PDF/HTML Page 21 of 75
single page version
PDF/HTML Page 22 of 75
single page version
વર્ણન કરવા લાગ્યા.
PDF/HTML Page 23 of 75
single page version
PDF/HTML Page 24 of 75
single page version
જયકુમાર ઋષભદેવપ્રભુના૭૧ મા ગણધર થયા ને મોક્ષ પામ્યા; સુલોચનાએ પણ દીક્ષા
લીધી, ને એકાવતારી થઈ. (જયકુમારની દીક્ષાનું દ્રશ્ય આ અંકમાં ટાઈટલ ૩ ઉપર છે.)
ગગનમાં બિરાજે છે; ૪૭પ૦ શ્રુતકેવળીઓ છે; ૪૧પ૦ શિક્ષકમુનિવરો છે; ૯૦૦૦
અવધિજ્ઞાની મુનિવરો છે; ૨૦૬૦૦ વિક્રિયાઋદ્ધિધારક મુનિવરો છે; ૧૨૭પ૦
મનઃપર્યયજ્ઞાની મુનિવરો છે. એ રીતે કુલ ૮૪૦૮૪ (ચૌરાશી હજાર ને ચોરાશી)
મુનિવરોનો સંઘ બિરાજે છે,–તેમને નમસ્કાર હો. બ્રાહ્મી વગેરે ત્રણ લાખ પચાસ હજાર
અર્જિકામાતાઓ ભગવાનના ગુણોની ઉપાસના કરી રહ્યાં છે; દ્રઢવ્રતાદિ ત્રણ લાખ
શ્રાવકો ને સુવ્રતાદિ પાંચ લાખ શ્રાવિકાઓ ભગવાનની સ્તુતિ કરે છે; દેવો અને
તિર્યંચોનો પણ કોઈ પાર નથી. આવી ઉત્તમ ધર્મસભામાં દિવ્યધ્વનિના ધોધ છૂટી રહ્યા
છે ને કેટલાય જીવો સમ્યક્ત્વાદિ ધર્મ પામીને મોક્ષમાર્ગને સાધી રહ્યા છે.
વિચર્યા. જ્યારે તેમને મોક્ષ જવામાં ૧૪ દિવસ બાકી રહ્યા ત્યારે પોષ સુદ પૂર્ણિમાના
દિવસે કૈલાસપર્વત ઉપર ભગવાનનો યોગનિરોધ શરૂ થયો, દિવ્યધ્વનિ બંધ થઈ ગઈ.
વૃક્ષ મનુષ્યોનાં જન્મરોગને મટાડીને સ્વર્ગમાં જાય છે; ગૃહપતિએ જોયું કે કલ્પવૃક્ષ
ઈચ્છિત ફળ આપીને સ્વર્ગમાં જઈ રહ્યું છે; પ્રધાનમંત્રીએ જોયું કે એક રત્નદ્વીપ લોકોને
રત્નસમૂહ આપીને આકાશમાં જવા તૈયાર થયેલ છે; એ જ રીતે સેનાપતિ વગેરેએ પણ
PDF/HTML Page 25 of 75
single page version
નામનો દૂત સમાચાર લાવ્યો કે ભગવાન મોક્ષ જવાની તૈયારી કરી રહ્યા છે.
વખતે ભગવાન ઋષભદેવ
પૂર્વમુખે અનેક મુનિઓ સહિત
પર્યંકાસને બિરાજમાન થયા,
સૂક્ષ્મક્રિયાપ્રતિપાતિ નામના
ત્રીજા શુક્લધ્યાનવડે ત્રણે યોગનો
નિરોધ કરીને અયોગી થયા;
અંતિમ ગુણસ્થાને પાંચ
લઘુસ્વરના ઉચ્ચારણ જેટલા
સમયમાં ચોથા
વ્યુપરતક્રિયાનિવર્તિ નામના
શુક્લધ્યાનવડે ચાર
ઊર્ધ્વગમન કરી તનુવાતવલયમાં લોકાગ્રે બિરાજમાન થયા. આત્મસુખમાં તલ્લીનપણે
અત્યારે પણ તેઓ ત્યાં બિરાજી રહ્યા છે.
વૃષભસેનગણધરે તેમને વૈરાગ્યમય ધર્મોપદેશવડે આશ્વાસન આપ્યું ને ભગવાન
ઋષભદેવ વગેરે દસેય જીવોના પૂર્વભવોનું વર્ણન કર્યું. (જુઓ–દશજીવોની ભવાવલીનું
કોષ્ટક.)
PDF/HTML Page 26 of 75
single page version
નરક
(ભાઈ)
(ભા)
ગણધર
ગણધર
PDF/HTML Page 27 of 75
single page version
ભગવાન ઋભષદેવ પૂર્વે આઠમા ભવે જ્યારે વજ્રજંઘ હતા તે ભવનું આ દ્રશ્ય
પરિચય નીચે મુજબ છે.
(૨) શ્રીમતીરાણી..........તે આગળ જતાં શ્રેયાંસકુમાર થયા.
