PDF/HTML Page 41 of 73
single page version
PDF/HTML Page 42 of 73
single page version
જે સ્વસંવેદન–પર્યાયમાં આત્મા જણાય તે સ્વસંવેદન કેમ પ્રગટે! એવી શિષ્યની
અભિલાષા છે. ‘એક ક્ષણમાં આત્મા પ્રગટે’ એમ કહેવામાં જિજ્ઞાસાની તીવ્રતા બતાવી
છે. જેમાં શુદ્ધ આત્માનું સ્વસંવેદન થાય તે જ્ઞાન જ ઉપાદેય છે, ને એવા જ્ઞાનની પ્રાર્થના
શિષ્યે કરી.
ક્ષેત્રમાં અસંખ્યપ્રદેશી આત્મા શુદ્ધબુદ્ધજ્ઞાયકભાવથી ભરેલો બિરાજે છે, ને
સ્વસંવેદનજ્ઞાનરૂપ પર્યાય તે તેનો સ્વકાળ છે.
આત્મદ્રવ્ય.
અસંખ્યપ્રદેશી એનું ક્ષેત્ર.
શુદ્ધબુદ્ધજ્ઞાયકપણું એ તેનો ભાવ.
આત્માને જાણવા માટે આ તારા અસંખ્યપ્રદેશી ક્ષેત્રમાં જે સ્વભાવ ભર્યો છે તેમાં જ તું
જો. જ્ઞાનની તાકાત લોકાલોક સર્વને જાણવાની છે પણ જ્ઞાનનું ક્ષેત્ર અસંખ્યપ્રદેશી છે.
તારા સ્વક્ષેત્રમાં જ તારું આખું સ્વરૂપ સમાઈ જાય છે, ક્્યાંય બહાર જોવાપણું રહેતું
નથી. દેહ જેટલા ક્ષેત્રમાં આત્મા પોતાના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવથી પરિપૂર્ણ છે. જેટલું
આત્માનું ક્ષેત્ર છે તેટલા ક્ષેત્રમાં જ તેનો અનંતસ્વભાવ ભર્યો છે. જ્ઞાન–આનંદ–શ્રદ્ધા–
અસ્તિત્વ–પ્રભુતા વગેરે સર્વે ગુણો અસંખ્યપ્રદેશી સ્વક્ષેત્રમાં ભરેલા છે.
નહિ. –આમ જ્ઞાનપર્યાયને રાગથી જુદી પાડીને ને આત્મા સાથે એકમેક કરીને આત્માને
જાણ. અસંખ્ય જોજન દૂરની વસ્તુને જ્ઞાન જાણે તેથી કાંઈ જ્ઞાન આત્માથી જુદું પડીને
બહાર દૂર નથી જતું. આત્મા સાથે અભિન્ન રહીને જ જ્ઞાન જાણે છે. ઘણું જ્ઞાન ખીલે
તોપણ તે આત્મામાં જ સમાય છે. અનંત અલોકને જાણનારું જ્ઞાન પણ આટલા અસંખ્યપ્રદેશી
PDF/HTML Page 43 of 73
single page version
ઉપયોગને અંતરમાં વાળીને આત્મા સાથે તન્મય કર, એટલે એ જ્ઞાનમાં તત્ક્ષણે
આત્માનો અનુભવ થશે. અનંત કાળનું જ્ઞાન અસંખ્યપ્રદેશમાં જ સમાય છે, અનંત
ક્ષેત્રનું જ્ઞાન અસંખ્યપ્રદેશમાં જ સમાય છે, અનંતા પદાર્થોનું જ્ઞાન અસંખ્યપ્રદેશી એક
સર્વ પર્યાયોમાં તારો જ્ઞાનસ્વભાવી આત્મા તન્મય છે, જુદો નથી. એની સામે નજર
કર, એમાં જ્ઞાન ઉપયોગને જોડ, તો એક ક્ષણમાં તારો આત્મા તને જણાશે ને મોહ તૂટી
જશે. સ્વસંવેદનજ્ઞાનથી આવા આત્માને અનુભવમાં લ્યે ત્યારે આત્મા જાણ્યો કહેવાય,
તે ત્યારે જ મોક્ષમાર્ગ શરૂ થાય. જ્ઞાન થોડું હો કે ઝાઝું–તેનું ક્ષેત્ર તો આત્માના અસંખ્ય
