ઞાની પોતાના ધર્મને જાણે
છે. પર્યાયમાં હજી બંધભાવ છે તેટલો આત્મા કર્મને અનુસરે છે, ક્ષણિક પર્યાયમાં તેવો ધર્મ છે; કર્મને
અનુસરવાનો ત્રિકાળી સ્વભાવ નથી પરંતુ કર્મના અભાવને અનુસરવાનો આત્માનો ત્રિકાળી સ્વભાવ છે.–
આવા સ્વભાવની પ્રતીતિમાં ધર્મીને અવસ્થામાંથી કર્મનું અનુસરણ છૂટતું જાય છે ને કર્મના અભાવનું અનુસરણ
થતું જાય છે. આ રીતે વ્યવહારનયે બંધમાં તેમ જ મોક્ષમાં આત્મા દ્વૈતને અનુસરનાર છે.
વખતે બંધદશા ન હોય; પણ તે બંધ અને મોક્ષ બંને દશામાં દ્વૈતને અનુસરવા રૂપ ધર્મ આત્મામાં છે. બંધ વખતે
દ્વૈતને અનુસરવારૂપ જુદો ધર્મ, ને મોક્ષ વખત દ્વૈતને અનુસરવારૂપ જુદો ધર્મ–એમ જુદા જુદા બે ધર્મ નથી
લીધા, પણ દ્વૈતને અનુસરવારૂપ એક ધર્મ છે, તે ધર્મથી આત્મા બંધ વખતે તેમ જ મોક્ષ વખતે દ્વૈતને અનુસરે છે,
એટલે કે તેની બંધ–મોક્ષપર્યાયમાં બીજા નિમિત્તની અપેક્ષા પણ આવે છે.
કર્મના અભાવરૂપ નિમિત્ત,–એ રીતે આત્મા દ્વૈતને અનુસરે છે.
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
માણસો જ ન વસતા હોય તો ખાલી મકાનમાં વાસ્તુ શેનું? તેમ આ આત્મામાં વાસ્તુ થાય છે. આત્મવસ્તુમાં
કોણ વસે છે?–આત્મવસ્તુમાં પોતાના અનંત ધર્મો વસે છે, તે અનંતધર્મોનું વાસ્તુ આત્મામાં છે. ભગવાન!
તારી આવી વસ્તુના મહિમાને લક્ષમાં લઈને તેમાં તું વાસ કર.–તો તારો ભવ–વાસ મટે ને મોક્ષદશા પ્રગટે.
ત્યાં પણ આત્મા દ્વૈતને અનુસરે છે–એમ કહ્યું છે. વ્યવહારનયથી મોક્ષમાં પણ પરની (કર્મના અભાવની)
અપેક્ષા લાગુ પડતી હોવાથી ત્યાં પણ આત્મા દ્વૈતને અનુસરે છે એમ કહ્યું છે. આ રીતે દ્વૈતને અનુસરવામાં પણ
આત્માની સ્વતંત્રતા છે. પરંતુ એમ નથી કે કર્મના ઉદયનું જોર છે માટે આત્માએ તેને અનુસરીને બંધભાવ
કરવો પડે છે અને કર્મ છોડે ત્યારે આત્માની મુક્તિ થાય. આત્મા બંધન વખતે પોતે કર્મના ઉદયને અનુસરે છે ને
મોક્ષ વખતે પોતે કર્મના અભાવને અનુસરે છે,–એવો દ્વૈતને અનુસરવાનો ધર્મ પોતાનો છે. પરસન્મુખદ્રષ્ટિથી
આ ધર્મની કબુલાત યથાર્થપણે થઈ શકતી નથી, પણ આત્મદ્રવ્યની સન્મુખ દ્રષ્ટિ રાખીને જ તેના ધર્મનો
યથાર્થપણે સ્વીકાર થાય છે.
એવા અનંતનયોસ્વરૂપ શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણ, અવસ્થામાં વિકાર અને તેનું નિમિત્ત,–આ બધું રહસ્ય આમાં સમાઈ
જાય છે. આવી વાત સર્વજ્ઞના કહેલા જૈનદર્શન સિવાય બીજે ક્યાંય આવતી નથી.
ચૈતન્યમાત્ર આત્મદ્રવ્યનો નિર્ણય કરીને તેના ઉપર દ્રષ્ટિનું જોર આપવાનું છે. અંતરંગમાં પોતાના આત્માને શુદ્ધ
ચૈતન્યમાત્ર દેખવો તે જ આ બધા નયોનું તાત્પર્ય છે. એ સિવાય નિમિત્ત ઉપર, વિકાર ઉપર કે ભેદ ઉપર વજન
આપવું એવું કોઈપણ નયનું તાત્પર્ય નથી. અનંતધર્મોના પિંડરૂપ શુદ્ધચૈતન્યમૂર્તિ આત્મદ્રવ્ય છે તેના આ બધા
ધર્મો છે–એમ જાણીને, તે શુદ્ધચૈતન્યમૂર્તિ આત્માનું જ અવલંબન કરતાં શુદ્ધઆત્માની પ્રાપ્તિ થાય છે એટલે કે
આત્માની પૂર્ણશુદ્ધ મુક્તદશા પ્રગટી જાય છે.