(૩) બેઠેલા ચાર જીવોમાં પહેલાં મંત્રી છે તે આગળ જતાં ભરતચક્રવર્તી થયા.
(૪) બીજા સેનાપતિ છે તે આગળ જતાં બાહુબલી થયા.
(પ) ત્રીજા પુરોહિત છે તે આગળ જતાં વૃષભસેન–ગણધર થયા.
(૬) ચોથા શેઠ છે તે આગળ જતાં અનંતવિજય–ગણધર થયા.
(૭) ચાર તિર્યંચોમાં જે વાનર છે તે આગળ જતાં ગુણસેન–ગણધર થયા
(૮) જે સિંહ છે તે આગળ જતાં ઋષભદેવના પુત્ર મહાસેન થયા.
(૯) જે નોળિયું છે તે આગળ જતાં ઋષભદેવના પુત્ર જયસેન થયા.
(૧૦) જે ભૂંડ છે તે આગળ જતાં ઋષભદેવના પુત્ર શ્રીષેણ થયા.
ત્રીજા ભવમાં જ્યારે ભગવાન ઋષભદેવ વજ્રચક્રવર્તી હતા ત્યારે છેલ્લા આઠે
દશે જીવો તે ભવમાં મોક્ષ પામ્યા..........તેમને નમસ્કાર હો.
PDF/HTML Page 28 of 75
single page version
કરે છે, એ જાણવા છતાં તું કેમ ખેદખિન્ન થાય છે!! પરમપિતા ભગવાન ઋષભદેવ તો
અષ્ટ કર્મને નષ્ટ કરીને અનુપમ મોક્ષપદને પામ્યા, એ તો પરમ ઈષ્ટ છે; ને આપણે પણ
થોડા જ સમયમાં એ મોક્ષમાં જવાનું છે; તો ભલા, આવી સંતોષની વાતમાં વિષાદ કેમ
કરે છે? ભગવાનના સમાગમથી આપણે શુદ્ધબુદ્ધિને પામ્યા છીએ, આત્મસ્વરૂપને જાણ્યું
છે, ને મિથ્યાદ્રષ્ટિઓને દુર્લભ એવા ભગવાનના તે શ્રેષ્ઠપદને આપણે પણ તુરતમાં જ
પામવાના છીએ. શુભાશુભકર્મવડે ઈષ્ટમિત્રનું મરણ થતાં તો ભલે શોક થાય–કેમકે તેને
તો પાછો સંસારમાં જન્મ થાય છે; પરંતુ જો ભવનો નાશ કરીને પરમ ઈષ્ટ એવું સિદ્ધપદ
મળે તો એ તો મહાન હર્ષની વાત છે, તેમાં ખેદ શાનો? અરે ભરત! ભગવાનના આઠે
શત્રુ નષ્ટ થયા ને મહાન આઠ ગુણ પ્રાપ્ત થયા, તો ભલા! એમાં શું હાનિ થઈ ગઈ?–કે
જેથી તું શોક કરે છે? માટે હવે મોહને છોડ....ને શોકને જીતવા માટે વિશુદ્ધબુદ્ધિને ધારણ
કર. પૂજ્ય પિતાજીનું શરીર છૂટી જતાં તું આટલો બધો શોક કરે છે તો દેખ, આ
દેવલોકો કે જેઓ ભગવાનના જન્મ્યા પહેલાં જ અત્યંત અનુરાગથી તેમની સેવા કરી
રહ્યા છે તેઓ ભગવાનના શરીરને ભસ્મ કરીને આટલા બધા આનંદથી કેમ નાચી રહ્યા
છે!
એટલે સ્નેહવશ ઘણો શોક થાય છે.’
તું પણ ત્રણ જ્ઞાનનો ધારક છો, તો પછી મોહજન્ય સ્નેહવડે તારી ઉત્તમતાને કેમ નષ્ટ
કરી રહ્યો છો? શું તને આ ઈન્દ્રની પણ શરમ નથી આવતી? અને શું તને ખબર નથી
કે ઈન્દ્રની પહેલાં જ તું મોક્ષ જવાનો છો? અરે, આ સંસારમાં શું ઈષ્ટ? ને શું અનિષ્ટ?
જીવ વ્યર્થ સંકલ્પ કરીને ક્યાંક રાગ ને ક્યાંક દ્વેષ કરે છે, ને દુઃખી થાય છે. દુઃખથી
ભરેલી સંસારની આ સ્થિતિને ધિક્કાર હો. સંસારનું આવું જ સ્વરૂપ છે એમ સમજીને
વિદ્વાનોએ શોક ન કરવો જોઈએ. હે રાજન! વસ્તુનો સહજ સ્વભાવ જ એવો છે;
સંસારના સ્વરૂપને તો તું ઓળખે છે,–તો શું તું એ નથી જાણતો કે અનંત સંસારમાં આ
જીવને અનેક જીવો સાથે સેંકડો વખત સંબંધ થઈ ચૂક્યો છે.–તોપછી
PDF/HTML Page 29 of 75
single page version
ઉપજેલું હોવાથી સ્થાયી નથી, માટે જ વિદ્વાનો તેને હેય સમજે છે. જે ભગવાન પહેલાં
આંખોવડે દેખાતા હતા તે હવે હૃદયમાં બિરાજી રહ્યા છે, તો એમાં શોક કરવા જેવું શું
છે? તું પોતાના ચિત્તમાં ધ્યાનવડે સદા એને દેખ્યા કર. યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપને ચિન્તવીને
નિર્મળજ્ઞાનજળ વડે તું આ શોકાગ્નિને બુઝાવ.