પ્રદેશમાં જ છે. જ્ઞાન વધતાં ક્ષેત્ર પણ વધી જાય એમ નથી. લોકના (૩૪૩ ઘનરાજુ
પ્રમાણ) જેટલા અસંખ્યપ્રદેશ છે એટલા જ અસંખ્યપ્રદેશ એકેક આત્માના છે; ભલે
સંકોચાઈને થોડા ક્ષેત્રમાં દેહપ્રમાણ રહ્યો તોપણ તેના પ્રદેશોની સંખ્યા કાંઈ ઘટી ગઈ
આવા આત્માને જે જીવ સ્વસંવેદનજ્ઞાન વડે જાણે છે તે જીવ જ્ઞાનથી અભિન્ન છે, તેથી
તે આત્મા પોતે પોતાને જ્ઞાનથી અભિન્ન અનુભવતો થકો સ્વયં જ્ઞાન છે. આવો
જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા ધ્યાનમાં ઉપાદેય છે. આવા આત્મામાં ઉપયોગ જોડતાં
નિર્વિકલ્પધ્યાન થાય છે, ને એવા ધ્યાનમાં જ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન– ચારિત્ર પ્રગટે છે, શુભ
વિકલ્પમાં એકાગ્ર થતાં આત્મા જણાય નહિ. શુભાશુભ વિકલ્પ રહિત થઈને જ્ઞાનને
અંતર સ્વરૂપમાં એકાગ્ર કરતાં આત્મા જણાય છે. જે આવું સ્વસંવેદનજ્ઞાન છે તે જ
સંવર–નિર્જરા છે, તે જ મોક્ષનો ઉપાય છે. બહારના વિષયો તરફ જ્ઞાન ઢળતું તેમાં
નિર્જરા છે. સ્વભાવ તરફ વળીને શુદ્ધાત્માને જાણ્યો ને તેમાં તન્મયપણે પરિણમ્યો તે
સ્વસમય છે. પરભાવને જાણતાં તેમાં તન્મય થઈને રહ્યો તે પરસમય છે. સ્વસમયરૂપ
થઈને તું તારા આત્માને જાણ. આ રીતે એક ક્ષણમાં આત્માને જાણવાની રીત શ્રીગુરુએ
શિષ્યને બતાવી.
આત્મામાં અભેદ નથી થતો. આમ નિર્મળ જ્ઞાનપરિણતિ સાથે અભેદ આત્મા તે જ
અભિન્ન એવું
PDF/HTML Page 44 of 73
single page version
ઉપદેશ આપતાં કહે છે કે હે વત્સ! જ્ઞાન સાથે તારા આત્માને તું એકમેક જાણ ને અન્ય
સમસ્ત ભાવોથી ભિન્ન જાણ. આ રીતે રાગ વગરના સ્વસંવેદનથી તારો આત્મા તને
તરત જ જણાશે.
તન્મય થઈને તારા આત્માને જાણ. પરભાવો અનેક પ્રકારના છે, તે બધાથી જુદો
જ્ઞાનસ્વભાવ એક છે. એવા એક સ્વભાવના અનુભવથી તારું સ્વરૂપ પ્રકાશિત થશે.
આવા આત્માના અનુભવમાં કોઈ વિકલ્પનો સહારો નથી.
લક્ષમાંથી છૂટી ગયું છે, ને પરમ જ્ઞાનનું જ લક્ષ છે; એટલે તેના ઉપદેશની માંગણી કરી
હતી કે હે પ્રભો! જે જાણવાથી શીઘ્ર મારો આત્મા મને અનુભવમાં આવી જાય–એવા
પરમજ્ઞાનનો ઉપદેશ મને કૃપા કરીને આપો.
પરિણતિરૂપ જે શુદ્ધજ્ઞાન તેમાં આત્મા જણાશે; એટલે કે જ્ઞાનપર્યાય અંતર્મુખ થઈને
વિકલ્પથી ખસીને આત્મામાં એકરૂપ થઈ ત્યારે તે પર્યાયમાં પરમાત્મ તત્ત્વ પ્રગટ થયું.
