PDF/HTML Page 21 of 73
single page version
આશ્રયે હોય છે, અન્યના પરિણામ અન્યના આશ્રયે હોતા નથી.
પર્યાયસ્વરૂપ છે.
આ રીતે, આત્મ કે જડ બધીયે વસ્તુ સ્વયં પોતે જ પોતાના
સમજાવ્યો છે–તેના ઉપરનું આ પ્રવચન છે. આ પ્રવચનમાં અનેક પડખાથી
સ્પષ્ટીકરણ કરીને ગુરુદેવે ભેદજ્ઞાન ઘૂંટી ઘૂંટીને સમજાવ્યું છે.
તથા ધર્માસ્તિ, અધર્માસ્તિ, આકાશ અને કાળ,–આમ છએ પ્રકારની જે વસ્તુ,
તેના સ્વરૂપનો વાસ્તવિક નિયમ શું છે, સિદ્ધાંત શું છે તે અહીં ચાર બોલથી
સમજાવે છે.
કર્મ એટલે કાર્ય; પરિણામ એટલે અવસ્થા; પદાર્થની અવસ્થા તે જ ખરેખર
તેનું કર્મ–કાર્ય
PDF/HTML Page 22 of 73
single page version
કહેવાય છે. પરિણામ કહો, કાર્ય કહો, પર્યાય કહો કે કર્મ કહો, –તે વસ્તુના
પરિણામ જ છે.
કાંઈ જ્ઞાનનું કાર્ય નથી; પણ ‘આ રાગ છે, આ દેહ છે’ એમ તેને જાણનારું જે
જ્ઞાન છે તે આત્માનું કાર્ય છે. આત્માના પરિણામ તે આત્માનું કર્મ છે ને
જડના પરિણામ એટલે જડની અવસ્થા તે જડનું કાર્ય છે;– આ રીતે એક બોલ
કહ્યો.
થાય છે તે જ્ઞાન કાર્ય છે–કર્મ છે. તે કોનું કાર્ય છે? તે કાંઈ શબ્દોનું કાર્ય નથી
પણ પરિણામી વસ્તુ–જે આત્મા તેનું જ તે કાર્ય છે. પરિણામી વગર પરિણામ
હોય નહિ. આત્મા પરિણામી છે–તેના વગર જ્ઞાનપરિણામ ન હોય–એ સિદ્ધાંત
છે; પણ વાણી વગર જ્ઞાન ન થાય એ વાત સાચી નથી. શબ્દ વગર જ્ઞાન ન
હોય એમ નહિ, પણ આત્મા વગર જ્ઞાન ન હોય. આ રીતે પરિણામીના
આશ્રયે જ જ્ઞાનાદિ પરિણામ છે.
પરિણામી, તેના આશ્રયે જ જ્ઞાન થાય છે; તે જ્ઞાનપરિણામ આત્માના છે,
વાણીના નહિ. વાણીના રજકણોના આશ્રયે તે જ્ઞાનપરિણામ નથી થતાં, પણ
જ્ઞાનસ્વભાવી આત્મવસ્તુના આશ્રયે તે પરિણામ થાય છે. આત્માવસ્તુ
ત્રિકાળ ટકનાર પરિણામી છે તે પોતે રૂપાંતર થઈને નવી નવી અવસ્થાપણે
પલટે છે, તેના જ્ઞાન–આનંદ વગેરે જે વર્તમાન ભાવો છે તે તેના પરિણામ છે.
PDF/HTML Page 23 of 73
single page version
બીજાના આશ્રયે હોતા નથી. જ્ઞાનપરિણામ આત્માના આશ્રયે છે, વાણી
વગેરે બીજાના આશ્રયે નથી. એટલે આમાં પર સામે જોવાનું ન રહ્યું પણ
પોતાની વસ્તુ સામે જોઈને સ્વસન્મુખ પરિણમવાનું રહ્યું. તેમાં મોક્ષમાર્ગ
આવી જાય છે.