સંસારભોગથી તૃષ્ણાથી વિરક્ત થતો તથા મોક્ષને માટે ઉત્સુક થતો તે અયોધ્યાનગરીમાં
પાછો આવ્યો.
મોક્ષમાર્ગમાં ગમન કર્યું. દીક્ષા લીધી કે તરત તેને મનઃપર્યયજ્ઞાન પ્રગટ્યું, અને
ત્યારબાદ તરત જ કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થયું. જે ભરત પહેલાં રાજાઓ વડે પૂજિત હતા તે
હવે ઈન્દ્રોવડે પણ પૂજિત બન્યા, ને ત્રણલોકના સ્વામી થયા. મુનિવરોને જે પરિચિત છે
એવા એ ભરતકેવળીએ સમસ્ત દેશમાં વિહાર કરીને દિવ્યધ્વનિવડે જગતનું કલ્યાણ
કર્યું. પછી યોગનિરોધ કરીને, જેમાં શરીરબંધન છૂટી ગયા છે ને સારભૂત સમ્યક્ત્વાદિ
અનંત ગુણોની મૂર્તિ જ રહી ગઈ છે તથા જે અનંત સુખનો ભંડાર છે–એવા
આત્મધામમાં તે ભરતેશ્વર સ્થિર થયા. ને જ્યાં ભગવાન ઋષભદેવ બિરાજે છે એવા
સિદ્ધાલયમાં જઈને બિરાજ્યા.
જોયો હતો, ને દિવ્યધ્વનિવડે જેમણે આ ભરતક્ષેત્રમાં મોક્ષમાર્ગ વહેતો કર્યો હતો–એવા
ભગવાન ઋષભદેવ અમને મોક્ષરૂપી ઉત્કૃષ્ટ આત્મ–સિદ્ધિ પ્રદાન કરો. જગતનું મંગલ
કરો.
PDF/HTML Page 30 of 75
single page version
બતાવી છે કે તેના વિચારમાં ને મનનમાં જ્ઞાનને રોકે તો સ્વાનુભવનો
માર્ગ મળે ને જન્મ–મરણનો ફેરો ટળે. માટે હે જીવ! તારા વીર્યબળને
સ્વતરફ ઉલ્લસાવીને તારા સ્વભાવની હા પાડ....ને પુરુષાર્થની તીખી
ધારાએ તે સ્વભાવનો અપૂર્વ પક્ષ કર.–આમ કરવાથી તને તારું સ્વસંવેદન
થશે ને આનંદ અનુભવાશે.
હો કે નાનો આકાર હો, દરેક આત્મામાં પ્રદેશો ને ગુણો સરખા છે, ઓછા–વધારે નથી.
જ્ઞાન સાથે અનંતગુણો છે, તે બતાવીને અનંતશક્તિવાળા આત્માની દ્રષ્ટિ કરાવવી છે.
શ્રુતપર્યાયમાં આખો આત્મા અનંતગુણસહિત પ્રત્યક્ષ થઈને સ્વસંવેદનમાં આવ્યો.
સ્વાનુભવ વખતે આત્મા પોતાના દ્રવ્યગુણપર્યાયમાં તન્મય થઈને પોતે પોતાને
સ્પષ્ટપણે વેદે છે, તે વેદનમાં રાગનો અભાવ છે. આવું વેદન કરે ત્યારે સમ્યગ્દર્શન થાય
છે. આવા સમ્યગ્દર્શન પછી જ્ઞાનની વિશેષ સ્પષ્ટતા ને ચારિત્રની વિશેષ સ્થિરતા પ્રગટે.
શુદ્ધિના સદ્ભાવરૂપે સ્વસંવેદનમાં સ્પષ્ટ પ્રકાશે છે. સ્વસંવેદનમાં ચોથા ગુણસ્થાને પણ
આવું પ્રત્યક્ષપણું છે; એના વગર પ્રતીત સાચી થાય નહિ. દ્રવ્ય ઉપર દ્રષ્ટિ કરતાં આવું
સ્વસંવેદન પ્રગટે છે ને સમ્યગ્દર્શન થાય છે. સ્વસંવેદનમાં પ્રત્યક્ષ થવાનો
PDF/HTML Page 31 of 75
single page version
ત્યારે.