ને ત્યારે આત્માને જાણ્યો.
છોડીને તેમજ પુણ્યના શુભ ભાવોને પણ છોડીને જ્ઞાનવડે નિજ આત્માને જાણ.
જાત તો આત્માથી જુદી છે, તે આત્માને કેમ જાણી શકે? આત્માની જાત તો જ્ઞાન છે, તે
જ્ઞાન જ આત્માને જાણે છે.
PDF/HTML Page 45 of 73
single page version
PDF/HTML Page 46 of 73
single page version
‘શુદ્ધ જ્ઞાનમાત્ર જીવદ્રવ્ય’ તેમાં સંપૂર્ણ ગ્રંથ સમાઈ જાય છે.
PDF/HTML Page 47 of 73
single page version
PDF/HTML Page 48 of 73
single page version
PDF/HTML Page 49 of 73
single page version
ઉત્તર:– જ્ઞાનચેતનાના ફળમાં શાસ્ત્રના ઉકેલ થવા માંડે એવું તેનું ફળ નથી,
અંતરમાં આત્માને ચેતે છે, જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને જે ચેતે–અનુભવે તે
જ્ઞાનચેતના છે. (આ ન્યાય ખાસ સમજવા જેવો છે.) જ્ઞાનચેતનાનું
ઝપટ બોલાવે માટે તેને જ્ઞાનચેતના ઊઘડી ગઈ એમ તેનું માપ નથી;
વિશેષ ઉઘાડ પણ ન હોય, છતાં જ્ઞાનને અંતરમાં વાળીને રાગથી ભિન્ન
અંદરમાં ખીલી ગઈ છે. એની ઓળખાણ થવી જીવોને કઠણ છે.
મનનીય છે.)
PDF/HTML Page 50 of 73
single page version
આનંદથી નાચતી નાચતી તે મોક્ષસુખને સાધે છે.
PDF/HTML Page 51 of 73
single page version
સમાધિ સુખમાં” આવી દશા જ્ઞાનચેતના વડે પમાય છે. નિષ્કર્મદશા એટલે જ્યાં રાગ
દ્વેષ નથી, જ્યાં હર્ષ–શોક નથી, કર્મચેતના કે કર્મફળચેતનાનો જ્યાં અભાવ છે, જ્યાં
સહજ સુખનો જ અનુભવ છે, આવી નિષ્કર્મ અવસ્થાને જ્ઞાનચેતનાવડે પામીને
સદાકાળ પરમ આનંદનો ભોગવટો કરો–એમ ઉપદેશ છે. ત્યાં જે સુખ છે તે સ્વસત્તામાં
જ છે–અભિન્નસત્તામાં છે, પોતામાં જ પોતાનું સુખ છે એટલે તેને એકસત્તાનું સુખ કહ્યું
છે. પર દ્રવ્યની સત્તા તે તો ભિન્નસત્તા છે, તે ભિન્નસત્તામાં આત્માનું સુખ છે જ નહિ.
ભિન્નસત્તામાં જે સુખ માને છે તેને કદી સુખ મળતું નથી. ભિન્નસત્તામાં સુખ માને તે
ભિન્નસત્તા સામે જોયા કરે, પણ સ્વસત્તા સામે જુએ નહિ ને તેને સુખ મળે નહિ. સુખ
તો સ્વસત્તામાં છે. જ્ઞાનચેતના વડે જે સ્વસત્તાને અનુભવે છે તે જ સ્વસત્તાના સુખને
અનુભવે છે, તેની પર્યાય સુખના પ્રવાહમાં તન્મય થઈ જાય છે, એટલે સાદિ–અનંતકાળ
સુધી તે સુખને જ પીધા કરે છે.
અનુભવનો કાળ એનાથી અનંતગુણો છે, –કેમકે ભૂતકાળ કરતાં ભવિષ્યકાળ અનંત
ગુણો છે, ભાવથી તો મોક્ષસુખ અનંતું છે ને કાળથી પણ તે અનંતુ છે; હવે આવા અનંત
મોક્ષસુખને સાધતા કેટલો કાળ લાગે? અનંત કાળના મોક્ષસુખને સાધતા શું અનંતકાળ
લાગતો હશે? –ના; સાધકદશાનો કાળ અસંખ્ય સમયનો મર્યાદિત જ છે.