પરિણામ ત્રણકાળમાં નથી. હવે ઈચ્છા થઈને ભાષા નીકળી તે વખતે તેનું જે
જ્ઞાન થયું, તે જ્ઞાન આત્માના આશ્રયે થયું છે, ભાષાના આશ્રયે કે ઈચ્છાના
આશ્રયે તે જ્ઞાન થયું નથી.
સમજાવ્યું છે. સત્યના સિદ્ધાંતની એટલે કે વસ્તુના સત્સ્વરૂપની આ વાત છે,
તેને ઓળખ્યા વગર મૂઢપણે અજ્ઞાનમાં જીવન ગાળી નાંખે છે. પણ ભાઈ!
આત્મા શું, જડ શું, તેની ભિન્નતા સમજીને વસ્તુસ્વરૂપના વાસ્તવિક સત્ને
જાણ્યા વગર જ્ઞાનમાં સત્પણું થાય નહિ, એટલે સમ્યગ્જ્ઞાન થાય નહિ;
વસ્તુસ્વરૂપના સત્યજ્ઞાન વગર રુચિ ને શ્રદ્ધા પણ સાચી થાય નહિ, સાચી
શ્રદ્ધા વગર વસ્તુમાં સ્થિરતારૂપ ચારિત્ર પ્રગટે નહિ, શાંતિ થાય નહિ,
સમાધાન કે સુખ થાય નહિ. માટે વસ્તુસ્વરૂપ શું છે તે પહેલાંં સમજ.
વસ્તુસ્વરૂપ સમજતાં, મારા પરિણામ પરથી ને પરના પરિણામ મારાથી–એવી
પરાશ્રિત બુદ્ધિ રહે નહિ એટલે સ્વાશ્રિત–સ્વસન્મુખ પરિણમન પ્રગટે, તે
ધર્મ છે.
જ તે વખતની ઈચ્છાના આશ્રયે પણ થયા નથી. જો કે ઈચ્છા તે પણ આત્માના
PDF/HTML Page 24 of 73
single page version
આત્મવસ્તુના આશ્રયે છે. –માટે વસ્તુ સામે જો.
પોતપોતાના પરિણામીના જ આશ્રયે છે. ઈચ્છા તે આત્માના ચારિત્રગુણના
પરિણામ છે, હોઠ ચાલે તે હોઠના રજકણોની અવસ્થા છે, તે અવસ્થા
ઈચ્છાના આધારે થઈ નથી. ભાષા નીકળે તે ભાષાવર્ગણાના રજકણોની
અવસ્થા છે, તે અવસ્થા ઈચ્છાને આશ્રયે કે હોઠને આશ્રયે થઈ નથી, પણ
પરિણામી એવા રજકણોના આશ્રયે તે ભાષા થઈ છે, અને તે વખતનું જ્ઞાન
આત્મવસ્તુના આશ્રયે છે, ઈચ્છાના કે ભાષાના આશ્રયે નથી.–આવું
વસ્તુસ્વરૂપ છે.
જાય છે, પણ વસ્તુસ્વરૂપના સાચા જ્ઞાન વગર ક્્યાંય કલ્યાણ નથી. આ
વસ્તુસ્વરૂપ વારંવાર લક્ષમાં લઈને પરિણામમાં ભેદજ્ઞાન કરવા માટેની આ
વાત છે. એક વસ્તુના પરિણામ બીજી વસ્તુના આધારે તો નથી, ને તે વસ્તુમાં
પણ તેના એક પરિણામના આશ્રયે બીજા પરિણામ નથી, પરિણામી–વસ્તુના
આશ્રયે જ પરિણામ છે. –આ મોટો સિદ્ધાંત છે.