તેમાં જો આ ન સમજે તો ક્યાંય આરો આવે તેમ નથી. તારી આત્મવસ્તુ એવી છે કે
એના ઉપર નજર કરતાં જ ન્યાલ કરી દ્યે. ભાઈ, દ્રષ્ટિ કરવા લાયક આત્મા કેવો છે–કે
જેના ઉપર દ્રષ્ટિ મુકતાં સમ્યગ્દર્શનરૂપી બીજ ઊગે ને કેવળજ્ઞાન થાય!–તો કહે છે કે
સ્વસંવેદનમાં પ્રત્યક્ષ થવાનો જેનો સ્વભાવ છે એવા આત્માને દ્રષ્ટિમાં લે. એને દ્રંષ્ટિમાં
લેતાં જ આનંદસહિત સ્વસંવેદન થશે સમ્યગ્દર્શન થાય ને આનંદસહિત આત્મા પ્રત્યક્ષ
ન થાય–એમ બને નહીં. જેને આનંદનો અનુભવ નથી તેને સમ્યગ્દર્શન થયું જ નથી.
સાચી શ્રદ્ધા છે ને આનંદ નથી, અથવા જ્ઞાન છે ને આનંદ નથી,–એમ કોઈ કહે તો તેણે
અનંતગુણના પિંડને પ્રતીતમાં લીધો જ નથી; આત્મામાં જ્ઞાન–શ્રદ્ધા–આનંદ વગેરે સર્વ
ગુણોનું પરિણમન એક સાથે છે. ‘સર્વગુણાંશ તે સમ્યક્ત્વ’–જોકે સમ્યક્ત્વ તો
શ્રદ્ધાગુણની પર્યાય છે, પણ તે શ્રદ્ધાની સાથે આનંદ છે, જ્ઞાન છે, પ્રત્યક્ષપણું છે, પ્રભુતા
છે,–એમ સર્વે ગુણો ભેગા પરિણમે છે; જ્ઞાન અને આનંદને સર્વથા જુદા માને, અથવા
શ્રદ્ધા અને આનંદને સર્વથા જુદા માને તેને અખંડ આત્માનો અનુભવ જ નથી,
અનેકાન્તની તેને ખબર નથી.
એણે તો રાગને જ આત્મા માન્યો છે. રાગવડે આત્માનો અનુભવ થવાનું માન્યું તેણે
રાગને જ આત્મા માન્યો. અંદરના સૂક્ષ્મ ગુણ–ગુણીભેદના વિકલ્પમાંયે એવી તાકાત
નથી કે તે આત્માનું પ્રત્યક્ષ વેદન કરી શકે. પ્રકાશગુણમાં એવી તાકાત છે કે તે
પરિણમીને સ્વસંવેદનમાં આત્માને પ્રત્યક્ષ કરે. આવા વૈભવવાળા ભગવાન આત્માને
વિકલ્પગમ્ય માન્યો તે તો તેનો અપવાદ કરવા જેવું થયું, જેમ મોટા રાજાને ભીખારી
કહીને કોઈ બોલાવે તો તેમાં રાજાનું અપમાન થાય છે, તેમ જગતમાં સૌથી મોટો આ
ચૈતન્યરાજા, તેને એક તૂચ્છ રાગમાં પ્રાપ્ત થાય એવો માની લેવો તે તેનું અપમાન છે,
મોટો ગુન્હો છે, ને તે ગુન્હાની શિક્ષા સંસારરૂપી જેલ છે. ભાઈ, આ સંસારની જેલમાં
અનંતકાળથી તું પૂરાયેલો છો; હવે આ જેલમાંથી તારે છૂટવું હોય તો ચૈતન્યરાજા જેવો
છે તેવો તું
PDF/HTML Page 32 of 75
single page version
તે તો તેને રાગી માનવા જેવું છે. સમ્યગ્દર્શને આખા આત્મદ્રવ્યને સ્વીકાર્યું છે, તેમાં
પ્રકાશશક્તિનો ભેગો સ્વીકાર છે, એટલે રાગ વગર સ્વસંવેદન થાય એવો આત્મા
સમ્યગ્દર્શને સ્વીકાર્યો છે, રાગવાળો આત્મા સમ્યગ્દર્શને સ્વીકાર્યો નથી.
પક્ષ કર...તેનો ઉલ્લાસ લાવ. આવા સ્વભાવનો યથાર્થ નિર્ણય કરે તેને સ્વસંવેદન
થયા વગર રહે નહિ. આત્માનું આવું સ્વસંવેદન તે જ ધર્મ છે, તે જ મોક્ષમાર્ગ છે.
રાગનો અનુભવ જીવને અનાદિનો છે, તે કાંઈ ધર્મ નથી. રાગાદિ ભાવોનો
અનુભવ તે તો કર્મચેતના છે, ભગવાન આત્માને અનુભવમાં લેવાની તાકાત
તેનામાં નથી; અંતરમાં વળેલી જ્ઞાનચેતનામાં જ ભગવાન આત્માને અનુભવમાં
લેવાની તાકાત છે.
