Atmadharma magazine - Ank 314 (Original language). Page: 2.

PDF/HTML Page 21 of 41
single page version

: ૧૮ : : માગશર : ૨૪૯૬

(૭) આનંદમય સ્વઘરમાં આત્માનો વાસ

આત્માના સ્વઘરમાં જડનો (ઈન્દ્રિય વગેરેનો) વાસ નથી ને જડના ઘરમાં

આત્માનો વાસ નથી; શરીર તો જડનું ઘર છે, તેમાં આત્માનો વાસ નથી. આત્માના
અસંખ્યપ્રદેશી સ્વઘરમાં જ્ઞાન ને આનંદનો વાસ છે. જ્ઞાન–આનંદથી ભરેલા
અસંખ્યપ્રદેશપણે આત્માનું હોવાપણું છે. આત્માનું હોવાપણું રાગપણે કે જડપણે નથી.
આવા પોતાના જીવતરને, એટલે કે આવા અસ્તિત્વને, ધર્મી જાણે છે, એટલે તે
સ્વઘરમાં જ વસે છે. જીવે પોતાના આવા સ્વઘરને કદી જાણ્યું નથી.

(૮) ચૈતન્યની એકતામાં બીજાનો પ્રવેશ નથી

ચૈતન્યભાવમાં આત્મા એવો અચલ છે કે શરીરાદિ જગતના પદાર્થોના પલટી

જવાથી તેનામાં ક્ષોભ થતો નથી; તે તો અક્ષોભપણે સદા પોતાના ચૈતન્યસ્વરૂપમાં
જ રહ્યો છે. આવા આત્માને અનુભવમાં લીધો ત્યાં ધર્મી જીવને ક્ષોભનો અભાવ છે.
ક્ષોભ ચૈતન્યમાં કેવો? સંયોગના ફેરફારે ચૈતન્ય કાંઈ અન્યથા થઈ જતું નથી. તેણે
તો પોતાના અવિનાશી ચૈતન્યપદ સાથે એવી સંધી કરી છે કે કદી જુદી ન પડે.
અનાદિ–અનંત ચૈતન્યભાવ સાથે જે એકતા કરી તે કદી છૂટતી નથી; તેમાં ચૈતન્ય
સિવાય બીજું કોઈ આવી જતું નથી કે જે ક્ષોભ ઉપજાવે.

(૯) જ્ઞાન–આનંદથી આત્મા જુદો નથી

જે છૂટું છે તે છૂટું પડતું દેખાય છે. પણ આત્માનું જ્ઞાન કદી જુદું પડે? આનંદ કદી

જુદો પડે? ના; આત્મા એકકોર રહી જાય ને તેના જ્ઞાન–આનંદ બીજે ચાલ્યા જાય–એમ
બનતું નથી; કેમકે જ્ઞાન ને આનંદ આત્માથી જુદા નથી, આત્મા પોતે જ્ઞાન–
આનંદસ્વરૂપ છે. આવા સ્વરૂપનો અનુભવ જેણે કર્યો તેણે આનંદમય સ્વઘરમાં વાસ્તુ
કર્યું. સાદિ–અનંતકાળ પોતાના નિજઘરમાં આનંદથી તે રહેશે.

(૧૦) પરિણતિ આનંદથી દોડતી દોડતી સ્વઘરમાં આવે છે

પત્થરના મકાન, લક્ષ્મી કે શરીર એ કાંઈ આત્મા સાથે સદાય નથી રહેતા. આજ

હોય ને કાલ ન હોય–એમ ક્ષણમાં જુદા થતા દેખાય છે,–તે એક ક્ષણ પણ આત્મા સાથે
એકપણે રહ્યા નથી. અત્યારે પણ શરીર–લક્ષ્મી એ બધા જડપણે રહ્યા છે, આત્માપણે
નથી રહ્યા; આત્માથી જુદાપણે જ રહ્યા છે. જુદાને જુદા જાણે

PDF/HTML Page 22 of 41
single page version

: માગશર : ૨૪૯૬ : ૧૯ :

તો સાચું જ્ઞાન થાય; જુદાને એક માનીને રાખવા મથે તો અજ્ઞાનથી જીવ દુઃખી થાય;