ભાષા થઈ કે ભાષાને કારણે જ્ઞાન થયું –એમ નથી; તેમજ ઈચ્છાના આશ્રયે
પણ જ્ઞાન નથી. ઈચ્છા અને જ્ઞાન–એ બંને છે તો આત્માના પરિણામ છતાં
એકના આશ્રયે બીજા પરિણામ નથી. જ્ઞાનપરિણામ અને ઈચ્છાપરિણામ બંને
ભિન્નભિન્ન છે. જ્ઞાન તે ઈચ્છાનું કાર્ય નથી ને ઈચ્છા તે જ્ઞાનનું કાર્ય નથી. જ્યાં
જ્ઞાનનું કાર્ય ઈચ્છા પણ નથી ત્યાં જડ ભાષા વગેરે તો તેનું કાર્ય ક્્યાંથી
PDF/HTML Page 25 of 73
single page version
પરિણામ હોય, ટકતી વસ્તુના આશ્રયે પરિણામ થાય, પરના આશ્રયે ન થાય.
ઈચ્છા અને જ્ઞાન,
તેમાં પણ ઈચ્છા અને જ્ઞાન એ બંને પરિણામ આત્માના આશ્રયે હોવા
પરિણામ છે, ઈચ્છાના નહિ. તેમ જ ઈચ્છા તે આત્માના પરિણામ છે, પણ
જ્ઞાનના નહિ. ઈચ્છાને જાણનારું જ્ઞાન તે ઈચ્છાનું કાર્ય નથી, તેમજ તે જ્ઞાન
ઈચ્છાને કરતું નથી. ઈચ્છા–પરિણામ તે આત્માનું કાર્ય ખરું, પણ જ્ઞાનનું
નહિ; ભિન્નભિન્ન ગુણના પરિણામ ભિન્નભિન્ન છે, એક જ દ્રવ્યમાં હોવા છતાં
એક ગુણના આશ્રયે બીજા ગુણના પરિણામ નથી.
આત્મામાં ચારિત્રગુણ, જ્ઞાનગુણ વગેરે અનંતગુણ, તેમાં ચારિત્રના
ઈચ્છાનું જ્ઞાન થયું તે જ્ઞાનગુણરૂપ પરિણામીના પરિણામ છે, તે કાંઈ ઈચ્છાના
પરિણામના આશ્રયે નથી. આમ ઈચ્છાપરિણામ ને જ્ઞાનપરિણામ બંનેનું જુદું
પરિણમન છે, એકબીજાના આશ્રયે નથી.
PDF/HTML Page 26 of 73
single page version
સ્થિરતા થાય તેનું નામ ધર્મ છે. સત્થી વિપરીત જ્ઞાન કરે તો ધર્મ ન થાય.
મૂળ ધર્મ સ્વમાં સ્થિરતા છે, પણ વસ્તુસ્વરૂપના સાચા જ્ઞાન વગર સ્થિરતા
કરશે શેમાં?
પુદ્ગલોના આશ્રયે તે પરિણામ થયા છે ઈચ્છાના આશ્રયે નહિ; તેમજ
ઈચ્છાના આશ્રયે જ્ઞાન પણ નથી. પુદ્ગલના પરિણામ આત્માના આશ્રયે
માનવા, કે આત્માના પરિણામ પુદ્ગલના આશ્રયે માનવા, તેમાં તો વિપરીત
માન્યતારૂપ મૂઢતા છે.
માનતાં વિરુદ્ધ માને તો તે લોકોત્તર મૂર્ખ અને અવિવેકી છે. વિવેકી અને
વિચક્ષણ થયો ક્્યારે કહેવાય? કે વસ્તુના જે પરિણામ થયા તેને કાર્ય ગણી,
તેને પરિણામી–વસ્તુના આશ્રયે સમજે ને બીજાના આશ્રયે ન માને, ત્યારે
સ્વપરનું ભેદજ્ઞાન થાય, ને ત્યારે વિવેકી થયો કહેવાય. પરના આશ્રયે
આત્માના પરિણામ થતા નથી. અહીં તો વિકારી કે અવિકારી જે કોઈ
પરિણામ જે વસ્તુના છે તે વસ્તુના જ આશ્રયે છે, પરના આશ્રયે નથી.
બધા પદાર્થોમાં લાગુ પડે છે.