અસંખ્યસમયની સાધકદશાના ફળમાં અનંતકાળનું મોક્ષસુખ હે જીવ! તું પીધા જ કર!
હવે તારું સુખ કદી ખૂટવાનું નથી. અરે, ભોગમાં કાળ ગાળ્યો તે તો વ્યર્થ ગયો, તેના
ફળમાં તો દુઃખ સિવાય કાંઈ ન મળ્યું; હવે હે જીવ! ચૈતન્યના અનુભવ વડે મોક્ષસુખને
સાધ. થોડ કાળના પ્રયત્નમાં તું અનંતકાળનું સુખ પામીશ.
PDF/HTML Page 52 of 73
single page version
પરિણતિ પણ શુદ્ધપણે પ્રગટ થાય છે. જ્ઞાનગુણનું પરિણમન તે વખતે સ્વને પકડવાની
લાયકાતવાળું થઈને સમ્યક્પણે પ્રગટ્યું; આનંદગુણનો અંશ પ્રગટ થયો; તેમ અકારણ
કાર્યત્વ શક્તિની નિર્મળપર્યાય થઈ, એટલે કે રાગ સાથે કારણ–કાર્યપણું ન રહ્યું; રાગ
મારા સમ્યક્ત્વાદિનું કારણ, ને હું તેનો કર્તા એવું રાગ સાથે કર્તાકર્મપણું ધર્માત્માને
નથી. એ જ રીતે વિભુત્વશક્તિ પણ નિર્મળપણે વ્યક્ત થઈ એટલે બધાગુણોની
નિર્મળપર્યાયમાં આત્મા વિભુ થઈને વ્યાપ્યો. આ રીતે સમ્યક્ શ્રદ્ધા થતાં અનંતગુણો
ઊછળે છે એટલે કે નિર્મળ પર્યાયરૂપ પરિણમે છે; ત્યાં રાગના અકર્તારૂપ અકર્તૃશક્તિ,
રાગના અભોક્તારૂપ અભોકતૃશક્તિ–એમ અનંત શક્તિની નિર્મળતા ખીલી. આ રીતે
સમ્યક્ પ્રતીતનો ભાવ એકલો–લૂખો નથી, પણ સાથે આનંદનું, પ્રભુતાનું, વિભુતાનું,
અકારણ–કાર્યત્વનું, સ્વવીર્યનું જીવત્વનું–એમ અનંતશક્તિનું નિર્મળ પરિણમન લેતી
સમ્યક્ પ્રતીત પ્રગટે છે.
આવી એટલે કે શ્રદ્ધાપણે કેવળજ્ઞાન થયું, –એ જ રીતે સર્વદર્શીશક્તિ પ્રતીતમાં આવી ને
હવે અલ્પકાળે સર્વજ્ઞતા ને સર્વદર્શિતા આત્મામાંથી પ્રગટ થશે–એમ પણ પ્રતીતમાં
આવ્યું.
PDF/HTML Page 53 of 73
single page version
થયું; ત્યાં અનંત ગુણવાળો ચૈતન્યરત્નાકર ઊછળ્યો.
કાર્યપણું ન રહ્યું; વિભુત્વનું શુદ્ધ કાર્ય પ્રગટ્યું ત્યાં અનંતગુણો પર્યાયમાં નિર્મળપણે
વ્યાપ્યા; પ્રકાશશક્તિનું કાર્ય પ્રગટ્યું ત્યાં બધા ગુણોનું પ્રત્યક્ષ સંવેદન પર્યાયમાં પ્રગટ્યું.
આમ બધા ગુણોનું કાર્ય સમ્યક્ત્વ થતાં પર્યાયમાં આવે છે. એને શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ
‘સર્વ ગુણાંશ તે સમ્યક્ત્વ’ એમ કહ્યું છે. કર્તા–ભોક્તા, આનંદ, પ્રભુતા, વીર્ય–એ બધા
ગુણોની પ્રતીત થતાં તે બધાનું કાર્ય પર્યાયમાં આવ્યું છે.