પણ કાંઈ જડ પદાર્થ એનાં થઈને રહે નહીં. જુદાં છે તે ત્રણેકાળ જુદા છે, કદી એક થતાં

નથી. ભાઈ, જડથી જુદા તારા ચેતનમય નિજઘરને જો...ને તેમાં વસ. પોતાના ઘરમાં

આવવું મોંઘું કેમ હોય? ઢોર પણ ખેતરમાં કામ કરીને સાંજે થાક્યા પાક્યા ઘરે આવે

ત્યારે હોંશથી દોડતા આવે છે; તો અનાદિથી પરભાવમાં રખડી રખડીને દુઃખી થયેલો

થાકેલો આત્મા ભેદજ્ઞાન કરીને જ્યારે ચૈતન્યમય નિજઘરમાં આવે છે ત્યારે તેની

પરિણતિ આનંદથી દોડતી દોડતી સ્વઘરમાં આવે છે. આવું જ્ઞાન–આનંદમય સ્વઘર

બતાવીને સંતો તેમાં વાસ્તુ કરાવે છે.

પરીક્ષા કરો–સાચું છે કે ખોટું?

૧. એક સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ મરીને જ્યોતિષીદેવનો ઈંદ્ર થયો.
૨. એક સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ મરીને બીજી નરકમાં ગયો.
૩. એક સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ મરીને પહેલી નરકે ગયો.
૪. એક જીવે તીર્થંકર પ્રકૃતિ બાંધી, ને પછી ત્રીજી નરકે ગયો.
પ. એક જીવે તીર્થંકર પ્રકૃતિ બાંધી ને પછી ચોથી નરકે ગયો.
૬. એક જીવ છઠ્ઠી નરકેથી નીકળી, મનુષ્ય થયો ને પછી મુનિ થયો.
૭. એક જીવ ચોથી નરકેથી નીકળી, મનુષ્ય થઈ, કેવળજ્ઞાન પામી, મોક્ષે ગયો.
૮. એક જીવ આત્માને ઓળખી મુનિ થયો, ને ક્ષપકશ્રેણી માંડી સ્વર્ગે ગયો.
૯. એક જીવ ત્રીજા ગુણસ્થાને મરીને દેવલોકનો દેવ થયો.
૧૦. ભરતક્ષેત્રનો કોઈ જીવ સીમંધરપ્રભુ પાસે ગયો ને ક્ષાયિક સમકિત પામ્યો.

વિદ્યાર્થીઓ, તમારે સ્કુલમાં પરીક્ષા આપવાનું હોય ત્યારે બહુ બોજો

લાગે છે; પણ પરીક્ષા આપવાને બદલે પેપર તપાસવાનું કામ તમને સોંપ્યું હોય
તો?–કેવી મજા આવે! અચ્છા, તો અહીં અમે તમને પરીક્ષક બનાવીએ છીએ.
ઉપરનાં દશ વાક્યોમાં સાચા–ખોટાની પરીક્ષા તમારે કરવાની છે. તો કયા
સાચા છે ને કયા ખોટા છે? તે તપાસી આપો. (જરાક દીર્ઘદ્રષ્ટિથી તપાસજો.)

PDF/HTML Page 23 of 41
single page version

: ૨૦ : : માગશર : ૨૪૯૬

અને મુનિદશા

પહેલાં જ્ઞ–સ્વભાવની

પ્રતીત કેવી હોય? તેનું વર્ણન

(મોક્ષપ્રાભૃત ગા. ૯૮ ઉપરનું પ્રવચન)