કરાવે. બંધ–મોક્ષ વખતે કર્મના સદ્ભાવ કે અભાવને અનુસરે એવો આત્માનો ધર્મ છે. વ્યવહારનય પણ
આત્માના ધર્મને બતાવે છે, તે કાંઈ નિમિત્તના ધર્મને નથી બતાવતો. ‘વ્યવહારનયથી આત્મા બંધ–મોક્ષમાં
દ્વૈતને અનુસરે છે’ એમ કહ્યું, તેમાં દ્વૈતને અનુસરવારૂપ જે ધર્મ છે તે તો આત્મામાં નિશ્ચયથી જ છે. વ્યવહાર
નયના વિષયરૂપ ધર્મ પણ આત્મામાં નિશ્ચયથી છે; વ્યવહારનયના વિષયરૂપ ધર્મ આત્મામાં નથી–એમ નથી;
આત્માના જે અનંતા ધર્મો છે તે બધાય નિશ્ચયથી આત્મામાં છે. તેમાંથી આ બંધ–મોક્ષમાં દ્વૈતને અનુસરવારૂપ
ધર્મવડે આત્માને લક્ષમાં લેનારું જ્ઞાન તે વ્યવહારનય છે, કેમ કે તે નિમિત્તની અપેક્ષા લઈને બંધ–મોક્ષને જાણે છે
માટે તે વ્યવહારનય છે.
પરિણમીને
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
પોતાનો છે, કાંઈ બીજા બે અંશ અધિક પરમાણુના કારણે તે ધર્મ નથી આવ્યો. એ જ પ્રમાણે તે પરમાણુની
લાયકાત થતાં સ્કંધથી છૂટો પડે, ત્યાં પણ અન્ય પરમાણુથી છૂટો પડવારૂપ દ્વૈતને અનુસરે છે. તેમ આત્મા બંધ–
મોક્ષમાં દ્વૈતને અનુસરે છે. બંધન કહેતાં કર્મના સંયોગની અપેક્ષા આવે છે ને મોક્ષ કહેતાં કર્મના વિયોગની
અપેક્ષા આવે છે. આત્મા અને કર્મ એવા દ્વૈત વિના બંધ–મોક્ષ સાબિત થતા નથી, માટે વ્યવહારનયે બંધમાં તેમ
જ મોક્ષમાં આત્મા દ્વૈતને અનુસરનાર છે. વ્યવહારનયથી પણ એમ નથી કહ્યું કે પરને લીધે આત્માને બંધ–મોક્ષ
થાય છે. બંધ–મોક્ષ તો પોતાથી જ થાય છે, પણ વ્યવહારે તેમાં કર્મના સંયોગ–વિયોગની અપેક્ષા આવે છે તેથી
બંધ–મોક્ષમાં દ્વૈત ગણ્યું છે. આમ સમજે તો કર્મને કારણે જીવને બંધ–મોક્ષ થવાની માન્યતા ન રહે એટલે
પરાધીનદ્રષ્ટિ ન રહે, પણ આ ધર્મ આત્માનો છે તેથી આત્મદ્રવ્ય તરફ જોવાનું રહે છે. નિમિત્ત ઉપર કે વિકાર
ઉપર જેની દ્રષ્ટિનું વજન છે તેને આત્માના એક પણ ધર્મની યથાર્થ ઓળખાણ થતી નથી. ધર્મદ્વારા ધર્મી એવા
શુદ્ધચૈતન્યરૂપ આત્મદ્રવ્યને ઓળખીને તેના ઉપર દ્રષ્ટિનું જોર જતાં સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાન થાય છે અને
ત્યારે જ આત્માના ધર્મોની યથાર્થ ઓળખાણ થાય છે. આ રીતે આ કોઈપણ ધર્મના જ્ઞાનદ્વારા અનંત ધર્મના
પિંડરૂપ શુદ્ધચૈતન્યદ્રવ્યને દ્રષ્ટિમાં લઈને તેનો અનુભવ કરવો તે જ કરવાનું છે.
