PDF/HTML Page 21 of 45
single page version
તેઓ જાણતા હતા, એટલે દોષોને સર્વથા છોડીને માત્ર ગુણોમાં જ તેઓ આસક્ત રહેતા
હતા, પાપયોગોથી તેઓ પૂર્ણ વિરક્ત હતા; અહિંસાદિ વ્રતોનું નિરતિચાર પાલન કરતા
હતા; બ્રહ્મચર્યમાં તેઓ એકતાન હતા. તેમને ધૈર્ય, ક્ષમા, ધ્યાનમાં નિરંતર તત્પરતા
અને પરિષહ આવે તોપણ માર્ગથી અચ્યુતપણું હતું. ભગવાન જિનકલ્પી હતા. જે સાધુ
એકલા રહે અને આત્મચિન્તનમાં મશગુલ રહે, ઉપદેશાદિ પ્રવૃત્તિ ન કરે તેને જિનકલ્પી
કહેવાય છે; અને જે સાધુ સંઘની સાથે રહે, ઉપદેશ આપે, દીક્ષા આપે તેમને સ્થવિરકલ્પી
હતા, પરંતુ કોઈ દોષ લાગતા ન હોવાથી પ્રતિક્રમણની કે છેદોપસ્થાપનની જરૂર ન હતી.
જો કે ભગવાન ગર્ભમાં આવ્યા ત્યારથી જ ત્રણ જ્ઞાનસહિત હતા, ચોથું જ્ઞાન દીક્ષા
વખતે પ્રગટ્યું હતું ને સિદ્ધપદ તેમને આ ભવમાં જરૂર પ્રગટવાનું હતું, તોપણ
જ્ઞાનલોચનવંત તે ભગવાને એક હજાર વર્ષ સુધી ઉત્કૃષ્ટ તપ કર્યું હતું ને કર્મોની
અસંખ્યાત ગુણશ્રેણી નિર્જરા કરી હતી. સદા જાગૃત રહેનારા તે યોગીરાજ કદી સૂતા ન
હતા. ભગવાનનું નિરતિચાર ચારિત્ર સ્વયમેવ પ્રાયશ્ચિતરૂપ હતું, અર્થાત્ તેમાં કોઈ
અતિચાર લાગતા જ ન હોવાથી પ્રાયશ્ચિતની જરૂર જ રહી ન હતી–જેમ સૂર્ય પોતે
પ્રકાશસ્વરૂપ છે તેમાં અંધકાર છે જ નહિ, પછી તેને પોતામાંથી અંધકાર દૂર કરવાનું
તથા જ્ઞાન–દર્શન–ચારિત્ર–તપ–વીર્ય એ ગુણોનો વિનય કર્યો હતો, એ સિવાય બહારમાં
તેમને વિનય કરવા યોગ્ય કોઈ ન હતું; જે પોતે જ પ્રધાનપુરૂષ હોવાથી બધાને નમ્રીભૂત
કરનારા હતા તેઓ ભલા કોનો વિનય કરે? વળી રત્નત્રયરૂપ માર્ગમાં વ્યાપાર એ જ
તેમનું ‘વૈયાવૃત્ય’ હતું, એ રત્નત્રય સિવાય બીજા કોની વૈયાવૃત્તિ કરે? (દીન–દુઃખી
જીવોની સેવારૂપ વ્યાવૃત્તિ તો શુભકષાયના તીવ્ર ઉદયમાં જ સંભવે છે; ભગવાનને તો
શુભકષાય પણ એવો અતિશય મંદ થઈ ગયો હતો કે તેમની પ્રવૃત્તિ બાહ્યવ્યાપારથી
હટીને રત્નત્રયમાર્ગમાં જ રહેતી હતી.)
ધર્મસૃષ્ટિના સર્જનહાર હતા. જો કે શાસ્ત્રો તેમને આધીન હતા અર્થાત્ બાર અંગના
તેઓ
PDF/HTML Page 22 of 45
single page version
આજે પણ સંયમીજનો સ્વાધ્યાય કરે છે. બાર તપમાં સ્વાધ્યાય સમાન તપ બીજો છે
નહિ ને થશે નહિ; વિનયપૂર્વક સ્વાધ્યાયમાં તલ્લીન થયેલા બુદ્ધિમાન મુનિને મનના
સંકલ્પ–વિકલ્પો દૂર થઈ જવાથી ચિત્તની એકાગ્રતા થાય છે, એટલે સ્વાધ્યાય વડે
ભગવાન આત્માને શરીરથી ભિન્ન દેખતા હતા, ત્રણ ગુપ્તિનું પાલન કરતા હતા ને
શરીરથી નિસ્પૃહ થઈ, તેનું મમત્વ છોડીને આત્માને ધ્યાવતા હતા. ધ્યાનરૂપી ઉત્તમ
સંપદાના સ્વામી ભગવાન ધ્યાનાભ્યાસરૂપ તપવડે જ કૃતકૃત્ય થઈ ગયા હતા; કેમકે
ધ્યાન જ ઉત્તમ તપ છે, બીજા બધા તપ તો તેના પરિકર છે. ધ્યાનની સિદ્ધિને માટે
અનુકુળ એવા દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવનું જ ભગવાન સેવન કરતા હતા. અધ્યાત્મતત્ત્વને
જાણનારા ભગવાન અધ્યાત્મની શુદ્ધિને માટે ગિરિગૂફા વગેરેમાં ધ્યાન કરતા હતા.