હોય? માટે રાગની–વ્યવહારની ને પરાશ્રયની રુચિ છોડ ત્યારે જ તને પરમાર્થ
આત્મા અનુભવમાં આવશે. નિમિત્તનો ને વ્યવહારનો આશ્રય છોડીને
દ્રવ્યસ્વભાવનો આશ્રય કરે ત્યારે પર્યાયમાં સ્વસંવેદન–પ્રત્યક્ષ પ્રગટે ને ત્યારે
સમ્યગ્દર્શન થાય; અને ત્યારે જ ખરેખર આત્માને માન્યો કહેવાય. આવા અનુભવ
પછી વિકલ્પ વખતે ધર્મીને બહુમાનનો એવો ભાવ આવે કે અહો! તીર્થંકરપ્રભુની
વાણી સાંભળવા મળી હતી, તેમાં આવો જ સ્વભાવ ભગવાન બતાવતા હતા,
સન્તો તે વાણી ઝીલીને આવો સ્વભાવ અનુભવતા હતા. આવા વીતરાગી દેવ–ગુરુ
આવે છે. એ રીતે તેને પરમાર્થસહિત વ્યવહારનું ને નિમિત્તનું પણ સાચું જ્ઞાન છે.
અજ્ઞાનીને એકેય જ્ઞાન સાચું નથી.
એવી દિવ્યતા છે કે ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ આપે; આનંદમાં એવી દિવ્યતા છે કે અતીન્દ્રિય
આનંદ આપે; પ્રકાશશક્તિમાં એવી દિવ્ય તાકાત છે કે બીજાની અપેક્ષા વગર
PDF/HTML Page 33 of 75
single page version
તો દિવ્યદ્રષ્ટિ ઊઘડી જાય. તારા આત્માનો વૈભવ તારે દેખવો હોય તો તારી દિવ્ય
આંખો ખોલ. આ બહારની આંખ વડે એ નહીં દેખાય, અંદર રાગની આંખ વડે પણ તે
નહીં દેખાય; પણ ચૈતન્યના જ્ઞાનચક્ષુ ખોલ તો તને તારો દિવ્યવૈભવ દેખાશે.
ચૈતન્યદરબારની શોભા કોઈ અદ્ભુત ને આશ્ચર્યકારી છે.
પૂંજ, એકલા આનંદનું ધામ! આવી અનંતશક્તિના ધામરૂપ આત્મા છે. તે શક્તિઓ
કારણરૂપ છે, ને તે કારણમાંથી કાર્ય આવે છે. સાચા કારણના સ્વીકાર વડે કાર્ય આવે
છે. કારણનો જ્યાં સ્વીકાર નથી ત્યાં કાર્ય ક્યાંથી આવશે? જ્યાં કારણપણે રાગનો જ
સ્વીકાર છે ત્યાં કાર્યમાં પણ રાગ આવશે. રાગકારણમાંથી વીતરાગીકાર્ય આવશે નહીં.
ભગવાન આત્માની અનંતી શુદ્ધ શક્તિઓ છે તેનો સ્વીકાર કરતાં (એટલે કે તેની
સન્મુખ થતાં) તે કેવળજ્ઞાનાદિ શુદ્ધ કાર્ય આપે છે એવી તેનામાં તાકાત છે. આત્માનું
શુદ્ધ કાર્ય આપવાની તાકાત બીજા કોઈમાં નથી. અનંત કારણશક્તિથી ભરેલા પોતાના
ચિદાનંદ સ્વભાવમાં દ્રષ્ટિ કરતાં મિથ્યાત્વનો નાશ થાય છે ને તેમાં લીન થતાં
અસ્થિરતાનો નાશ થાય છે.–આમ નિર્મળકારણના સ્વીકારથી નિર્મળ કાર્ય પ્રગટી જાય
છે; બીજું કોઈ બહારમાં કારણ છે જ નહીં.
તેને પોતાની રક્ષા માટે રાગાદિની મદદ ન હોય. રત્નત્રયના સાધક કોઈ એક મુનિ
સંથારો કરે ત્યારે વૈયાવચ્ચ કરનારા બીજા મુનિઓ તેને ચૈતન્યના ઉપદેશ વડે વીરતા
ઉપજાવે છે. કોઈવાર મુનિને જરાક પાણીનો વિકલ્પ આવી જાય તો બીજા મુનિ
વૈરાગ્યથી કહે છે કે અરે મુનિ! અંદર ચૈતન્યના આનંદરસ ભર્યા છે તે આનંદના જળ
પીઓને! અત્યારે તો સ્વાનુભવના નિર્વિકલ્પઅમૃત પીવાનાં ટાણાં છે. આ પાણી તો
અનંતવાર પીધાં, તેનાથી તૃષા નહીં છીપે, માટે નિર્વિકલ્પ થઈને અંદરમાં સ્વાનુભવના
આનંદરસનું પાન કરો. ત્યારે તે મુનિ પણ બીજી જ ક્ષણે વિકલ્પ તોડીને નિર્વિકલ્પ–
આનંદના દરિયામાં ડુબકી મારે છે. તે આનંદને માટે પોતાના આત્મા સિવાય બીજા
કોઈનું અવલંબન નથી.