જ અનંત સંસારના કારણરૂપ મોહભાવ છૂટી જાય ને મોક્ષની નિઃશંકતાથી આત્મા એકદમ હળવો થઈ જાય. પછી
તે શુદ્ધ આત્માનું અવલંબન લઈને જેમ જેમ તેમાં એકાગ્ર થતો જાય તેમ તેમ અવિરતિ વગેરે પાપો પણ છૂટીને
આત્મા હળવો થતો જાય ને અતીન્દ્રિયઆનંદનું વેદન વધતું જાય; છેવટે પૂર્ણપણે શુદ્ધાત્મસ્વરૂપમાં એકાગ્ર થતાં
વિકારનો ભાર સર્વથા ટળીને આત્મા તદ્ન હળવો થઈ જાય એટલે કે સંપૂર્ણશુદ્ધ થઈ જાય ને પૂર્ણ અતીન્દ્રિય
આનંદ પ્રગટી જાય. પહેલાંં બંધદશામાં કર્મના નિમિત્તનો સદ્ભાવ હતો, ને હવે મોક્ષદશામાં કર્મનો અભાવ થઈ
ગયો એટલે કર્મથી છૂટકારો થયો, એ રીતે બંધમાં તેમ જ મોક્ષમાં આત્મા દ્વૈતને અનુસરે છે–એવો તેનો એક ધર્મ
છે, ને તે ધર્મથી આત્માને જાણનારું જ્ઞાન તે વ્યવહારનય છે.
આત્મદ્રવ્ય નિશ્ચયનયે બંધ અને મોક્ષને વિષે અદ્વૈતને અનુસરનારું છે. જેમ બંધ–મોક્ષને યોગ્ય એવી
જ બંધ કે મોક્ષદશારૂપે થાય છે; બંધમાં કે મોક્ષમાં પોતાની યોગ્યતાથી જ પરિણમે છે, તેમાં નિશ્ચયથી બીજાની
અપેક્ષા રાખતો નથી. અહીં બંધ મોક્ષની પર્યાયને નિશ્ચયનયનો વિષય કહ્યો છે, તે બંધ મોક્ષમાં પરની અપેક્ષા
ન લેતાં એકલા આત્માથી જ તે પર્યાયો થતી જાણવી તે નિશ્ચયનય છે. તે નિશ્ચયનયથી બંધ મોક્ષમાં આત્મા
એકલો જ છે એટલે આત્મા અદ્વૈતને અનુસરે છે.
પરિણમે છે–એમ એકલા આત્માની અપેક્ષાથી બંધ મોક્ષપર્યાયને લક્ષમાં લેવાની વાત છે. બંધ પર્યાયમાં પણ
એકલો આત્મા જ પરિણમે છે ને મોક્ષપર્યાયમાં પણ એકલો આત્મા જ પરિણમે છે, એ રીતે બંધ–મોક્ષ પર્યાય
નિરપેક્ષ છે, એટલે નિશ્ચયથી આત્મા બંધમાં તેમજ મોક્ષમાં અદ્વૈતને અનુસરનાર છે, એવો તેનો એક ધર્મ છે.
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
અનંતધર્મસ્વરૂપ આત્માને માન્યો નથી, પણ એક ક્ષણિક વિકારને જ આત્મા માન્યો છે. શુભરાગ તે તો
આત્માના અનંતગુણોમાંથી એક સચિત્ર ગુણની એક સમયની વિકારી અવસ્થા છે, તે જ વખતે આત્મામાં તે
ચારિત્ર ગુણની અનંતી શુદ્ધપર્યાયો થવાની તાકાત છે તેમ જ ચારિત્ર સિવાયના જ્ઞાન–શ્રદ્ધા વગેરે અનંતા ગુણો
છે. જો આવા અનંત ગુણના ધરનાર આત્માને લક્ષમાં લ્યે તો તે જીવને ક્ષણિક રાગમાં એકતાબુદ્ધિ થાય નહિ ને
તે રાગથી લાભ માને નહિ. ક્ષણિક રાગથી લાભ માનનારે અનંતધર્મના પિંડ શુદ્ધચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માને માન્યો
નથી, તેથી તેને ધર્મ થતો નથી.
સમજાવ્યું છે. નયોથી આત્માના જે જે ધર્મોનું વર્ણન કર્યું છે તે બધા ધર્મો આત્મામાં પોતાથી જ છે, પરને લીધે
આત્માના ધર્મો નથી; એટલે પર સામે જોવાનું રહેતું નથી પણ ધર્મના આધારરૂપ એવા શુદ્ધ ચૈતન્યદ્રવ્યની સામે
જોવાનું રહે છે.