(જેને હાલ પ્રયાગ–તીર્થ કહેવાય છે.) શુદ્ધ બુદ્ધિવાળા ભગવાન ધ્યાનની સિદ્ધિને માટે
ત્યાં એક વડવૃક્ષ નીચે મોટી શિલા પર બિરાજ્યા; અને પૂર્વમુખે પદ્માસને બેસીને,
લેશ્યાની ઉત્કૃષ્ટ શુદ્ધિપૂર્વક ચિત્તને એકાગ્ર કરીને ધ્યાન લગાવ્યું.
અવગાહનત્વ, અવ્યાબાધત્વ અને અગુરુલઘુત્વ;–સિદ્ધપદના અભિલાષીએ સિદ્ધપ્રભુના
આ આઠ ગુણોનું ધ્યાન કરવું જોઈએ, તથા દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ ને ભાવ એ ચારની
અપેક્ષાએ પણ તેમના સ્વરૂપનું ચિન્તન કરવું જોઈએ. એ રીતે બારગુણયુક્ત, મુક્ત,
યોગીઓએ ધ્યાન કરવાયોગ્ય છે. ધ્યાનના પરિવાર જેવી અનુપ્રેક્ષાઓ પણ ભગવાને
ચિન્તવી. ધર્મધ્યાનમાં તત્પર એવા એ વિરાગી ભગવાનને જ્ઞાનાદિની શક્તિને લીધે
જરાપણ પ્રમાદ રહ્યો ન હતો. તે અપ્રમત્ત ભગવાનને જ્ઞાનાદિ પરિણામોમાં પરમ
વિશુદ્ધિ પ્રગટી ને અશુભલેશ્યા રંચમાત્ર ન રહી, શુક્લલેશ્યા પ્રગટી. તે વખતે
દેદીપ્યમાન ભગવાનને મોહનો નાશ કરવા માટે ધ્યાનની એવી શક્તિ સ્ફૂરાયમાન થઈ–
જાણે કે મોટી વીજળી ઝબકી! ભયરહિત ભગવાને સંકલ્પ–વિકલ્પ દૂર કરીને,
મોહશત્રુની સેનાનો નાશ કરવા માટે પોતાના
PDF/HTML Page 23 of 45
single page version
ભગવાને સંયમરૂપી બખ્તર બનાવ્યું, ઉત્તમ ધ્યાનરૂપ વિજય–અસ્ત્ર ધારણ કર્યું, જ્ઞાનને
મંત્રી બનાવ્યું, અને વિશુદ્ધ પરિણામને સેનાપતિ પદ આપ્યું, દુર્ભેદ્ય અને ધ્રુવયોદ્ધા એવા
અનંત ગુણોને સૈનિક બનાવ્યા; અને રાગાદિ પ્રતિપક્ષીને હન્તવ્ય એવા શત્રુપક્ષમાં
લાગી; પ્રકૃતિ એકબીજામાં સંક્રમણ થઈને વેરવિખેર થવા લાગી. કર્મસૈન્ય સમયે સમયે
અસંખ્યાતગણું નિર્જીર્ણ થવા લાગ્યું. જેમ વિજયાભિલાષી રાજા શત્રુસૈન્યમાં ખળભળાટ
મચાવીને પછી તેને મૂળથી ઉખેડી નાંખે, તેમ આ યોગીરાજે પોતાના યોગબળથી પહેલાં
નાંખવાનો ઉદ્યમ શરૂ કર્યો.
આઠમા ગુણસ્થાને આવ્યા ને પછી અનિવૃત્તિકરણ નામના નવમા ગુણસ્થાને ચડ્યા. ત્યાં
પૃથકત્વવિતર્ક નામના શુક્લધ્યાનરૂપી ચક્રને ધારણ કરીને તેના પ્રભાવથી અત્યંત શુદ્ધિ
પછાડી દીધી. પહેલે જ ઘડાકે તેમણે મોહના અંગરક્ષક જેવા કષાયો તથા નવ નોકષાયોરૂપી
યોદ્ધાઓને હણી નાંખ્યા; પછી બાકી રહેલામાં મહાનાયક એવા સંજ્વલન ક્રોધને માર્યો,
પછી માનને માર્યું; પછી માયાને તેમજ બાદર લાભને પણ નષ્ટ કર્યા.