PDF/HTML Page 34 of 75
single page version
વગેરે પ્રશસ્ત વ્યવહારના ઉપદેશ શાસ્ત્રમાં આવે છે, પણ તે બધા શુભવિકલ્પોથી
પાર અંદરમાં સ્વસંવેદન–પ્રત્યક્ષની જે પરિણતિ ધર્મીને વર્તે છે તે જ મોક્ષમાર્ગ છે.
ધર્માત્માને અંદરમાં ચિદાનંદ સ્વભાવના સ્વસંવેદનનું જે જોર છે તે સ્વયં પ્રકાશમાન
છે, તેમાં બીજા કોઈની મદદ નથી, કે અસ્પષ્ટતા નથી. અહા, આવા
આત્મસ્વભાવનું જેને સંવેદન થયું તે હવે પરમાત્માથી જુદો ન રહી શકે,
સ્વસંવેદનના બળે અલ્પકાળમાં કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરીને તે પોતે પરમાત્મા થઈ જશે,
ને અનંત સિદ્ધ ભગવંતોની સાથે જઈને રહેશે.
લાભ? આવો અવસર તારો ચાલ્યો જશે. પોતાના સ્વભાવમાં જે વૈભવ ભર્યો છે
તેને શ્રદ્ધાવડે ખેંચીને બહાર લાવ. જેમ અંદર પાણી ભર્યું છે તે ફૂવારામાં ઊછળે છે,
તેમ અંદર ચૈતન્યની શક્તિના પાતાળમાં પાણી ભર્યું છે તેમાં અંતરદ્રષ્ટિ કરતાં
પર્યાયમાં તે ઊછળે છે.
કેવા? ચૈતન્યજ્યોત જાગતી પ્રકાશવતી છે, તે આંધળી નથી કે પોતે પોતાને ન
જાણે.
અંતર્મુખ થઈને અનંત ગુણરત્નોથી ભરેલા આખા અદ્ભુત દરિયાને પ્રતીતમાં ને
અનુભવમાં લઈ લ્યે–એવી અદ્ભુત તારી તાકાત છે. દ્રવ્યસ્વભાવમાં અદ્ભુત
તાકાત છે તેની સન્મુખ થતાં પર્યાયમાં પણ અદ્ભુત તાકાત પ્રગટે છે. પર્યાય પોતે
એક સમયની છતાં અનંત ગુણના ત્રિકાળી પિંડને કબુલે–એ પર્યાયની તાકાત કેવી?
ભગવાન! તારી તાકાત તો જો. જેની સામે નજર કરતાં અમૃતની રેલમછેલ થાય
એવા તારા વૈભવની વાત અમૃતચંદ્રાચાર્ય દેવે કરી છે. ભગવાને જેવો આત્મા જોયો
તેવો આત્મા બતાવ્યો, ને તું સ્વસંવેદનથી પ્રત્યક્ષ જોઈ શકે એવી તારામાં તાકાત
છે. સમયસારની શરૂઆતમાં જ આચર્યદેવે કહ્યું હતું કે અમે સ્વાનુભવરૂપ
PDF/HTML Page 35 of 75
single page version
કરજો.–એટલે એવું પ્રત્યક્ષ સ્વસંવેદન કરવાની આત્મામાં તાકાત છે; માટે ‘અમને ન
સમજાય’ એવી કલ્પના કાઢી નાંખજે, ને સિદ્ધભગવાનને અંતરમાં સ્થાપીને સ્વસંવેદન–
પ્રત્યક્ષથી આત્માને અનુભવમાં લેજે. પરોક્ષ રહેવાનો તારો સ્વભાવ નથી પણ પોતે
અલૌકિક છે. જેમ ઊંચા હીરાની કિંમતની તો શી વાત! પણ તેની રજ પણ કિંમતી હોય;
તેમ જગતમાં શ્રેષ્ઠ એવા આ ચૈતન્યહીરાનું સ્વસંવેદન કરે તેના આનંદની તો શી વાત!
પણ તેના બહુમાનપૂર્વક શ્રવણ–મનન કરે તો તેનું ફળ પણ અલૌકિક છે. એવા વિકલ્પ
વડે પુણ્ય બંધાય તે પણ ઊંચી જાતના હોય.
કોઈ નિમિત્તના પરના રાગના કે ગુણભેદના આશ્રયે તેનું વેદન થતું નથી. વર્તમાન
પર્યાય અંતરમાં તન્મય થઈને આખાય સ્વભાવને સ્વસંવેદનમાં લઈ લ્યે છે–એવી તેની
* આત્માનો જાણવાનો સ્વભાવ છે, વિકલ્પ કરવાનો નહીં.