******

સમ્યગ્દર્શન વગર બાહ્યલિંગ અને વ્રતાદિને નિષ્ફળ કહ્યા છે. સમ્યગ્દર્શનપૂર્વક જે

જિનલિંગ એટલે કે મુનિદશા તે મહા પૂજ્ય છે, તે મોક્ષસાધન છે. પરંતુ જેઓ પોતાને

મુનિ મનાવે છે અને મુનિના મૂળગુણ–દિગંબરદશા વગેરેનું પાલન તો કરતા નથી, તો

એવા જીવો જિનલિંગની વિરાધના કરીને મિથ્યાદ્રષ્ટિ થઈ જાય છે; તેઓ મુનિ તો નથી,

પણ મુનિમાર્ગના વિરાધક છે. આચાર્યદેવ કહે છે કે ભાઈ! મુનિપણું ન પાળી શકાય તો

તેની ભાવના રાખીને, તેનું સ્વરૂપ જેમ છે તેમ બરાબર સમજવું જોઈએ. સાચી શ્રદ્ધાવડે

પણ તારું સમ્યક્ત્વ અને મોક્ષમાર્ગ ટકી રહેશે. પણ જૈનમાર્ગના મુનિપણાનું સ્વરૂપ જ

વિપરીત માની લેવું તે તો શ્રદ્ધાનો મોટો દોષ છે; મુનિપણું ન લઈ શકે અને સમ્યક્ શ્રદ્ધા

બરાબર રાખે તો તેને ચારિત્રનો અલ્પદોષ હોવા છતાં તે મોક્ષમાર્ગમાં છે. મુનિપણાનું

મોટું નામ ધરાવીને પ્રતિજ્ઞા તોડે–વ્યવહારમાં પણ અન્યથા વર્તે અને કહે કે મુનિપણું તો

આવું જ હોય, તો તે જૈનશાસનની પ્રણાલિકા બગાડે છે; આગમમાં જે કહ્યું છે તેને પણ

તે માનતો નથી. તે ઊંધુંં માને તેથી કાંઈ જૈનદર્શનનું સ્વરૂપ બીજું નહીં થઈ જાય, માત્ર

તેના આત્માનું અહિત થશે.

અહો, મુનિદશા તો ધન્ય છે, પૂજ્ય છે. ઈન્દ્ર અને ચક્રવર્તી પણ તેને આદરે છે.

સમ્યગ્દર્શન સહિત સ્વરૂપમાં લીન થઈને જેણે મુનિદશા પ્રગટ કરી તે તો ધન્ય છે; ત્યાં

વિકલ્પની ઘણી જ મંદતા છે, દેહ ઉપરની મમતા છૂટી ગઈ છે, ત્યાં દેહ ઉપર વસ્ત્ર ધારણ

કરવાની વૃત્તિ જ ઊઠતી નથી. વસ્ત્ર લેવાની વૃત્તિ ઊઠે તો મુનિદશા હોય નહિ; અને જો

ત્યાં મુનિદશા માને તો સમકિત પણ હોય નહિ. સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રને મોક્ષમાર્ગ

કહ્યો, તેમાં તેનાથી વિપરીત મિથ્યાત્વનો અભાવ, રાગનો અભાવ, અને રાગના

નિમિત્તરૂપ વસ્ત્રાદિ પરિગ્રહનો અભાવ હોય છે.

PDF/HTML Page 24 of 41
single page version

: માગશર : ૨૪૯૬ : ૨૧ :

અતીન્દ્રિય ચૈતન્યનો જ્યાં ઉગ્ર સ્પર્શ–અનુભવ કર્યો ત્યાં ઈન્દ્રિયોનો વિષય

જીતાઈ ગયો છે, અતિન્દ્રય ચૈતન્યના સ્પર્શ વડે બાહ્યમાં સ્પર્શન્દ્રિયનો આખો વિષય

જીતાઈ ગયો છે, એટલે શરીર ઉપર વસ્ત્ર ધારણની વૃત્તિ જ રહેતી નથી. આવી નિર્ગ્રંથ

મુનિદશા હોય છે.

અનાદિ મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ પણ સમ્યગ્દર્શન પામીને તે જ અંતર્મુહૂર્તમાં સાતમું