યોગીરાજ ભગવાન ઋષભદેવે નરક–તિર્યંચગતિ સંબંધી ૧૩ તથા દર્શનાવરણની ૩ એ
સોળ પ્રકૃત્તિને એક ઝાટકે ઉડાડી દીધી. પછી ૮ કષાય પ્રકૃતિઓને, નવ નોકષાયને તથા
સંજ્વલન ક્રોધ–માન–માયા–એમ કુલ ૨૦ પ્રકૃત્તિને પણ મૂળમાંથી ઉખેડી નાંખી; તથા
અશ્વકર્ણ, કૃષ્ટિકરણ વગેરે વિધિદ્વારા કર્મોનું જોર તોડીને ભગવાન દશમા ગુણસ્થાને
આવ્યા. આ સૂક્ષ્મ સાંપરાય ગુણસ્થાને રહેલા અતિસૂક્ષ્મ લોભને પણ જીતીને મોહ ઉપર
સંપૂર્ણ વિજય પ્રાપ્ત કરી લીધો. એ નિર્મોહી વિજેતા ભગવાન ઋષભદેવ, રંગભૂમિમાંથી
મોહશત્રુનો નાશ
PDF/HTML Page 24 of 45
single page version
મલ્લ ભાગી જવાથી વિજેતા મલ્લ એકલો શોભે, તેમ મોહરહિત ભગવાન શોભતા
હતા.
થયા. પછી જ્ઞાન–દર્શન અને વીર્યમાં વિઘ્ન કરનારી ઉદ્ધત્તપ્રકૃત્તિઓને એકત્વવિતર્ક
નામના બીજા શુક્લધ્યાનવડે નષ્ટ કરી, આ અતિશય દુઃખકર એવા ચારે ઘાતીકર્મોને
ધ્યાનાગ્નિમાં ભસ્મ કરીને ભગવાન ઋષભમુનિરાજ કેવળજ્ઞાની અને વિશ્વદર્શી થયા.
અહો! ભગવાન સર્વજ્ઞ થયા! અનંત જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર શુદ્ધસમ્યક્ત્વ, દાન, લાભ,
ભોગ, ઉપભોગ ને વીર્ય–એવી નવલબ્ધિરૂપ કિરણોવડે પ્રકાશમાન, ઋષભજિનેન્દ્રરૂપી
સૂર્ય માહ વદ અગિયારસે જગતને પ્રકાશતો અને ભવ્યજીવોરૂપી કમળને વિકસાવતો
ઉદય પામ્યો. અહા! ત્રણલોકને આનંદકારી એવા સર્વજ્ઞતારૂપી સૂર્યના પ્રકાશથી
ભગવાનનો આત્મા શોભી ઊઠ્યો.
રાજાનો વૈભવ જોવા મળે તો કેવા રસથી જુએ છે!
પણ અરે ચેતનરાજા! તારો પોતાનો વૈભવ કેવો
અપાર છે તે તો જાણ! જગતમાં સૌથી મોટો
મહિમાવંત ચેતનરાજા તું છો. તારા અચિંત્ય
ચૈતન્યવૈભવની પાસે ચક્રવર્તીના રાજનીયે કાંઈ
એવા આત્મવૈભવને જાણવો તે સર્વ જૈનસિદ્ધાંતનો
સાર છે.
PDF/HTML Page 25 of 45
single page version
એપ્રિલના ત્રણ દિવસ દિલ્હી શહેરમાં પધાર્યા ને
દિલ્હીની જનતાને જે અધ્યાત્મસન્દેશ સંભળાવ્યો તેનો
થોડોક સાર અહીં આપ્યો છે.
સાથે એકમેક એવા આત્મસ્વભાવને જાણ્યા વગર જીવ સંસારની ચાર ગતિમાં
રખડી રહ્યો છે. પુણ્ય કરીને સ્વર્ગાદિમાં ને પાપ કરીને નરકાદિમાં–એમ ચાર
ગતિના ભવચક્રમાં ભ્રમણ કરી રહ્યો છે. એ ભવનો આંટો કેમ મટે? તેની આ વાત
છે. શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી ૧૬ વર્ષની નાની વયમાં ભવચક્રનો આંટો મટાડવાની વાત
કરતાં લખે છે કે–
તોયે અરે! ભવચક્રનો આંટો નહી એકે ટળ્યો.
આત્માની નથી. અરે, રાગની ક્રિયા પણ ખરેખર આત્માની નથી. જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ
આત્માનો જેને અનુભવ નથી તે જ રાગની ક્રિયાનો કર્તા થાય છે. જ્ઞાનને ભૂલીને
ક્રોધાદિ પરભાવનો જે કર્તા થયો એટલે કે પરભાવ સાથે એકત્વબુદ્ધિરૂપ પ્રેમ કર્યો
તેને આત્માના સ્વભાવ ઉપર ક્રોધ છે, અરુચિ છે; તેને શાસ્ત્રો મિથ્યાત્વ કહે છે ને તે
જ સંસારનું મૂળ છે.
PDF/HTML Page 26 of 45
single page version
શરૂઆત કેમ થાય–તે વાત અહીં સમજાવે છે. તારો આત્મા અનંત આનંદની ખાણ છે,
તેમાં એકવાર ખોજ તો કર.–જ્યાં આનંદ ભર્યો છે ત્યાં શોધવાથી નીકળશે. રાગમાં કે
દેહમાં કાંઈ તારો આનંદ ભર્યો નથી, તેમાં શોધવાથી તને આનંદ નહીં મળે; તેના
કર્તૃત્વમાં અટકતાં તને તારા આત્માની શાંતિ નહીં મળે. અંર્તદ્રષ્ટિથી જોતાં ધર્મીજીવ
પોતાના જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્માને વિકારથી જુદો દેખે છે, એટલે તે જ્ઞાનને આદરે છે ને
વિકારને આદરતો નથી. આવી અંર્તદ્રષ્ટિ કરતાં અનંતકાળનું અજ્ઞાન એક ક્ષણમાં ટળી
જાય છે–
તેમ વિભાવ અનાદિનો જ્ઞાન થતાં દૂર થાય.