* મારું શાંતિધામ મારામાં છે, એમાં ડુબકી મારતાં શાંતિ છે.
* શુદ્ધતામાં લીનતા તે સન્તોનું ચારિત્ર છે; રાગ તે ચારિત્ર નથી.
* ચારિત્ર તે ધર્મ છે: રાગ તે ચારિત્ર નથી એટલે રાગ તે ધર્મ નથી.
* શુદ્ધોપયોગ તે આત્માના પ્રાણ છે; તે પ્રાણ રાગવડે હણાય છે માટે રાગ તે હિંસા છે.
* વીતરાગભાવવડે શુદ્ધોપયોગ જીવંત રહે છે, માટે વીતરાગભાવ તે અહિંસા છે.
* હિંસા તે અધર્મ છે, અહિંસા તે ધર્મ છે.
* તેથી ન કરવો રાગ જરીયે ક્યાંય પણ મોક્ષેચ્છુએ.
PDF/HTML Page 36 of 75
single page version
संयोगात् द्रष्टिमङ्गेऽपि संघत्ते तद्वदात्मनः।।९१।।
આંધળામાં નથી. દેખવાની ક્રિયા તો લંગડાની છે ને ચાલવાની ક્રિયા આંધળાની છે–
આવા આંધળા અને લંગડા વચ્ચેના અંતરની જેને ખબર નથી તે માણસ લંગડાની
દ્રષ્ટિનો આંધળામાં આરોપ કરીને એમ માને છે કે આ લંગડો જ માર્ગ દેખીને ચાલે છે.–
તેનો આ આરોપ મિથ્યા છે, તેને ખબર નથી કે માર્ગ દેખનારો તો ઉપર જુદો બેઠો છે.
એ જ પ્રમાણે આ શરીર તો જ્ઞાન વગરનું આંધળું–જડ છે, ને આત્મા દેખતો છે પણ તે
શરીરની ક્રિયા કરવા માટે પાંગળો છે. શરીર હાલે–ચાલે તેને આત્મા જાણે છે, તે
જાણવાની ક્રિયા આત્માની છે; ને શરીરાદી ચાલવાની ક્રિયા તો જડની છે.–પણ જેને
જડ–ચેતનના અંતરની ખબર નથી, આત્મા અને શરીરની ભિન્નતાનું ભાન નથી એવો
અજ્ઞાની જીવ આત્માના જ્ઞાનનો શરીરમાં આરોપ કરીને એમ માને છે કે આ શરીર જ
જાણે છે–આંખથી જ બધું દેખાય છે, એટલે શરીર તે જ આત્મા છે.–પણ તેનો આ
આરોપ મિથ્યા છે, તેને ખબર નથી કે જાણનારો તો શરીરથી જુદો છે, શરીર કાંઈ નથી
જાણતું, જાણવાની ક્રિયા તો આત્માની છે.
જડ–આંધળું તેના પગથી (–તેની પર્યાયથી)
PDF/HTML Page 37 of 75
single page version
PDF/HTML Page 38 of 75
single page version
શક્તિથી ચાલે છે, તેનામાં જ્ઞાન ન હોવા છતાં તે સ્વયં પોતાની શક્તિથી જ હાલેચાલે
છે, આત્મા તેને નથી હલાવતો. આત્મા શરીરની ક્રિયા કરે છે–એમ અજ્ઞાનથી જ
પ્રતિભાસે છે. હું તો જ્ઞાન છું ને શરીર તો જડ છે, હું તો જાણનાર છું ને શરીર આંધળું
છે, હું તો અરૂપી છું ને શરીર જડ છે,–બંનેની ક્રિયાઓ અત્યંત ભિન્ન છે–એવું ભેદજ્ઞાન
અજ્ઞાની જીવ કરતો નથી, ને ભેદજ્ઞાન વિના જગતમાં કોઈ શરણ ભૂત નથી, ક્યાંય
શાંતિ કે સમાધિ નથી. અજ્ઞાની જીવ દેહથી ભિન્ન આત્માના ભાન વિના અનાદિથી
અનાથ થઈને રહ્યો છે. દેહ અને આત્માનો સંયોગ દેખીને એક્તાનો ભ્રમ અજ્ઞાનીને થઈ
ગયો છે, ને તેથી તે સંસારમાં રખડે છે. સંયોગ હોવા છતાં બંનેની ક્રિયાઓ જુદી જ છે–
એમ જો ભિન્નતા ઓળખે તો દેહબુદ્ધિ છોડે ને આત્મામાં એકાગ્રતા કરે.–એ રીતે
આત્મામાં એકાગ્રતાથી સમાધિ થાય, શાંતિ થાય ને ભવભ્રમણ છૂટે.