પર્યાયમાં જ બંધાય છે ને પોતે પોતાની પર્યાયમાં જ મોક્ષ પામે છે, એ રીતે બંધ–મોક્ષમાં પોતે એકલો જ હોવાથી
નિશ્ચયથી આત્મા અદ્વૈતને અનુસરે છે. નિશ્ચયથી બંધમાં કે મોક્ષમાં આત્મા પોતાના ભાવને જ અનુસરે છે,
પરને અનુસરતો નથી. પોતે વિકાર ભાવરૂપે પરિણમીને તે વિકારથી બંધાય છે ને શુદ્ધચૈતન્યસ્વભાવના આશ્રયે
પોતે જ શુદ્ધભાવરૂપે પરિણમીને મુક્ત થાય છે, આ રીતે નિશ્ચયથી આત્મા બંધમાં કે મોક્ષમાં પોતાના સિવાય
કોઈ પરને નથી અનુસરતો, તેથી બંધ–મોક્ષમાં અદ્વૈતને અનુસરે છે એવો તેનો ધર્મ છે. આ વાત સમજે તો બંધ–
મોક્ષરૂપે પરિણમનાર એવા આત્મા ઉપર દ્રષ્ટિ જાય ને શુદ્ધચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા તેની દ્રષ્ટિમાં આવી જાય; પર
ચીજ બંધ–મોક્ષ કરાવે–એ માન્યતા તો તેને રહે જ નહિ. અને જેને આવી દ્રષ્ટિ થઈ કે “બંધ–મોક્ષરૂપે મારો
આત્મા એકલો જ પરિણમે છે”–તેને પોતામાં એકલું બંધરૂપ પરિણમન ન હોય પરંતુ મોક્ષમાર્ગરૂપ પરિણમન
તેને શરૂ થઈ જ જાય. ૪૪ મા નયમાં વ્યવહારનયથી બંધ–મોક્ષમાં દ્વૈતને અનુસરવાનો ધર્મ કહ્યો તેમાં પણ, તે
ધર્મ આત્માનો પોતાનો હોવાથી આત્મદ્રવ્યની સામે જ જોવાનું આવે છે, કાંઈ પર સામે દ્રષ્ટિ કરવાનું નથી
આવતું. દ્વૈતને અનુસરવારૂપ ધર્મ (અર્થાત્ અદ્વૈતને અનુસરવારૂપ ધર્મ) પણ આત્મામાં છે, એ રીતે અનંત ધર્મો
એક સાથે વર્તે છે, તે બધા ધર્મોને કબુલતાં આખું આત્મદ્રવ્ય જ શુદ્ધચૈતન્યમાત્રપણે દ્રષ્ટિમાં આવી જાય છે.
અનંત ધર્મના પિંડરૂપ આખા આત્મદ્રવ્યને ભૂલીને, એક ધર્મ ઉપર જ લક્ષ રાખ્યા કરે તો ત્યાં આત્મદ્રવ્ય
યથાર્થપણે પ્રતીતમાં આવતું નથી. અનંતધર્મવાળા આત્મદ્રવ્યને લક્ષમાં લેતાં તે શુદ્ધચૈતન્યમાત્રપણે દ્રષ્ટિમાં (–
પ્રતીતમાં) આવે છે, ત્યાં અપૂર્વ સમ્યગ્દર્શન થાય છે ને અનાદિના મિથ્યાત્વનો નાશ થઈ જાય છે.–અહીંથી
સાધકદશાની અપૂર્વ શરૂઆત થાય છે. પણ તે શુદ્ધચૈતન્યમાત્ર આત્મામાં જ એકાગ્ર થતાં ચારિત્રદશારૂપ
મુનિપણું પ્રગટે છે ને અસ્થિરતાનો નાશ થઈ જાય છે.–આ જ ધર્મ અને મોક્ષમાર્ગ છે.
આવતું નથી, ને તેના મિથ્યાત્વનો નાશ થતો નથી.