યથાર્થ જ્ઞાન અને શ્રદ્ધાન કરવું તે મોક્ષમાર્ગનું અપૂર્વ રત્ન છે. જેમ રત્નની કિંમત ઝવેરી
જાણે છે તેમ ચૈતન્યરત્ન કેવું છે તેની કિંમત ધર્માત્મા–સમ્યગ્દ્રષ્ટિ ઝવેરી જ જાણે છે.
સમ્યગ્દર્શન થતાં જે જ્ઞાન પ્રગટ્યું તે શાંતરસમય છે, તે આકુળતા વગરનું છે. આવા
ભેદજ્ઞાનવડે જ ત્રણેકાળ જીવો મુક્તિ પામે છે. ભેદજ્ઞાન વગર કદી કોઈ જીવ મુક્તિ
પામતો નથી.
સમયસાર રચ્યું છે. પોતાના સ્વાનુભવથી જે શુદ્ધાત્મા જાણ્યો તે સમયસારમાં દર્શાવ્યો
છે.
મતવાલા તો ઢહી પડે, નિમતા રહે પચાય.
ચૈતન્યના અનુભવરસને પચાવી શકતા નથી. પરની મમતા છોડીને પરથી ભિન્ન એવા
ચૈતન્યતત્ત્વને પ્રતીતમાં લઈને ધર્મીજીવ ચૈતન્યના આનંદરસને અનુભવે છે. સિદ્ધદશા
આત્માની રાજધાની છે, તેમાં બિરાજમાન સિદ્ધભગવંતો હમારા શિરછત્ર છે.
PDF/HTML Page 27 of 45
single page version
તેમાં પરમ અતીન્દ્રિય આનંદનો એવો અનુભવ થશે, કે ઈન્દ્રના વૈભવ પણ તને સડેલા
તરણાં જેવા લાગશે. શુભ કે અશુભ રાગરૂપ આસ્રવો છે તે અધ્રુવ છે, દુઃખરૂપ છે;
એનાથી પણ ભિન્ન ચિદાનંદસ્વભાવી આત્મા ધ્રુવ છે, ને દુઃખનું તે અકારણ છે, તેનો
અનુભવ આનંદરૂપ છે. આમ આત્મા અને આસ્રવની ભિન્નતા જાણતાં જ્ઞાન આસ્રવોથી
જીવો મોક્ષ પામ્યા છે. તેઓ જ્યાંથી મોક્ષ પામ્યા તેને સિદ્ધક્ષેત્રરૂપ તીર્થ કહેવાય છે.
ને આત્માની શુદ્ધતા થતાં મોક્ષ પણ આત્મામાં જ પ્રગટ્યો. એવી મોક્ષદશા કેમ પમાય
તેના સ્મરણ માટે તીર્થયાત્રા છે, તે અશરીરી પૂર્ણ આનંદમય પરમાત્માનું સ્વરૂપ શું છે–
તેના સ્મરણ માટે તીર્થયાત્રા છે, તેમને સાદિઅનંત આનંદ પ્રગટ્યો તે ક્્યાંથી પ્રગટ્યો?
આત્માની શક્તિમાં હતો તે આનંદ પ્રગટ્યો. આવી પ્રતીત અને ઓળખાણ વગર સિદ્ધનું
સાચું સ્મરણ કોણ કરશે?
સમ્યગ્દર્શનાદિ ક્રિયા થતી નથી. આત્મા પોતે જ સમ્યગ્દર્શનાદિનો આધાર છે.–આવા
આત્મસ્વરૂપનો યથાર્થ નિર્ણય કરવો તે ધર્મનું પહેલું પગથિયું છે.
સંકલ્પની જરૂર છે. તારો દ્રઢ સંકલ્પ એ જ તારા કાર્યને
સાધવાનું મુખ્ય સાધન છે.
PDF/HTML Page 28 of 45
single page version
જાણવો તે કલ્યાણનો માર્ગ છે.
નિરાકુળ, રાગ વગરનું છે.
પ્રકાશરૂપ છે, ચેતનરૂપ છે, ને રાગ તો અંધકારરૂપ છે, અચેતન છે.–આમ
બંનેની ભિન્નતા ઓળખવી તે દુઃખથી છૂટવાનો ઉપાય છે.
તો અપૂર્વ છે.
વિરુદ્ધ એવા ક્રોધાદિભાવો જ છે.
નથી. આ રીતે રાગાદિ સાથે ખરેખર આત્માને કારણ–કાર્યપણું નથી.
PDF/HTML Page 29 of 45
single page version
બંધન થતું નથી, તે આત્મા બંધનથી છૂટે છે.
છૂટવાનો ઉપાય છે.
છે.
ત્યાં અનંતા સિદ્ધ ભગવંતો ઉપર બિરાજી રહ્યા છે. તેઓ કઈ રીતે મોક્ષ
પામ્યા–તેની આ વાત છે.
કારણ નથી.