PDF/HTML Page 27 of 73
single page version
રૂપિયાના રજકણના આશ્રયે છે, જીવની ઈચ્છાના આશ્રયે નહિ. હવે તે વખતે
તે રૂપિયાની ક્રિયાનું જ્ઞાન, કે ઈચ્છાના ભાવનું જ્ઞાન થાય છે તે જ્ઞાનપરિણામ
આત્માના આશ્રયે થાય છે.–આમ દરેક પરિણામની વહેંચણી કરીને
વસ્તુસ્વરૂપ જાણવું જોઈએ.
જ શી? દાનની ઈચ્છા થઈ ને રૂપિયા અપાયા, ત્યાં રૂપિયા જવાની ક્રિયા
હાથના આધારે પણ નથી, હાથનું હાલવું તે ઈચ્છાના આધારે નથી, ને
ઈચ્છાનું પરિણમન તે જ્ઞાનના આધારે નથી. સૌ પોતપોતાના આશ્રયભૂત
વસ્તુના આધારે છે.
એકરૂપે ન રહે, પણ પરિણમન કરીને નવી નવી અવસ્થારૂપ કાર્યને કર્યા કરે.–
એ વાત ચોથા બોલમાં કહેશે. જગતનાં પદાર્થોનો સ્વભાવ એવો છે કે તે
કાયમ રહે તેમ જ તેમાં ક્ષણેક્ષણે નવી નવી અવસ્થારૂપ કાર્ય તેના પોતાના
આશ્રયે થયા કરે. વસ્તુસ્વભાવનું આવું જ્ઞાન તે જ સમ્યગ્જ્ઞાન છે.
PDF/HTML Page 28 of 73
single page version
એકબીજાના આશ્રયે નથી, એમ બતાવવું છે. રાગ અને જ્ઞાન બંને કાર્ય જુદા
છે, એકબીજાના આશ્રયે નથી.
દેનારાના આશ્રયે થયા નથી, પણ ચારિત્રગુણના આશ્રયે થયા છે,
ચારિત્રગુણ તે વખતે તે પરિણામરૂપે પરિણમ્યો છે.
દ્રવ્યના આશ્રયે જ્ઞાનપરિણામ થાય છે, અન્યના આશ્રયે નહિ. એ જ રીતે
સમ્યગ્દર્શનપરિણામ, સમ્યગ્જ્ઞાનપરિણામ, આનંદપરિણામ વગેરેમાં પણ
સમજવું. તે જ્ઞાનાદિ પરિણામો દ્રવ્યના આશ્રયે છે, અન્યના આશ્રયે નથી,
તેમજ પરસ્પર એક– બીજાના આશ્રયે પણ નથી.
તેના ઉપર મીટ માંડ તો તારી પર્યાયમાં મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે; તે મોક્ષમાર્ગરૂપી
કાર્યનો કર્તા પણ તું જ છો, અન્ય કોઈ નહિ.
અસ્તિરૂપ વસ્તુ છે, તેમાં અનંતગુણ છે; જ્ઞાન છે, આનંદ છે, શ્રદ્ધા છે,
અસ્તિત્વ છે, એમ અનંતગુણો છે. તે અનંતગુણોના ભિન્નભિન્ન જે અનંત
પરિણામ સમયે સમયે થાય તે બધાનો આધાર પરિણામી એવું આત્મદ્રવ્ય છે,
બીજી વસ્તુ તો તેનો આધાર નથી, પણ પોતામાં બીજા ગુણના પરિણામ પણ
તેનો આધાર નથી, –જેમ કે શ્રદ્ધાપરિણામનો આધાર જ્ઞાનપરિણામ નથી
PDF/HTML Page 29 of 73
single page version
એમ સર્વ ગુણોના પરિણામમાં સમજવું. આ રીતે પરિણામ તે પરિણામીનું જ
છે, અન્યનું નહિ.
નિર્ણય કરીને સ્વદ્રવ્યસન્મુખ લક્ષ જતાં સમ્યગ્દર્શન ને સમ્યગ્જ્ઞાન થાય છે.