ગુણસ્થાન પ્રગટ કરીને મુનિ થાય છે. પણ તેનેય નિમિત્તપણે તો નિર્ગ્રંથ દ્રવ્યલિંગ

જ હોય છે.–નિમિત્ત એવું જ હોય છે, વિપરીત હોતું નથી, અને છતાં તે નિમિત્તના

આશ્રયે સાતમું ગુણસ્થાન કે મુનિપણું પ્રગટ્યું છે–એમ નથી. મુનિપણું અથવા

સાતમું ગુણસ્થાન તો ચૈતન્યમાં ઉપયોગની લીનતાથી જ પ્રગટ્યું છે. પંચમહાવ્રતનો

વિકલ્પ પણ જ્યાં મુનિદશાનું કારણ ખરેખર નથી, ત્યાં જડ શરીરની નગ્નદશાની શી

વાત! એકલા બહારથી લોકોએ મુનિપણું માની લીધું છે, પણ સમ્યગ્દર્શન વગર

મુનિદશા હોય નહિ. સમ્યગ્દર્શન પછી પણ જ્યાં સુધી વસ્ત્રાદિના પરિગ્રહની વૃત્તિ

હોય ત્યાં સુધી મુનિદશા હોતી નથી. ચૈતન્યમાં લીનતા થતાં રાગ છૂટે, ને રાગ

છૂટતાં નિમિત્ત પણ સહેજે છૂટી જાય–એવો સંબંધ છે. પણ વસ્ત્ર છોડવાની ક્રિયા

આત્માએ કરી–એમ નથી. વસ્ત્રનો ત્યાગ થયો તે અજીવની ક્રિયા છે; ચારિત્રદશા તે

સંવર–નિર્જરારૂપ ધર્મક્રિયા છે, ને રાગ તે વિભાવ ક્રિયા છે, આસ્રવ છે. જ્યાં સંવર–

નિર્જરા પ્રગટ્યા ત્યાં રાગાદિ–આસ્રવ છૂટી જાય છે, ને અજીવનો સંબંધ અજીવના

કારણે છૂટી જાય છે.

ચિદાનંદસ્વભાવ આત્મા સ્વસન્મુખપણે ઊપજતો થકો રાગાદિનો અકર્તા છે, તે

અકર્તાપણું એટલે કે જ્ઞાયકસ્વભાવપણું સમયસારમાં આચાર્યદેવે સ્પષ્ટ સમજાવ્યું છે.

જીવ કે અજીવ બધાય દ્રવ્યો પોતપોતાની જ પર્યાયરૂપે ઊપજે છે; પોતાની જ પર્યાયમાં

તન્મયપણે ઊપજતો થકો જ્ઞાયકસ્વભાવી જીવ અન્ય દ્રવ્યનો અકર્તા જ છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિ

જીવ જાણે છે કે વસ્તુનું સ્વરૂપ સર્વજ્ઞદેવે જેમ જાણ્યું છે તેમ જ પરિણમે છે, તેમાં

અન્યથા થતું નથી. અહો, આમાં તો જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય છે, રાગથી જુદો પડીને

જ્ઞાનસ્વભાવની સન્મુખતાનો મોટો પુરુષાર્થ આમાં રહેલો છે, જ્ઞાનની દિશા સ્વ–તરફ

ફરે છે; ને દિશા ફરતાં આખી દશા ફરી જાય છે. હું તો જ્ઞ–સ્વભાવી છું, પરમાં ઈષ્ટ–

અનીષ્ટ માનવું તે વૃથા છે. આત્માના અનેક નામોમાં ‘જ્ઞ’ એવું એક નામ છે. ‘જ્ઞ’

સ્વભાવ જેમને પૂર્ણ પ્રગટી ગયો એવા સર્વજ્ઞ ભગવાન દિવ્ય જ્ઞાનસામર્થ્ય વડે સર્વ

પદાર્થોને સાક્ષાત્ જાણે છે. આવા જ્ઞાનસ્વભાવની કબુલાત વગર જ્ઞ–સ્વભાવી આત્માને

માન્યો

PDF/HTML Page 25 of 41
single page version

: ૨૨ : : માગશર : ૨૪૯૬

કહેવાય નહિ, અને તેની પૂર્ણ પર્યાયને પણ માની કહેવાય નહિ, એટલે સર્વજ્ઞ અરિહંતને

પણ તેણે ખરેખર માન્યા નહિ જો સર્વજ્ઞને ઓળખે તો જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માને પણ

ઓળખે જ. તેથી આચાર્યદેવે પ્રવચનસારમાં કહ્યું છે કે–

જે જાણતો અર્હંતને ગુણ, દ્રવ્ય ને પર્યયપણે
તે જીવ જાણે આત્માને, તસુ મોહ પામે લય ખરે.