મોક્ષમાર્ગ વખતે વ્યવહારે બીજા નિમિત્તની અપેક્ષા ભલે હો, પરંતુ ખરેખર મોક્ષમાર્ગમાં આત્મા પોતાના
સ્વભાવને જ અનુસરે છે. પરને અનુસરીને મોક્ષમાર્ગ નથી. ‘બંધમાર્ગમાં તેમ જ મોક્ષમાર્ગમાં હું એકલો જ છું,
કોઈ અન્ય દ્રવ્ય સાથે મારે સંબંધ નથી’–એમ નક્કી કરનાર જીવ પરદ્રવ્ય સાથેની એકત્વબુદ્ધિ તોડીને, સ્વદ્રવ્ય
તરફ વળતાં
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
ત્યારે (અજ્ઞાનદશામાં) પણ ખરેખર મારું કોઈ પણ નહોતું; ત્યારે પણ હું એકલો જ કર્તા હતો, કારણ કે હું
એકલો જ ઉપરોક્ત ચૈતન્યરૂપ સ્વભાવ વડે સ્વતંત્ર હતો... અને હમણાં મુમુક્ષુદશામાં અર્થાત્ જ્ઞાનદશામાં પણ
ખરેખર મારું કોઈ પણ નથી; હમણાં પણ હું એકલો જ કર્તા છું, કારણ કે હું એકલો જ સુવિશુદ્ધ ચૈતન્યરૂપ
સ્વભાવ વડે સ્વતંત્ર છું...–આ રીતે બંધમાર્ગમાં તેમ જ મોક્ષમાર્ગમાં આત્મા એકલો જ છે એમ ભવનાર આ
પુરુષ પરમાણુની માફક એકત્વ ભાવનામાં ઉન્મુખ–તત્પર હોવાથી, તેને પરદ્રવ્યરૂપ પરિણતિ બિલકુલ થતી નથી;
અને, પરમાણુની માફક, એકત્વને ભાવનાર પુરુષ પર સાથે સંપૃક્ત થતો નથી; તેથી પરદ્રવ્ય સાથે
અસંપૃક્તપણાને લીધે તે સુવિશુદ્ધ હોય છે.
અદ્વૈતને અનુસરવાનું કહીને એ બતાવ્યું કે બંધમાં, મોક્ષમાર્ગમાં કે મોક્ષમાં પરદ્રવ્યથી નિરપેક્ષપણે આત્મા પોતે
એકલો જ પરિણમે છે; બંધ–મોક્ષ સ્વત: પોતાથી જ થાય છે. નિશ્ચયથી આત્મા અદ્વૈતને અનુસરે છે–એમ અહીં
કહ્યું તેનો અર્થ એમ નથી કે ‘આત્માને બંધન છે જ નહિ.’ બંધનમાં પણ નિશ્ચયથી આત્મા એકલો જ પરિણમે
છે–તેથી તેને અદ્વૈતને અનુસરનાર કહ્યો છે–એમ સમજવું.
અન્યપરમાણુઓથી છૂટો પડે ત્યારે તે છૂટા પડવારૂપ અવસ્થારૂપે પણ તે પોતે પોતામાં જ પરિણમે છે. આ રીતે
નિશ્ચયથી તે પરમાણુના બંધ મોક્ષમાં બીજા પરમાણુની અપેક્ષા નથી, તેમ નિશ્ચયનયથી જોતાં આત્માના બંધ
મોક્ષમાં પરની અપેક્ષા નથી, આત્મા પોતે એકલો જ બંધ મોક્ષને યોગ્ય પોતાની પર્યાયથી બંધાય કે મુકાય છે.
વ્યવહારનયથી પણ કાંઈ બંધ મોક્ષરૂપે આત્માને બીજો નથી પરિણમાવતો, પરંતુ વ્યવહારનયે આત્માના બંધ
મોક્ષમાં પર નિમિત્તોની અપેક્ષા આવે છે, છતાં ત્યાં પણ બંધ–મોક્ષરૂપે આત્મા પોતે પોતાથી એકલો જ પરિણમે
છે. ‘હું પરની ક્રિયાને કરું અને પરચીજ મારી બંધ–મોક્ષ અવસ્થાને કરે’ એમ માનનાર તો મોટા મિથ્યાત્વનો
ધણી છે, પોતાના સ્વાધીન ધર્મોનું તેને ભાન નથી, ને પરચીજને પણ તે સ્વતંત્ર માનતો નથી.–એવા
મિથ્યાદ્રષ્ટિને કિંચિત્ધર્મ થતો નથી.
અનંતધર્મસ્વરૂપ આખી વસ્તુના જ્ઞાનપૂર્વક તેના કોઈ ધર્મને મુખ્ય કરીને જાણે તો તે નય સાચો છે. આખી
વસ્તુના જ્ઞાન વગરનો નય સાચો હોતો નથી. આ રીતે સાધકને જ નય હોય છે.
જુદા જુદા બે આત્માના ધર્મોની આ વાત નથી, પરંતુ એક જ આત્માના ધર્મોની આ વાત છે. એક જ આત્મામાં
એવા બે ધર્મો એક સાથે છે કે વ્યવહારનયથી તે બંધમોક્ષમાં દ્વૈતને અનુસરે છે ને નિશ્ચયનયથી તે બંધ–મોક્ષમાં
અદ્વૈતને અનુસરે છે. અહીં પ્રમાણના વિષયરૂપ વસ્તુનું વર્ણન છે, તેથી આત્માની અવસ્થામાં બંધન થાય છે તે
પણ આત્માનો ધર્મ છે, કાંઈ પરવસ્તુને કારણે તે બંધન નથી. તે બંધન થવા રૂપ ધર્મ આત્માના
ત્રિકાળીસ્વભાવરૂપ નથી પણ બંધ થવાને યોગ્ય ક્ષણિક પર્યાયના આશ્રયે તે ધર્મ છે; તેથી બંધની લાયકાત
ટળીને શુદ્ધદ્રવ્યના આશ્રયે મોક્ષની લાયકાત થતાં સિદ્ધદશામાં તે બંધન થવારૂપ ધર્મનો અભાવ થઈ જાય છે.