તે સમ્યગ્દર્શનપરિણામ થયા નથી. જો કે રાગ પણ છે તો આત્માના પરિણામ,
પણ શ્રદ્ધાપરિણામથી રાગપરિણામ અન્ય છે, તે શ્રદ્ધાના પરિણામ રાગના
આશ્રયે નથી. કેમકે પરિણામ પરિણામીના જ આશ્રયે હોય છે, અન્યના આશ્રયે
નહિ.
પણ ચારિત્રગુણધારી આત્માના આશ્રયે જ છે. દેહવગેરેના આશ્રયે ચારિત્ર
નથી.
જ્ઞાનના પરિણામ આત્મદ્રવ્યના આશ્રયે છે;
સ્થિરતાના પરિણામ આત્મદ્રવ્યના આશ્રયે છે;
આનંદના પરિણામ આત્મદ્રવ્યના આશ્રયે છે.
નથી. એક સમયમાં શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર વગેરે અનંતગુણના પરિણામ
PDF/HTML Page 30 of 73
single page version
અનેક પરિણામ વર્તે છે તેના આધારે શ્રદ્ધા વગેરેના પરિણામ નથી. નિમિત્ત
વગેરેના આધારે તો નથી પણ પોતાના બીજા પરિણામના આધારે પણ કોઈ
પરિણામ નથી. એક જ દ્રવ્યમાં એક સાથે વર્તતા પરિણામમાં પણ એક
પરિણામ બીજા પરિણામના આશ્રયે નથી; દ્રવ્યના જ આશ્રયે બધા પરિણામ
છે, બધા પરિણામરૂપે પરિણમનારું દ્રવ્ય જ છે–એટલે દ્રવ્ય સામે જ લક્ષ જતાં
સમ્યક્ પર્યાયો ખીલવા માંડે છે.
ત્રિકાળ સત્યના સર્વજ્ઞથી નિશ્ચિત થયેલા સિદ્ધાંત છે. અહો, આ પરિણામીના
પરિણામની સ્વાધીનતા, સર્વજ્ઞદેવે કહેલા વસ્તુસ્વરૂપનું તત્ત્વ, સન્તોએ એનો
વિસ્તાર કરીને ગજબનાં કામ કર્યા છે, પદાર્થનું પૃથક્ક્રણ કરીને ભેદજ્ઞાન
કરાવ્યું છે. અંતરમાં આનું મંથન કરીને મેળ બેસાડે તો ખબર પડે કે અનંતા
સર્વજ્ઞોએ અને સન્તોએ આવું જ વસ્તુસ્વરૂપ કહ્યું છે ને આવું જ વસ્તુનું
સ્વરૂપ છે.
હા, ભાઈ! દિવ્યધ્વનિ એ પુદ્ગલપરિણામ છે, ને પુદ્ગલપરિણામનો
આત્મા તો પોતાના કેવળજ્ઞાનાદિનો આધાર છે. ભગવાનનો આત્મા તો
કેવળજ્ઞાન–દર્શન–સુખ વગેરે નિજપરિણામરૂપે પરિણમે છે, પણ કાંઈ દેહ કે
વાણીની અવસ્થારૂપે ભગવાનનો આત્મા પરિણમતો નથી, તે–રૂપે તો
પુદ્ગલો જ પરિણમે છે. પરિણામ પરિણામીના હોય છે, બીજાના નહિ.
PDF/HTML Page 31 of 73
single page version
લેવામાં બીજા ભણતરની ક્્યાં જરૂર છે? જગતના ઢસરડા કરીને દુઃખી થાય
વસ્તુસ્વરૂપના બે બોલ થયા;
કે સ્વસન્મુખ થઈને તેને ઉપાદેય કરે ત્યારે.
શુદ્ધઆત્મા ઉપાદેય ક્્યારે થાય?
કે સ્વસન્મુખ પરિણામમાં તેને પ્રાપ્ત કરે ત્યારે.