સર્વજ્ઞના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયને ઓળખતાં જ્ઞ–સ્વભાવી આત્માને જાણ્યો, તેનો

મોહ નાશ થઈને સમ્યગ્દર્શન થાય છે. આત્માનો જ્ઞ–સ્વભાવ છે, તે સ્વભાવને જ્યાં કોઈ

આવરણ ન રહ્યું ત્યાં તેનું પૂરું સામર્થ્ય–સર્વજ્ઞત્વ પ્રગટ્યું. જ્ઞાન તો આત્માનો સ્વભાવ

છે અને તેને કોઈ આવરણ નથી તો પછી સર્વ પદાર્થોને જાણતાં તેને કોણ રોકે? તે સર્વ

પદાર્થોને કેમ ન જાણે? જરૂર જાણે. જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત વગર કેવળજ્ઞાનની કે

સિદ્ધપદની પ્રતીત ખરેખર આવે નહિ; કેમકે કેવળજ્ઞાન અને સિદ્ધપદનું ધામ તો

જ્ઞાનસ્વભાવી આત્મા છે. પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવની સન્મુખ થવાથી જ સર્વજ્ઞની અને

સિદ્ધ ભગવંતોની ખરી પ્રતીત થાય છે. સમયસારમાં, સ્વભાવ–સન્મુખ થઈને

જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માને દ્રષ્ટિમાં–અનુભવમાં લીધો તેને જ કેવળી ભગવાનની

પરમાર્થસ્તુતિ કહી છે.

અહો, આત્મા તો અનાદિથી જ્ઞાનસ્વભાવી જ છે, બધાય આત્મા અનાદિથી

જ્ઞાયકભાવપણે જ અવસ્થિત છે, પણ અજ્ઞાનીને ઊંધી માન્યતાને લીધે તે વિપરીતપણે

અધ્યવસિત થાય છે. ધર્માત્મા તેને જેવો છે તેવો પ્રતીતમાં લઈને, તેના આધારે

કેવળજ્ઞાનને અને સિદ્ધપદને સાધે છે. જ્યાં જ્ઞાનસ્વભાવની સન્મુખ થઈને તેની પ્રતીત

કરી ત્યાં સંવર–નિર્જરા શરૂ થયા, આસ્રવ–બંધ તૂટવા માંડ્યા, ને તે મોક્ષનો સાધક

થયો; અજીવને જુદું જાણ્યું.–આમ સાતે તત્ત્વોની ખરી પ્રતીત સ્વભાવ સન્મુખ થયો

ત્યારે થઈ. અલ્પજ્ઞાની તિર્યંચ પણ સ્વાનુભૂતિથી સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરી શકે છે;

સમ્યગ્દર્શન માટે એવી અટક નથી કે બાર અંગ ભણવા જોઈએ. સમ્યગ્દર્શનમાં બાર

અંગનો સાર સમાઈ જાય છે. આત્માનુભવ તે જ મોક્ષમાર્ગ છે; આત્માનુભવીને બાર

અંગ પઢવાની કોઈ અટક નથી. કોઈ જીવ બાર અંગ ભણ્યો ન હોય છતાં

આત્માનુભવમાં લીન થઈને કેવળજ્ઞાન પામી જાય. મોક્ષનો માર્ગ આત્મ–અનુભૂતિમાં જ

સમાય છે.

મોક્ષના સાધક મુનિવરોને ૨૮ મૂળગુણ–એક જ વખત ભોજન, દિગંબર દશા

વગેરે હોય છે, રાગનો એટલો અભાવ થઈ ગયો છે કે ૨૮ મૂલગુણથી વિરુદ્ધ રાગ

PDF/HTML Page 26 of 41
single page version

: માગશર : ૨૪૯૬ : ૨૩ :

આવતો જ નથી. મૂલગુણ સંબંધી જે વિકલ્પ છે તે કાંઈ ધર્મ નથી–એમ મુનિ જાણે છે.