અકારણ–કાર્યપણું છે.
PDF/HTML Page 30 of 45
single page version
સંબંધ આત્માને નથી.
તારા ગુણ–પર્યાયોને રાગાદિથી ભિન્ન દેખ.
ચારિત્ર કે મોક્ષમાર્ગ ક્્યાંથી થાશે?
ચારિત્ર ને મોક્ષમાર્ગ પ્રગટ થાય છે.–આવો મોક્ષમાર્ગ ભગવાને કહ્યો
છે. આ મોક્ષમાર્ગમાં બીજું કોઈ કારણ નથી.
આનંદની શી વાત?
અકર્તા થઈને રાગથી જુદું પરિણમે.
જ્ઞાન જ્ઞાનરૂપે પરિણમ્યું, ને આસ્રવોથી છૂટયું.–આવું ભેદજ્ઞાન તે
બંધથી છૂટવાનું ને મોક્ષની પ્રાપ્તિનું સાધન છે.
PDF/HTML Page 31 of 45
single page version
અલ્પકાળમાં જરૂર મોક્ષ પામે છે.
લક્ષણદ્વારા તેમની ભિન્નતા જાણતાં જીવને પર ભાવમાં લીનતા રહેતી
નથી; ને ચૈતન્યમય સ્વભાવમાં લીનતારૂપ પ્રવૃત્તિ થાય છે.–એનું નામ
ધર્મ છે.
અનુભવવો તે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર છે.
નિરાકુળ આનંદસ્વાદની તેને ખબર નથી.
મોક્ષનું સાધન પણ માને અને ભેદજ્ઞાન પણ હોય એમ બને નહિ.
સાક્ષાત્ અનુભવ થાય છે.
આવા નિર્ણયના જોરે નિર્વિકલ્પ અનુભવ થશે. નિર્ણય વગર ધર્મનું
પગલુંય ભરાશે નહીં.
પ્રયત્નવડે તે ભાવ પલટાવી નાંખ. સવળા ભાવ વડે આત્મા સમજી
શકાય તેવો છે.
PDF/HTML Page 32 of 45
single page version
આનંદ, શાંતિ ને ધર્મ થાય છે.
માર્ગે અનુભવ કર્યા વગર રહે નહિ.
વગર બહારની બધી વૃત્તિઓ દુઃખરૂપ છે. આત્માને લક્ષગત કરીને
સ્વસંવેદન–પ્રત્યક્ષ કરવો તે સુખનો ઉપાય છે.
ધર્મનો પ્રકાશ નથી.–આમ બરાબર નિર્ણય કરવો જોઈએ.
મને પ્રત્યક્ષ જાણું છું, એમાં વચ્ચે કોઈ વિકલ્પ નથી.
PDF/HTML Page 33 of 45
single page version
આવો સુખસ્વભાવ સાંભળે, તેના વિચાર–મનન કરે ને તેનો મહિમા
વાત? સાધકનો આનંદ પણ અપૂર્વ અતીન્દ્રિય છે.–આવો સુખવૈભવ
આવા નિજસુખને પરમાં શોધે તો આકુળતા ને દુઃખ થાય એટલે સંસારભ્રમણ થાય. હે
માનનારો પરમાર્થે બાહ્યવિષયોમાં જ સુખ માને છે. પોતાના સુખસ્વભાવને તે જાણતો
તેને ભાસતો નથી. ભાઈ, તારું સુખ તો તારામાં છે ને તે સુખનું સાધન પણ તારામાં
PDF/HTML Page 34 of 45
single page version
બાહ્યસામગ્રી શોધવી તે તો વ્યગ્રતા છે, પરાધીનતા છે, દુઃખ છે.
નહિ. આમ પોતાના સુખસ્વભાવને જાણીને તેની સન્મુખ પરિણમતાં જે સુખ પ્રગટ્યું
તેમાં દુઃખનો અભાવ છે. આવી દુઃખના અભાવરૂપ સુખદશા પ્રગટે ત્યારે આત્માના
સુખસ્વભાવને જાણ્યો કહેવાય. સ્વાનુભૂતિમાં જે સુખનું વેદન થયું તે ઉપરથી ધર્મી જીવ
જાણે છે કે મારો આખો આત્મા આવા પૂર્ણ સુખસ્વભાવથી ભરેલો છે.–આમ પર્યાયમાં
પ્રસિદ્ધિ સહિત શક્તિની પ્રતીત સાચી થાય છે. શક્તિની પ્રતીત કરે ત્યાં તેનું ફળ
પર્યાયમાં આવ્યા વિના રહે નહિ.
જ્ઞાન–સુખ વગેરે ગુણો વ્યક્તપણે પર્યાયમાં વ્યાપે, એટલે કે નિર્મળપણે પરિણમે, ત્યારે
અનંતશક્તિવાળા આત્માને જાણ્યો–માન્યો–અનુભવ્યો કહેવાય.
સુખ ગુણના કાર્યમાં દુઃખ ન હોય. સુખથી ભરેલા અંર્તસ્વભાવમાં દ્રષ્ટિ કરતાં સુખ
પ્રગટે છે, દુઃખ નથી પ્રગટતું. અહા, આવા સુખસ્વભાવની પ્રતીત કરતાં જ તેમાંથી
નિરાકુળ અચિંત્ય આનંદની કણિકા પ્રગટે છે, જેનો સ્વાદ સિદ્ધપ્રભુના સુખ જેવો જ છે.