PDF/HTML Page 39 of 75
single page version
દિવસના પ્રવચનમાં પૂ. ગુરુદેવે મોહક્ષયનો અપૂર્વ માર્ગ
દર્શાવ્યો...અહા, જે ઉપાય ઉલ્લાસથી સાંભળતાં પણ
મોહબંધન ઢીલા પડવા માંડે....અને જેનું ઊંડું અંતર્મથન
કરતાં ક્ષણવારમાં મોહ નાશ પામે એવો અમોઘ ઉપાય
સન્તોએ દર્શાવ્યો છે. જગતમાં ઘણો જ વિરલ ને ઘણો જ
દુર્લભ એવો જે સમ્યક્ત્વાદિનો માર્ગ, તે આ કાળે
સન્તોના પ્રતાપે સુગમ બન્યો છે...એ ખરેખર મુમુક્ષુ
અવસર પામીને સંતોની છાયામાં બીજું બધું ભૂલીને
આપણે આપણા આત્મહિતના પ્રયત્નમાં કટિબદ્ધ થઈએ.
બતાવે છે. પહેલાં એમ બતાવ્યું કે ભગવાન અર્હંતદેવનો આત્મા દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય
ત્રણેથી શુદ્ધ છે, એમના આત્માના શુદ્ધ દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયને ઓળખીને, પોતાના
આત્માને તેની સાથે મેળવતાં, જ્ઞાન અને રાગની ભિન્નતા જાણીને સ્વભાવ અને
પરભાવનું પૃથક્કરણ કરીને જ્ઞાનનો ઉપયોગ અંર્ત–સ્વભાવમાં વળે છે, ત્યાં એકાગ્ર
થતાં ગુણ–પર્યાયના ભેદનો આશ્રય પણ છૂટી જાય છે, ને ગુણભેદનો વિકલ્પ છૂટીને,
ત્યાં મોહને રહેવાનું કોઈ સ્થાન ન રહ્યું.
PDF/HTML Page 40 of 75
single page version
બતાવે છે: પ્રથમ તો, જેણે પ્રથમ ભૂમિકામાં ગમન કર્યું છે એવા જીવની વાત છે.
સર્વજ્ઞભગવાન કેવા હોય? મારો આત્મા કેવો છે? મારા આત્માનું સ્વરૂપ સમજીને
અભ્યાસ ક્યા પ્રકારે કરે? તે બતાવે છે. તે જીવ સર્વજ્ઞોપજ્ઞ એવા દ્રવ્યશ્રુતને પ્રાપ્ત
કરીને, એટલે કે ભગવાનના કહેલા સાચા આગમ કેવા હોય તેનો નિર્ણય કરીને,
પછી તેમાં જ ક્રીડા કરે છે...એટલે આગમમાં ભગવાને શું કહ્યું છે–તેના નિર્ણય
માટે સતત અંતરમંથન કરે છે. દ્રવ્યશ્રુતના વાચ્યરૂપ શુદ્ધઆત્મા કેવો છે તેનું
ચિંતન–મનન કરવું એનું જ નામ દ્રવ્યશ્રુતમાં ક્રીડા છે.
કરતાં શ્રુતના સૂક્ષ્મ રહસ્યોના ઉકેલમાં જે મજા આવે–તે તો જગતથી જુદી જાતની
અહો, શ્રુતજ્ઞાનના અર્થના ચિંતનવડે મોહની ગાંઠ તૂટી જાય છે. શ્રુતનું રહસ્ય
જ્યાં ખ્યાલમાં આવ્યું કે અહો, આ તો ચિદાનંદ સ્વભાવમાં સ્વસન્મુખતા કરાવે
છે...વાહ! ભગવાનની વાણી! વાહ, દિગંબર સંતો!–એ તો જાણે ઉપરથી
સિદ્ધભગવાન ઊતર્યા! અહા, ભાવલિંગી દિગંબર સંતમુનિઓ!–એ તો આપણા
પરમેશ્વર છે, એ તો ભગવાન છે. ભગવાન શ્રી કુંદકુંદાચાર્ય, પૂજ્યપાદસ્વામી,
ધરસેનસ્વામી, વીરસેનસ્વામી, જિનસેનસ્વામી, નેમિચંદ્રસિદ્ધાંતચક્રવર્તી,
સમન્તભદ્રસ્વામી, અમૃતચંદ્રસ્વામી, પદ્મપ્રભસ્વામી, અકલંકસ્વામી,
વિદ્યાનંદસ્વામી, ઉમાસ્વામી, કાર્તિકેયસ્વામી–એ બધાય સન્તોએ અલૌકિક કામ
ક્રીડા કરતાં, તેનું ચિંતન–મનન કરતાં જ્ઞાનના વિશિષ્ટ સંસ્કાર વડે આનંદની
સ્ફુરણા થાય છે, આનંદના ફૂવારા ફૂટે છે, આનંદના ઝરા ઝરે છે. જુઓ, આ
શ્રુતજ્ઞાનની ક્રીડાનો લોકોત્તર આનંદ! હજી શ્રુતનો પણ જેને નિર્ણય ન હોય તે
શેમાં ક્રીડા કરશે? અહીં તો જેણે ભૂમિકામાં ગમન કર્યું છે એટલે દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર
કેવા હોય તેની કંઈક