પરંતુ જો કોઈ સ્વચ્છંદી થઈ, મુનિના મૂલગુણોથી ભ્રષ્ટ થઈ એમ માને કે અમારે શું

વાંધો છે? અમને સમકિત તો છે, પછી બાહ્ય મૂલગુણ બગડે તો ભલે બગડો, અમે તો

મોક્ષમાર્ગી મુનિ છીએ.–તો એમ માનનારો જિનઆજ્ઞાથી ભ્રષ્ટ થઈને, સમ્યક્ત્વનો પણ

ભંગ કરે છે, તે સ્વચ્છંદથી જરૂર મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ થાય છે. ભાઈ, મુનિપણું ન પળાય તો

તેની શ્રદ્ધા રાખ, પણ જો અન્યથા માનીને જિનઆજ્ઞાનો ભંગ કરીશ તો પ્રગટ મિથ્યાત્વ

થશે. સમ્યગ્દર્શન પછી પણ ચારિત્રવંત મુનિદશા વગર મોક્ષ થતો નથી, માટે તેનું સ્વરૂપ

બરાબર ઓળખવું જોઈએ. સમ્યગ્દર્શન વગર એકલા બાહ્ય ક્રિયાકાંડથી કે વ્રતથી

મુનિપણું પ્રગટી જાય–એમ પણ બનતું નથી. આ રીતે સમ્યગ્દર્શન જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ

મુનિદશા છે, ને તે મોક્ષમાર્ગ છે.

‘આત્મધર્મની રાહ

જોઈને બેસું છું’

એક હરિજનભાઈ લખે છે કે–ઈનામી યોજનામાં

‘મહારાણી ચેલણા’ નું પુસ્તક મળ્‌યું, તે વાંચીને ખુબ આનંદ

થયો; જૈનધર્મમાં ચેલણાની દ્રઢતા જાણવા મળી; ધર્મની કેવી

દ્રઢતા ને તેને માટે કેટલું ગૌરવ હોવું જોઈએ તે જાણવા

મળ્‌યું. બીજું–આત્મધર્મની રાહ જોઈને બેસું છું અને હાથમાં

આવે ત્યારે એક સ્થાને બેસીને અથથી ઈતિ સુધી વાંચી લઉં

છું, અંક પૂરો વંચાઈ જાય ત્યારે જ હાથમાંથી મૂકું છું.–

ગુરુદેવના શબ્દો જાણે કે સજીવ થઈને સમજાવતા હોય તેવું

લાગે છે. મુંબઈમાં જન્મજયંતી વખતે હું હતો અને મેં

ગુરુદેવનું એક કાવ્ય રચ્યું છે. ગુરુદેવ સમજાવે છે કે

આત્મામાં કોઈ વર્ણ–વાડો કે સંપ્રદાય નથી. જૈનધર્મની

મહત્તા બીજા કરતાં ચડીયાતી છે. (એક હરિજન યુવાન પણ

આત્મધર્મ દ્વારા જૈનધર્મ પ્રત્યે કેટલો પ્રમોદ વ્યક્ત કરે છે તે

આ પત્રથી જણાશે. આવો જ એક પત્ર આત્મધર્મના

૩૧૨મા અંકમાં પણ છપાયો છે.)

PDF/HTML Page 27 of 41
single page version

: ૨૪ : : માગશર : ૨૪૯૬

જીવને બંધ મોક્ષનું કારણ જીવમાં છે, બહારમાં નથી

(સમયસાર: બંધઅધિકારના પ્રવચનમાંથી)

*****

બંધ અધિકારમાં આચાર્યદેવ કહે છે કે મિથ્યાદ્રષ્ટિને બંધન થાય છે અને

સમ્યગ્દ્રષ્ટિને બંધન થતું નથી; કેમકે ઉપયોગ સાથે રાગની એકતારૂપ જે ચીકાશ તે જ

બંધનું કારણ છે, બીજું કોઈ બંધનું કારણ નથી. તેથી રાગથી ભિન્ન ઉપયોગ જેણે

અનુભવ્યો છે એવા સમ્યગ્દ્રષ્ટિને બંધન થતું નથી.

રાગમાં એકપણે કોણ વર્તે છે? મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ વર્તે છે. સમ્યગ્દર્શન પછી જે અલ્પ

રાગ અને બંધન થાય છે તેને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ પોતાના ઉપયોગથી ભિન્ન જાણે છે, તેથી

ખરેખર તેને બંધન નથી.