–આવું સુખશક્તિનું કાર્ય છે.
સાધન છે, બહારમાં બીજું કોઈ સાધન નથી. ભાઈ, અંતરમાં નજર કરીને આનંદને
શોધ; બહારમાં ક્્યાંય ન શોધ.
PDF/HTML Page 35 of 45
single page version
નથી; એટલે બાહ્ય વલણરૂપ આકુળતાનો તેમાં અભાવ છે. સુખ તેને કહેવાય કે જેમાં
અંશમાત્ર આકુળતા ન હોય.
ને સુખનો અનુભવ ન થાય એમ બને નહિ. સુખના વેદનમાં અનંત ગુણોનો રસ ભેગો
છે; અનંત ગુણનું અનંત સુખ છે.
ચિન્તા કેવી? પરદ્રવ્ય તો કાંઈ આત્મામાં આવતું નથી ને આત્મા પોતાના ગુણથી બહાર
પરમાં જતો નથી. આવા આત્માના ચિન્તનથી પરમ આનંદ પ્રગટે છે. છદ્મસ્થદશામાં
જ્ઞાનીને જે આનંદ છે તે પણ અનંત ગુણના રસથી ભરેલો અનંત આનંદ છે; તો
સર્વજ્ઞના મહા આનંદની શી વાત? પણ પોતાના આવા આનંદસ્વભાવને ભૂલીને પરની
ચિન્તામાં જીવ વળગ્યો છે તેથી દુઃખી છે. સ્વભાવમાં જુએ તો એકલું સુખ, સુખ ને સુખ
જ ભર્યું છે.
સુખનો માર્ગ માને છે તેણે આત્માના સુખસ્વભાવને જાણ્યો નથી. પુણ્યના ફળરૂપ જે
સુખ છે તે ઈન્દ્રિયજન્ય સુખ છે, તે કાંઈ સાચું સુખ નથી, પણ તે તો દુઃખ જ છે–એમ
પ્રવચનસારમાં સિદ્ધ કર્યું છે. રાગ તો પોતે આકુળતા છે એના વડે ત્રણકાળમાં સુખ થાય
નહિ. સુખગુણના પરિણમનમાં રાગનો કે આકુળતાનો અભાવ છે. એટલે કે
ઉદયભાવનો અભાવ છે. સુખશક્તિ પારિણામિકભાવે ત્રિકાળ છે; તેનું પરિણમન
ક્ષાયિકાદિ
PDF/HTML Page 36 of 45
single page version
નથી. સુખગુણનું કાર્ય તો સુખરૂપ હોય, દુઃખરૂપ ન હોય. ઉદયભાવમાં સુખ નથી ને
ઉદયભાવના ફળરૂપ બાહ્ય સંયોગ તેમાં પણ સુખ નથી. અરે, જડમાં તારું સુખ
હોય? કદી ન હોય. જેનામાં પોતામાં સુખગુણ જ નથી તે તને સુખ ક્્યાંથી
આપશે? આત્મામાં જ આત્માનો આનંદ છે. પણ, મારામાં મારો આનંદ છે એવો
તને તારો ભરોસો નથી એટલે બહારથી આનંદ લેવા માટે વ્યર્થ ઝાવાં નાંખે છે.
જેમ ઝાંઝવાના જળથી તરસ કદી છીપે નહિ કેમકે ત્યાં પાણી જ નથી; તેમ વિષયો
તરફના વલણથી કદી આકુળતા મટે નહિ કેમકે ત્યાં સુખ છે જ નહિ. ભાઈ, સુખનો
દરિયો તો તારામાં છલોછલ ભર્યો છે તેમાં ડુબકી લગાવ તો તને તૃપ્તિ અનુભવાય,
ને તારી આકુળતા મટી જાય. સુખ એટલે મોક્ષમાર્ગ, તે શુભરાગવડે થાય નહિ.
અરે, સુખ તો સ્વાશ્રિતભાવમાં હોય કે પરાશ્રિતભાવમાં? પરાધીનતા સ્વપ્નેય સુખ
નહિ. સ્વાધીનતા એટલે કે આત્મ– સ્વભાવનો આશ્રય તે જ સુખ છે.–એ સુખમાં
અન્ય કોઈની જરૂર પડતી નથી.