અશુદ્ધતામાં
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
જાણનારની દ્રષ્ટિ શુદ્ધચૈતન્યદ્રવ્ય ઉપર જ હોય છે, જો એવી દ્રષ્ટિ ન હોય તો તેને વસ્તુનું જ્ઞાન જ સાચું નથી.
મોક્ષ થવાનું તે માને નહિ. નિશ્ચયથી આત્મા પોતાના બંધ–મોક્ષમાં પરની અપેક્ષારૂપ દ્વૈતને અનુસરતો નથી,
અદ્વૈતને અનુસરીને એટલે કે પોતે એકલો જ બંધ–મોક્ષરૂપે પરિણમે છે.
કર્મ છૂટ્યા માટે જીવની મુક્તિ થઈ? –ના;
કર્મની પર્યાય કર્મમાં, ને જીવની પર્યાય જીવમાં.
જીવ પોતે પોતાની પર્યાયમાં વિકારરૂપે પરિણમ્યો તેથી બંધન થયું, અને જીવ પોતે પોતાની પર્યાયમાં
કે તેમાં પરની અપેક્ષા નથી. આમ છતાં વ્યવહારનયે, આત્માની બંધ–મોક્ષપર્યાયમાં કર્મના સંયોગ–વિયોગની જે
અપેક્ષા છે તેનું પણ સાધકને જ્ઞાન છે–એ વાત ૪૪મા નયમાં સિદ્ધ કરી છે.
સર્વજ્ઞદેવના સર્વ ઉપદેશનું તાત્પર્ય છે.
શ્રદ્ધાપણે પોતાની ધુ્રવતાને આત્મા સ્પર્શે છે, પણ સમ્યક્ત્વનાં નિમિત્તભૂત એવાં દેવ–ગુરુ કે શાસ્ત્રને આત્મા
સ્પર્શતો નથી, તે તો જુદા સ્વભાવવાળાં પદાર્થો છે. સમ્યગ્દર્શનની ઉત્પત્તિ, મિથ્યાત્વનો વ્યય તથા શ્રદ્ધાપણાની
સળંગતારૂપ ધુ્રવતા–એ ત્રણેય, આત્મામાં જ સમાય છે; પણ તે સિવાયનાં જે બાહ્ય નિમિત્તો છે તેઓ આત્મામાં
સમાતા નથી પણ બહાર જ રહે છે એટલે આત્મા તેમને સ્પર્શતો નથી. સમયે સમયે ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવતારૂપ
પોતાનો સ્વભાવ છે, તે સ્વભાવને જ દરેક દ્રવ્ય સ્પર્શે છે એટલે પોતાના સ્વભાવપણે જ વર્તે છે, પણ પરદ્રવ્યને
કારણે કોઈના ઉત્પાદ–
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
આત્મા પણ પોતાના ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવસ્વભાવમાં જ અનાદિઅનંત વર્તે છે. એટલે આવું સમજનાર જ્ઞાનીને
પોતાના આત્માના ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવતા સિવાય બહારમાં કિંચિત પણ કાર્ય પોતાનું ભાસતું નથી, એટલે ઉત્પાદ–
વ્યય–ધુ્રવસ્વરૂપ જે પોતાનો આત્મા, તેના આશ્રયે નિર્મળતાનો જ ઉત્પાદ થતો જાય છે, મલિનતાનો વ્યય થતો
તે માટી સ્પર્શે છે, પણ કુંભારને–ચાકને–દોરીને કે બીજા કોઈ પરદ્રવ્યને તે માટી સ્પર્શતી નથી. અને કુંભાર પણ
હાથના હલનચલનરૂપ પોતાની અવસ્થાનો જે ઉત્પાદ થયો તે ઉત્પાદને સ્પર્શે છે, પણ પોતાથી બહાર એવા
ઘડાને તે કુંભાર સ્પર્શતો નથી.
જુઓ, આ સર્વજ્ઞદેવે કહેલું વીતરાગી ભેદજ્ઞાન! નિમિત્ત–ઉપાદાનનો ખુલાસો પણ આમાં આવી જાય છે.