મન–વચન–કાયાની ક્રિયાઓ તથા બાહ્ય સંયોગો મિથ્યાદ્રષ્ટિને તથા સમ્યગ્દ્રષ્ટિને

એકસરખા હોય છતાં તે વખતે મિથ્યાદ્રષ્ટિ કર્મોથી બંધાય છે ને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ બંધાતા નથી;

માટે બહારની ક્રિયાઓ તે બંધનું કારણ નથી એમ સિદ્ધ થયું. બંધનું કારણ એક જ છે કે

ઉપયોગસ્વરૂપ આત્માની સાથે રાગાદિકને એકપણે અનુભવવા. સમ્યગ્દ્રષ્ટિ પોતાને

જ્ઞાનપણે જ અનુભવે છે, ચૈતન્યભૂમિમાં અંશ માત્ર રાગને ભેળવતા નથી. રાગ

વગરનો ઉપયોગ તે બંધનું કારણ કેમ થાય? માટે ધર્મીને બંધન નથી.

જ્ઞાન તે સ્વતત્ત્વ છે; રાગ તે પરતત્ત્વ છે. દેહાદિ તો જડ અને પર છે, તે તો

બહાર રહ્યા; અંદર સૂક્ષ્મ રાગ તે પણ જ્ઞાનથી ભિન્ન એવું પરતત્ત્વ છે, આવી

ભિન્નતાના અનુભવને ગ્રંથિભેદ અથવા સમ્યગ્દર્શન કહે છે. તેમાં બંધનો અભાવ છે, ને

બંધના કારણોનો પણ અભાવ છે. આવા જ્ઞાન વડે બંધનથી છૂટાય છે.

અનંતી કાર્મણવર્ગણા આખા લોકમાં સર્વત્ર ભરેલી છે; જ્યાં સિદ્ધ ભગવાન રહે

છે ત્યાં પણ અનંતી કર્મવર્ગણા ભરી છે, છતાં સિદ્ધ ભગવાનને જરા પણ કર્મ બંધન કેમ

થતું નથી? કેમકે તેમને રાગનો સર્વથા અભાવ છે. કર્મવર્ગણા તે કાંઈ બંધનું કારણ

નથી, જો તે જ બંધનું કારણ હોય તો સિદ્ધનેય બંધન થવું જોઈએ.

વળી આ પાંચ ઈન્દ્રિયો તથા અંદરનું જડ મન તે પણ બંધનું કારણ નથી;

PDF/HTML Page 28 of 41
single page version

: માગશર : ૨૪૯૬ : ૨પ :

એટલે તે ઈન્દ્રિય–મનનો સદ્ભાવ હોવા છતાં કેવળી ભગવાનને બંધન થતું નથી, કેમકે
કેવળી ભગવાનને બંધના કારણનો અભાવ છે. ઈન્દ્રિયાદિ જો બંધનું કારણ હોય તો
કેવળીને પણ બંધન થવું જોઈએ. બંધનું કારણ તો ઉપયોગમાં રાગની એકતા કરવી તે
જ છે; અને તે તો અજ્ઞાનીને જ હોય છે, તેથી અજ્ઞાનીને જ બંધન થાય છે.

અરે, જીવોને મોક્ષના કારણની તો ખબર નથી ને પોતાને બંધન કેમ થાય છે

તેની પણ ખબર નથી. બંધનું ખરૂં કારણ પોતામાં છે તે ભૂલીને બહારની ક્રિયાઓને
બંધનું કારણ માને છે, તેથી છૂટવાનો ઉપાય પણ બહારમાં માને છે; એ બન્નેમાં ભૂલ છે.

ઉપયોગમાં રાગાદિને માનવા તે જ બંધનું કારણ છે. એમ જાણીને ધર્મીએ

ભેદજ્ઞાનવડે તેનો ત્યાગ કર્યો છે. ભેદજ્ઞાનથી તે જાણે છે કે મારો ઉપયોગ ઉપયોગમાં જ
છે, રાગમાં મારો ઉપયોગ નથી; અને રાગ મારા ઉપયોગથી બહાર રાગમાં જ છે, મારા
ઉપયોગમાં રાગ નથી.–આ રીતે રાગના કોઈપણ અંશને ધર્મી પોતાના ઉપયોગમાં
ભેળવતા નથી, ઉપયોગને શુદ્ધ જ અનુભવે છે; આવા અનુભવમાં ધર્મીને બંધન થતું
નથી.