જુઓને, ચાર દિવસ પહેલાં તો એક ભાઈ અહીં સભામાં વ્યાખ્યાન સાંભળવા
આવેલા, ને આજે તો તે હૃદય બંધ પડી જવાથી મુંબઈમાં ગુજરી ગયા–એવા
સમાચાર સંભળાય છે.–આવું ક્ષણભંગુર જીવન છે. માટે તેમાં બીજું બધું ગૌણ
કરીને આત્માના હિતનું સાધન કરી લેવા જેવું છે. આત્માનું હિત કરવામાં બહારનું
કોઈ સાધન નથી. રોટલો, ઓટલો ને પોટલો હોય તો સુખી થઈએ–એમ લોકો
માને છે; પણ ભાઈ! તારા આત્મામાં જ અસંખ્યપ્રદેશી ઓટલો, આનંદના
અનુભવરૂપી રોટલો ને અનંતગુણનો પોટલો છે. આવા રોટલા, ઓટલા ને
પોટલામાં તારું સુખ છે. પરનું હોવાપણું કાંઈ તારામાં આવતું નથી. પરને જાણતાં
પોતાના ભિન્ન અસ્તિત્વને અજ્ઞાની ભૂલી જાય છે. સુખ વગેરે ગુણો આત્મામાં
ત્રિકાળ છે, તે કાંઈ નવા કરવાના નથી, પણ તે ગુણની ઓળખાણ વડે પર્યાયમાં
સુખ વગેરે પ્રગટે છે–ને તેનું નામ ‘આત્મપ્રસિદ્ધિ’ છે.
PDF/HTML Page 37 of 45
single page version
અન્યગુણ નથી, ને જે અન્યગુણો છે તે સુખગુણ નથી.–એમ બધા ગુણો પોતપોતાના
ભિન્ન ભિન્ન લક્ષણને રાખીને વસ્તુમાં રહ્યા છે. દરેક ગુણમાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવતા અન્ય
કારકોથી નિરપેક્ષ છે. સુખના ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ ત્રણે સુખરૂપ છે, તે ત્રણેમાં દુઃખનો
અભાવ છે. બીજી રીતે કહીએ તો નિશ્ચયના શુદ્ધપરિણમનમાં વ્યવહારની અશુદ્ધતાનો
અભાવ છે. અહીં તો શુદ્ધતાને જ જીવ કહીએ છીએ, અશુદ્ધતાને ખરેખર જીવ કહેતા
નથી.
કરનારી છે. શક્તિના વર્ણનમાં શક્તિઓ ૪૭, ઘાતીકર્મોની પ્રકૃતિ ૪૭, પ્રવચનસારના
પરિશિષ્ટમાં નયો પણ ૪૭ અને ઉપાદાન–નિમિત્તના દોહા પણ ૪૭, એમ બધામાં ૪૭
નો મેળ આવી ગયો છે. જ્ઞાનાવરણની પાંચ, દર્શનાવરણની નવ, મોહનીયની અઠ્ઠાવીશ
અને અંતરાયની પાંચ, (પ+૯+૨૮+પ=૪૭) એમ ઘાતીકર્મોની કુલ ૪૭ પ્રકૃતિ છે;
તેની સામે અહીં જે ૪૭ શક્તિનું વર્ણન કર્યું છે તે શક્તિવાળા આત્માને ઓળખતાં ૪૭
ઘાતિપ્રકૃતિનો ઘાત થઈ જાય છે, ને ભગવાન આત્મા પોતાની અનંત શક્તિની
નિર્મળપર્યાયોસહિત પ્રસિદ્ધ થાય છે.
સુખ થાય છે. અહો, આ શક્તિના અલૌકિક વર્ણનમાં જ્ઞાનીનો અભિપ્રાય શું છે તે
ઓળખે તો આત્માનો અનુભવ થયા વગર રહે નહિ. પોતે અંદર ઓળખે તો જ્ઞાનીનો
ખરો આશય સમજાય; ને સમજણ ત્યાં સુખ હોય જ.
બધી શક્તિઓમાં દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય ત્રણેનું પરથી
PDF/HTML Page 38 of 45
single page version
કાંઈ કિંમત અજ્ઞાનીને દેખાતી નથી, ને લાખો કે કરોડો રૂપિયા ભેગા થાય ત્યાં
તો જાણે હું દુનિયામાં કેવો મોટો થઈ ગયો–એમ તેની કિંમત ભાસે છે! ભાઈ,
એનાથી તારી કિંમત નથી. એનાથી તો અનેકગણા ઉત્તમ વૈભવ સ્વર્ગમાં તેં
અનંતવાર મેળવ્યા, પણ તને સુખ કિંચિત્માત્ર ન મળ્યું. અને નિગોદના એક
સૂક્ષ્મશરીરમાં અનંતા જીવો સમાઈ જાય–એવી દશામાં પણ અનંતકાળ તેં ગાળ્યો.
અત્યારે હવે આવું મનુષ્યપણું, આવો સત્સંગ પામ્યો છો તો તું આત્મતત્ત્વનું
સ્વરૂપ સમજ, તારી અનંતશક્તિના શાશ્વત વૈભવને સંભાળ...કે જેમાંથી તને સાચું
સુખ મળે.