ધુ્રવતારૂપ સ્વભાવને જ સ્પર્શે છે, નિમિત્તને તે જરાપણ સ્પર્શતો નથી; તેમ જ નિમિત્તભૂત પદાર્થ પણ તેના
પોતાના ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવતારૂપ સ્વભાવને જ સ્પર્શે છે, ઉપાદાનને તે જરા પણ સ્પર્શતું નથી, ઉપાદાન અને
નિમિત્ત–બંને જુદે જુદા પોતપોતાના સ્વભાવમાં જ વર્તે છે.
સર્વ ઉપદેશનું તાત્પર્ય છે.
દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયથી તારા દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય અત્યંત જુદા છે. માટે, ભગવાને કહેલા આવા લોકોત્તર
પદાર્થવિજ્ઞાનને જાણીને, પર પદાર્થો સાથેના સંબંધની બુદ્ધિ છોડ, ને તારી પર્યાયને અંતરમાં વાળીને દ્રવ્ય–ગુણ
સાથે એકતા કર, તો સમ્યક્ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–આનંદરૂપ ધર્મ થાય.
પદાર્થ સ્વતંત્ર છે, પરથી ભિન્ન છે, પોતાના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયની સત્તામાં જ દરેક પદાર્થ સમાઈ જાય છે, પોતાના
દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયની સત્તાથી આત્મા કાંઈ કરી શકતો નથી. આવા પરથી ભિન્ન જ્ઞાન સ્વભાવનો નિર્ણય કરવો તે
જ આત્માને શાંતિનો ઉપાય છે.
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
સ્વયંસિદ્ધ પદાર્થ કાયમ રહીને તેમાં ક્ષણે ક્ષણે નવી હાલત થયા કરે છે,–દરેક પદાર્થ પોતાના સ્વભાવથી જ નવી
નવી હાલતરૂપે થયા કરે છે. તેમાં બીજો પદાર્થ કાંઈ કરી દ્યે–એમ બનતું નથી.
સ્વભાવપણે પદાર્થ કાયમ ટકી રહે છે, મૂળસ્વભાવ કદી નાશ થઈ જતો નથી.–આમ જાણે તો, પરમાં હું કાંઈ કરું કે
પરથી મારામાં કાંઈ થાય–એવી મિથ્યાબુદ્ધિ છૂટી જાય. મારા દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય મારામાં, ને પરના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય
પરમાં,–એમ ભેદજ્ઞાન કરીને પોતે પોતાના સ્વભાવસન્મુખ પરિણમતાં શાંતિ ને આનંદનો અનુભવ થાય છે.
પલટવા છતાં સળંગપણે (અન્વયપણે) આખું દ્રવ્ય વર્તે છે–એમ નક્કી કર્યું ત્યાં એકલી અંશબુદ્ધિ ન રહી–
પર્યાયબુદ્ધિ ન રહી, પણ ધુ્રવદ્રવ્યનો આશ્રય કરીને, ધુ્રવ સાથે પર્યાયની અભેદતા થઈ, તે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–
ચારિત્રરૂપ ધર્મ છે. આ સિવાય બહારમાં બીજી કોઈ રીતે ધર્મ કે શાંતિ નથી.
પોતાના મૂળસ્વભાવને છોડતા નથી.
જડદ્રવ્ય પલટીને કદી ચેતનરૂપે થઈ જતું નથી.
ચેતન સદા ચેતનરૂપે બદલે છે;
જડ સદા જડરૂપે બદલે છે.
વળી કોઈપણ પદાર્થ બદલ્યા વિના પણ રહેતો નથી, ક્ષણે ક્ષણે પોતાની અવસ્થા બદલ્યા જ કરે–આવો જ
દ્રવ્ય–ગુણની સાથે છે,–આમ અંતરમાં દ્રવ્ય–ગુણ સાથે પર્યાયની એકતા થતાં નિર્મળ શ્રદ્ધા જ્ઞાન–આનંદની
ઉત્પત્તિ થાય છે.
પરિણમતી નથી.
ગુણ સાથે સંબંધ ધરાવે છે, આમ દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયરૂપ પદાર્થસ્વભાવ છે; આવા પદાર્થ સ્વભાવનો નિર્ણય કરતાં
સાથેનો સંબંધ તોડાવીને પોતાના દ્રવ્ય–ગુણસ્વભાવસાથે પર્યાયની એકતા કરાવે છે–એવું આ લોકોત્તર
પદાર્થવિજ્ઞાન છે, એનું ફળ આનંદ અને વીતરાગતા છે. સર્વજ્ઞભગવાને કહેલું આવું પદાર્થનું વિજ્ઞાન જીવે પૂર્વે એક
સેકંડ પણ કર્યું નથી; જો પદાર્થના આવા યથાર્થ સ્વભાવને ઓળખે તો વીતરાગતા ને મોક્ષ થયા વિના રહે નહીં.
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
ધર્મની ક્રિયા હોતી નથી.