એટલે કે, શુદ્ધાત્માની પ્રાપ્તિનો કાળ ને તેને ઉપાદેય
PDF/HTML Page 32 of 73
single page version
નિર્ણયકાળે વિકલ્પો હતા પણ અનુભવકાળે વિકલ્પો નથી. ચૈતન્યસ્વરૂપની સત્તામાં
વિકલ્પનો અભાવ છે જેમ મોતીના હારની રચના મોતીવડે થાય છે, કાંઈ ગૂંથનારના
વિકલ્પવડે થતી નથી; હારની શોભા મોતીવડે છે, જોનારો મોતીની ઝલક ઉપરથી હારની
શોભા જુએ છે, ગૂંથનારના વિકલ્પથી કાંઈ હારની શોભા દેખતો નથી. તેમ આત્માની
પ્રકારના વિકલ્પોવડે કાંઈ તેની શોભા નથી.
કાંઈ તે વિકલ્પમાં ચૈતન્યહીરાની કિંમત ચાલી ન જાય; ને તે વિકલ્પ વડે ચૈતન્યહીરાની
કિંમત ટાંકી શકાય નહિ. ધર્મી તો વિકલ્પથી પાર અનંતગુણના પિંડરૂપ શુદ્ધ ચૈતન્યસત્તાને
સ્વસંવેદનમાં લઈને ચૈતન્યહીરાની કિંમત ટાંકે છે. વિકલ્પ ઘણા પ્રકારના હોય પણ
અનુભવ કાંઈ ઘણા પ્રકારનો નથી, અનુભવમાં તો શુદ્ધ ચૈતન્યવસ્તુનો એક જ પ્રકાર છે.
જાય નહિ. ૧૯૮૬ સંવતમાં વિહાર વખતે ઢસા ગામના ઉપાશ્રયમાં ગુરુદેવ ઊતરેલા,
જ્યાં વાંચ્યું ત્યાં ગુરુદેવને થયું કે અરે, આવું પુસ્તક અહીં ક્્યાંથી?–એ પુસ્તક હતું–
કામનું નથી, ’ આપ લઈ જાઓ, આપના ઉપયોગનું છે. ત્યારથી એ મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક
મોક્ષામાર્ગ આત્મામાં છે, તે આત્માનાં મૂલ્ય સ્વાનુભવ વડે ધર્માત્મા પારખી લ્યે છે.
સ્વાનુભવ વડે આત્માની શોભા છે. ચૈતન્યહીરો પોતાના સ્વાનુભવથી ઝળકે છે.
PDF/HTML Page 33 of 73
single page version
(૨૦૨) જ્ઞાનની પ્રસિદ્ધિ
(૨૦૩) સૌથી મોટું કોણ?
PDF/HTML Page 34 of 73
single page version
(૨૦૪) વૈરાગીને બંધન થતું નથી
(૨૦પ) મનુષ્યપણું અને આત્મા
(૨૦૬) ભૂલ અને તેનો ભાંગનાર
(૨૦૭) જૈન વિજ્ઞાન
PDF/HTML Page 35 of 73
single page version
(૨૦૯) જેવું ધ્યાન તેવું પરિણમન
PDF/HTML Page 36 of 73
single page version
PDF/HTML Page 37 of 73
single page version
*
સમકિતીને વસ્તુનો અનુભવ કેવો છે?–
રસસ્વાદત સુખ ઊપજે, અનુભવ યાકો નામ.
તો પામે સમકિત તે વર્તે અંતર શોધ.
PDF/HTML Page 38 of 73
single page version
આવી છે. આ પ્રવચનો અધ્યાત્મરસથી ભરપૂર હોવા છતાં સરળ
ગ્રંથો રચ્યા છે. તેમની અગાધબુદ્ધિને લીધે યોગીઓએ તેમને
PDF/HTML Page 39 of 73
single page version
निग्रहानिग्रहधियं तथाप्यत्रैव कुर्वते।।
PDF/HTML Page 40 of 73
single page version