સુખ ભાસતું નથી. ચક્રવર્તીના વૈભવ વચ્ચે પણ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જાણે છે કે આ
બાહ્યવૈભવમાં અમે નથી, ને અમારામાં તે નથી; તે વૈભવમાં અમારું સુખ નથી;
જેમાં અમારું અસ્તિત્વ જ નહિ તેમાં અમારું સુખ કેમ હોય? અમારું સુખ તો
અમારામાં, અમારા નિજવૈભવમાં જ છે. સ્વાનુભવથી અમારું અંતરનું સુખ અમે
દેખ્યું છે, અમારા નિજવૈભવને અમે જાણ્યો છે. અરે, આ બાહ્યવૈભવમાં અમારું
અસ્તિત્વ નથી, જ્યાં અમે છીએ ત્યાં અનંતું સુખ ભર્યું છે, અમારા અસ્તિત્વમાં
આનંદના સાગરની છોળો ઊછળે છે. આ રાજ્ય પ્રત્યે કે સ્ત્રીઆદિ પ્રત્યે જરાક
વલણ જાય છે એ તો બધા રાગનાં ચાળા છે; ઉદયભાવની ચેષ્ટારૂપ આ રાગ પણ
ખરેખર અમે નથી તો પછી બહારના પદાર્થો તો અમારા ક્્યાંથી હોય? તેમાં ક્્યાંય
અમને અમારું સુખ દેખાતું નથી.
ને એક આત્મામાં જ દ્રષ્ટિ લાગી છે. દ્રષ્ટિ જ્યાં લાગી છે ત્યાંથી તે ખસતી નથી; ને દ્રષ્ટિ
જ્યાંથી ખસી ગઈ ત્યાં હવે લાગતી નથી. અને, જેની જ્યાં દ્રષ્ટિ છે ત્યાં જ ખરેખર તે
ઊભા છે. જ્ઞાની સંયોગમાં ઊભા છે કે સ્વભાવમાં? તેની ખબર અજ્ઞાનીને પડે નહિ.
જ્ઞાનીને સંયોગની રુચિ છૂટી થઈ છે ને નિજસ્વભાવની રુચિ થઈ છે, તેથી ખરેખર તે
સંયોગમાં
PDF/HTML Page 39 of 45
single page version
રાગપરિણમન છે તે કાંઈ ‘જ્ઞાની’ નથી, તેના વડે ‘જ્ઞાની’ ઓળખાતા નથી; રાગ
વગરની નિર્મળ પરિણતિમાં પરિણમતો આત્મા તે જ ‘જ્ઞાની’ છે, તે પરિણતિવડે જ
‘જ્ઞાની’ ઓળખાય છે. આ પ્રકારની જ્ઞાનીની સાચી ઓળખાણ જીવને દુર્લભ છે.
જ્ઞાનીની દર્શનશુદ્ધિમાં આત્માના આનંદનો જ આદર છે, એટલે તેને આનંદનું વેદન જ
મુખ્ય છે; સંયોગનો આદર નથી, રાગનો આદર નથી એટલે દ્રષ્ટિમાં તેના વેદનનો
અભાવ છે.
बाहर नारकीकृत दुःख भोगै अन्तर सुखरस गटागटी।
रमत अनेक सुरनि संग पै तिस परिणतितैं नित हटाहटी।
ज्ञान–विराग शक्तितैं विधिफल भोगत पै विधि घटाघटी।
सदननिवासी तदपि उदासी तातें आस्रव छटाछटी।
આનંદને જ તન્મયપણે વેદે છે. પ્રતિકૂળ સંયોગનો કે દુઃખનો તેમાં અભાવ છે. એ
સંયોગ વખતે પણ અંતરમાં તો તે અતીન્દ્રિય સુખરસને ગટગટાવે છે. આવો
સુખસ્વભાવ દરેક આત્મામાં છે. જ્ઞાનપરિણતિ સાથે તે સુખ ભેગું જ પરિણમે છે.
નવો આનંદ પરિણમે છે. તે આનંદ પરિણમીને આત્માના સર્વગુણોમાં વ્યાપે છે,
એટલે સુખની અનુભૂતિમાં અનંતગુણનો રસ વેદાય છે. જેમ ‘સર્વ ગુણાંશ તે
સમ્યક્ત્વ’ કહ્યું છે તેમ આમાં પણ સમજવું. અનંતગુણમાં વ્યાપક સુખ
અનંતગુણના રસથી ભરેલું અનંતું છે.
PDF/HTML Page 40 of 45
single page version
પ્રશ્ન: ૨ જીવ–પુદ્ગલ–ધર્મ–અધર્મ–આકાશ ને કાળ એ છએ દ્રવ્યોમાંથી
બાલવિભાગમાંથી શોધીને લખો, અથવા તમારા મિત્રને પૂછી લ્યો.
લખતા હો તે રીતે લખવાનો છે અને ધાર્મિકભાવનાની દ્રષ્ટિએ લખવાનો છે. પત્ર સુંદર
અક્ષરે લખશો; બહુ લાંબો ન લખશો, અને સંપાદક આત્મધર્મ, સોનગઢ (સૌરાષ્ટ્ર) ને
સરનામે (તા. ૩૦ જુન સુધીમાં) મોકલી દેશો. આવેલા પત્રોમાંથી ઉત્તમ પત્રોને યોગ્ય
ઈનામ આપવામાં આવશે. પત્ર સાથે તમારો સભ્ય નંબર તથા પૂરું સરનામું લખશો.
મોકલી આપશે તેમને ભેટપુસ્તક મોકલીશું–સભ્યનંબર–૮૭૪, ૧૦પ૬, ૧૦પ૪, ૧૧૮૭,
૧૦૪૮, ૧૦પ૧, ૮૦૧, ૮૦પ, ૭૪૦, ૬૮૯, ૧૨૦૭, ૧૭૧૬, ૪૬૯.