જ્ઞેયોને પહોંચી વળવાનું જ્ઞાનમાં સામર્થ્ય ન હોય તો એ જ્ઞાનને ‘દિવ્ય’ કોણ કહે?
પ્રમાણે ત્રણેકાળના સમસ્ત જ્ઞેયોને પ્રત્યક્ષ જાણી લે છે.
થાય છે.
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
દિવ્યજ્ઞાન તેમને અક્રમે એકસાથે વર્તમાન જાણી ન શકે; એટલે તે જ્ઞાનની દિવ્યતા જ ન રહે! માટે
ત્રણકાળની પર્યાયોનો નિશ્ચિત ક્રમ જે નથી માનતો તે કેવળજ્ઞાનની દિવ્યતાને જાણતો નથી, –
સર્વજ્ઞને જાણતો નથી, આત્માના જ્ઞાનસ્વભાવને જાણતો નથી.
પણ વર્તમાન પર્યાયની માફક જ સાક્ષાત્ જાણી લ્યે છે, સમસ્ત પર્યાયો સહિત બધાય પદાર્થો તે
જ્ઞાનમાં જ્ઞેયપણે એક સાથે અર્પાઈ જાય–એવું તે ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનનું પરમ સામર્થ્ય છે.
મહિમા વર્તતો હતો. અને જેના હૃદયમાં સર્વજ્ઞતાનો મહિમા વર્તતો હોય તેને વિશેષ ભવ હોય જ
નહિ. સર્વજ્ઞતાનો મહિમા કરનાર જીવ જ્ઞાનસ્વભાવનો આદર કરે છે ને રાગાદિનો આદર છોડે છે
એટલે તેને અલ્પકાળમાં મુક્તિ થઈ જાય છે. સર્વજ્ઞભગવાનને પ્રશ્ન પૂછનારો જીવ, અભવ્ય કે
અનંતસંસારી હોય એવો કોઈ દાખલો છે જ નહીં.
જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય કરનારને અનંત ભવ હોય જ નહિ, પણ અલ્પકાળે મુક્તિ જ હોય. આવા
જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય કરવો તે મુક્તિનો ઉપાય છે.
સ્વસન્મુખ વળી ત્યાં રાગથી જુદો પડીને આનંદનો અનુભવ થાય છે; એ રીતે જ્ઞાનસ્વભાવમાં
લીનતા થઈને જ્યાં કેવળજ્ઞાન ખીલ્યું ત્યાં તે જ્ઞાનને કોઈ વિઘ્ન નથી, તે જ્ઞાનનો દિવ્ય મહિમા ખીલી
નીકળ્યો છે, તેનું અચિંત્યસામર્થ્ય પ્રગટી ગયું છે.
વ્યક્ત નથી થઈ એને પણ તે જ્ઞાન અત્યારે જાણી લ્યે છે. જો ત્રણકાળના સમસ્ત જ્ઞેયોને એક સાથે
ન જાણી લ્યે તો એ જ્ઞાનની દિવ્યતા શી?
ઈન્દ્રિયોનું અવલંબન નથી, વિઘ્ન નથી, પરાધીનતા નથી, જ્ઞેયોને જાણવાની આકુળતા પણ નથી,
પોતાના સ્વાભાવિક પરમ આનંદમાં તે લીન છે.
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
આશ્રય કરીને આચાર્યદેવનું પોતાનું પરિણમન આવા દિવ્યજ્ઞાન તરફ વળી ગયું છે, તેની આમાં
જાહેરાત છે.
નિર્ણય થયો, અને સ્વભાવની સાક્ષીથી પોતાને નિઃશંકતા થઈ કે બસ! હવે અલ્પકાળમાં કેવળજ્ઞાન
અને મુક્તદશા ખીલી જશે, ને સર્વજ્ઞભગવાનના દિવ્યજ્ઞાનમાં પણ એમ જ દેખાઈ રહ્યું છે.
અંક’ નામ અપાયું છે તેને) નં. ૧૪૩નો અંક ગણવાનો છે. આ અનુક્રમણિકામાં પણ એ જ રીતે ગણવામાં
આવ્યું છે.
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
(પ્રવચનસાર–પરિશિષ્ટ ઉપરનાં પ્રવચનો)
‘આત્મા કોણ છે ને કઈ રીતે પમાય?’ (૨૧) ૪૨ ૨૪૦ ક્યાં અટક્યા
‘આત્મા કોણ છે ને કઈ રીતે પમાય?’ (૨૪) ૪૪ ૨૯૩ (આઠપ્રવચનો) –
આત્માનો જ્ઞાન ને આનંદસ્વભાવ
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
અદ્ભુતદશા ૩૯
પૂ. બેનશ્રીબેનનો ઉપકાર
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