કરતાંય જેના સ્વભાવની વિશાળતા, એવા આત્માની પ્રતીત કરતાં તો આખો પ્રભુતાનો
દરિયો ઊછળે છે; પ્રભુતાનું કાર્ય પ્રતીત સાથે જ પ્રગટ થાય છે; વેદનમાં અનંતગુણની
પર્યાય પ્રગટપણે આવી છે. જ્ઞાનચેતના અંતરમુખ કામ કરે છે, તેમાં અનંતગુણના
નિર્મળ અંકુરા ફાટયા. આવું સમ્યગ્દર્શન થતાં કેવળજ્ઞાન ન થાય એમ બને નહિ.
કેવળજ્ઞાનની જેમ જ સમ્યગ્દર્શન અપ્રતિહત સ્વભાવને પ્રતીતમાં લ્યે છે. ચારિત્રગુણનો
પિંડ પ્રતીતમાં આવતાં તે પ્રતીતની સાથે ચારિત્રગુણનો અંશ પણ પ્રગટ્યો છે. આવી
પ્રતીત પરના લક્ષે ન થાય. અનંતગુણના પિંડરૂપ જે દ્રવ્યભગવાન તેના ધ્યેયે
અનંતગુણનું કાર્ય પ્રગટી જાય છે. અનંતગુણ કારણપણે તો છે, પણ તેની સન્મુખ થઈને
તેને કારણ બનાવ્યા વગર નિર્મળ કાર્ય આવે નહિ.
આગમ ભેદ સુઉર વસે’ વસ્તુ એના હાથમાં આવી ગઈ. ભલે કદાચ વિશેષ પડખાનો
ખુલાસો કરતાં ન આવડે, પણ સ્વવસ્તુને એણે પકડી લીધી છે. સ્વવસ્તુનો અપાર
વૈભવ એના હાથમાં આવ્યો છે.
અમૂર્તગુણ, નિષ્ક્રિયત્વગુણ વગેરે અનંતાગુણનો આખો સમુદાય એક સાથે પ્રગટ્યો
PDF/HTML Page 54 of 73
single page version
PDF/HTML Page 55 of 73
single page version
તેમ રાગના અકર્તાપણાના વિકલ્પમાં તન્મયતા તે મિથ્યાત્વ છે.
PDF/HTML Page 56 of 73
single page version
તેજસ્વી ભાનુ પ્રત્યે પરમ ભક્તિપૂર્વક તેમની કેવળજ્ઞાનલક્ષ્મીનું
PDF/HTML Page 57 of 73
single page version
જ્ઞાનરૂપી કાર્ય કર; તો તને મોક્ષમાર્ગ હાથમાં આવશે. બંધ વગરના–રાગ વગરના
આત્માને અનુભવમાં લઈશ તો મોક્ષ થશે. બંધનના અનુભવથી મોક્ષ કેમ થાય? –ન
થાય. માટે મુક્ત લક્ષણવાળો એટલે કે ભૂતાર્થસ્વભાવવાળો જે આત્મા તેમાં એકાગ્ર
થઈને તેને જાણ–આ મોક્ષ માટેનું કાર્ય છે.
જ્ઞાનશક્તિ તો તેનાથી વિશેષ છે. લોકાલોકને જાણે છે તેના કરતાં અનંતગણું સામર્થ્ય
છે. કેવળજ્ઞાનની અચિંત્યશક્તિના અનંતમા ભાગમાં લોકાલોક જણાઈ જાય છે, તો
કેવળજ્ઞાનની પૂર્ણ તાકાતની શી વાત! અનંત–અલોકની વિશાળતા પણ અચિંત્ય છે પણ
કેવળજ્ઞાનની તાકાત તો એનાથી અનંતગણી છે. એની બેહદ તાકાતનો પાર અંર્તદ્રષ્ટિ
વગર પમાય નહિ.
લોકાલોકના મંડપ સુધી પહોંચી ગઈ, છતાં તેની જાણવાની તાકાત કાંઈ ખૂટી ગઈ નથી,
તેનામાં હજી બેહદ શક્તિ વિદ્યમાન પડી છે, નિમિત્તના અભાવે એ શક્તિ અટકી ગઈ
–એમ કાંઈ નથી કહેવું, પણ લોકાલોકને જાણવા કરતાંય કેવળજ્ઞાનની શક્તિ અનંતગુણી
છે તે શક્તિનું સામર્થ્ય બતાવવું છે. અહા, જેની જ્ઞાનશક્તિનો એક અંશ લોકાલોકને
જાણી લ્યે તેના પૂર્ણ સામર્થ્યની શી વાત!!
બીજા જ્ઞેય જ નથી ત્યાં કોને જાણે? –આમ કહીને જ્ઞાનસ્વભાવની બેહદ તાકાતનો
મહિમા બતાવ્યો છે. કાંઈ નિમિત્તાધીનપણું નથી બતાવ્યું.
બતાવવું, પણ સિદ્ધનો સ્વભાવ ઊર્ધ્વગામી છે તે બતાવવું છે. અરે, સંતો વસ્તુનો
સ્વભાવ બતાવે તે લક્ષમાં લેવાને બદલે નિમિત્તાધીનદ્રષ્ટિથી ઊંધા અર્થ કરે એ
PDF/HTML Page 58 of 73
single page version
એ જ રીતે કાળ વગર પરિણમન ન થાય–એમ નિમિત્તથી કહેવાય; પણ ત્યાં તો
થાય છે.
અધર્માસ્તિ વગર સ્થિતિ નહિ,
કાળ વિના પરિણમન નહિ,
પુદ્ગલ વિના લોકયાત્રા નહિ,
સંસાર – મોક્ષદશાનો કરનાર કોણ? ને જાણવાનો સ્વભાવ કોનો? તું સંયોગને ન જોતાં
વસ્તુના સ્વભાવને જો. વસ્તુમાં જે અલૌકિક સામર્થ્ય છે તેને તું જાણ.
જ્ઞાનસામર્થ્ય તો સર્વજ્ઞેયો કરતાંય અનંતગણું છે. –એટલે તે જ્ઞાનસામર્થ્ય જ્ઞેયના
અવલંબન વગર પોતાના સ્વભાવથી જ છે. જ્ઞેય ખૂટ્યાં પણ જ્ઞાન ન ખૂટયું–આટલી તો
એક સમયની પર્યાયની તાકાત, –તો આખા જ્ઞાનગુણના દરિયાનું તો શું કહેવું? ને એવા
અનંતગુણનો પિંડ જે આખો આત્મા–એના અચિંત્યસ્વભાવનું તો શું કહેવું? જેના એક
અંશમાં પણ બેહદ તાકાત–તો આખા સામર્થ્યની શી વાત!! આવા જ્ઞાનનું પૂજન કર,
તેનું બહુમાન કર...તારી ચૈતન્યલક્ષ્મીના બેહદ ભંડાર ખૂલી જશે.
આવે તેવો છે.
PDF/HTML Page 59 of 73
single page version
સંતોએ તને તારો જે પરમસ્વભાવ
સંભળાવ્યો, ને તેં પ્રસન્નતાથી તેની
હા પાડી...તો હવે તેના અનુભવમાં
વિલંબ કરીશ નહીં.
PDF/HTML Page 60 of 73
single page version
સોનગઢમાં આ વખતે અષ્ટાહનિકામાં “તેરહદ્વીપ પૂજન” વિધાનમાંથી
(પ) ક્ષીરવર દ્વીપ તેમાં જિનમંદિરો નથી.
(૬) ધૃતવર દ્વીપ તેમાં જિનમંદિરો નથી.
(૭) ઈક્ષુવર દ્વીપ તેમાં જિનમંદિરો નથી
(૮) નંદીશ્વર દ્વીપ તેમાં જિનમંદિરો નથી.....
(૧૦) અરૂણ–ઉદ્રભાસ દ્વીપ તેમાં જિનમંદિરો નથી.
(૧૧) કુંડલવર દ્વીપ તેમાં જિનમંદિરો...
(૧૩) રુચકવર દ્વીપ તેમાં જિનમંદિરો...