આત્માના ઉપયોગમાં રાગાદિને કરવા એટલે કે ઉપયોગને રાગાદિ અશુદ્ધરૂપે

અનુભવવો તે જ નિશ્ચયથી બંધનું કારણ છે; અને ઉપયોગમાં રાગાદિને ન કરવા એટલે
કે રાગથી ભિન્ન શુદ્ધ ઉપયોગરૂપ પોતાને અનુભવવો તે નિશ્ચયથી મોક્ષનું કારણ છે.
બંધ–મોક્ષના કારણનો આ નિયમ છે, એટલે કે અબાધિત સિદ્ધાંત છે.

આત્માનો ઉપયોગસ્વભાવ બંધનું કારણ નથી, તેમજ પરવસ્તુઓ બંધનું

કારણ નથી. રાગાદિને ઉપયોગ સાથે એકમેક કરવારૂપ જે અશુદ્ધભાવ છે તે જ
ભાવબંધ છે, ને તે જ બંધનું કારણ છે. આવું બંધન મિથ્યાદ્રષ્ટિને જ હોય છે,
સમ્યગ્દ્રષ્ટિને હોતું નથી–એમ બતાવવાનો આચાર્યદેવનો અભિપ્રાય છે. અહો,
સમ્યગ્દર્શન થતાં જીવ અબંધ થઈ ગયો. સમ્યગ્દર્શનના આવા પરમ મહિમાની
જગતને ખબર નથી.

અજ્ઞાનીને પણ બહારની કિ્્રયાઓ, કાર્મણવર્ગણાઓ કે ઈન્દ્રિયાદિ તે કાંઈ બંધનું

કારણ નથી, ઉપયોગમાં રાગની એકતા તે જ તેને બંધનું કારણ છે, જ્યાં એવી એકતા
છૂટી ત્યાં ઉપર કહેલ ક્રિયાઓ વગેરે હોવા છતાં તેને બંધન થતું નથી.–આ સમ્યગ્દર્શનનું
સામર્થ્ય છે.

મન–વચન–કાયાની ક્રિયારૂપ યોગ તે પણ બંધનું કારણ નથી; કેમકે યથાયોગ્ય

PDF/HTML Page 29 of 41
single page version

: ૨૬ : : માગશર : ૨૪૯૬

સંયમીઓને તે યોગ હોવા છતાં બંધન થતું નથી. એ જ રીતે જીવના કષાય વગર

બહારમાં સચિત્ત–અચિત્ત વસ્તુનો ઉપઘાત થાય તે પણ બંધનું કારણ નથી; જો બાહ્ય

વસ્તુ બંધનું કારણ હોય તો સમિતિમાં તત્પર મુનિરાજને પણ બંધન થવાનો પ્રસંગ

આવે, પણ તે મુનિરાજને બંધન થતું નથી, કેમકે બંધનું કારણ જે રાગ સાથે એકતા,

તેનો તેને અભાવ છે. મિથ્યાત્વ જ બંધનું મુખ્ય કારણ છે; મિથ્યાત્વ વગરના રાગાદિ

કષાયભાવો તે બંધનું ગૌણ કારણ છે.

શરીરાદિ પુદ્ગલની ક્રિયાઓ જીવને બંધનું કારણ કેમ હોય? જીવના બંધનું

કારણ તો જીવના ભાવમાં હોય. જીવને મોક્ષનું કારણ પણ બહારમાં નથી, પોતાના

સ્વ–દ્રવ્યરૂપ સમ્યગ્દર્શનાદિ ભાવ જ મોક્ષનું કારણ છે. જીવના ઉપયોગનું રાગાદિ

સાથે જોડાણ તે બંધનું કારણ, અને ઉપયોગની રાગાદિથી ભિન્નતા તે મોક્ષનું

કારણ છે.

પોતાની અવસ્થામાં દોષ હોય તે જીવને બંધનું કારણ થાય, પણ બીજી ભિન્ન

વસ્તુમાં જે ક્રિયા થાય તે જીવને બંધનું કારણ ન થાય. રાગાદિ મલિનભાવો સાથે

એકતાથી ચૈતન્યભૂમિ મલિન થાય છે, તે એક જ બંધનનું કારણ છે, બીજું કોઈ બંધનું

કારણ નથી. ઉપયોગભૂમિ તો આનંદ સ્વરૂપ છે, રાગ વગરની છે; ને રાગાદિ ભાવો તો

દુઃખરૂપ છે. આમ ભિન્નતા જાણીને ઉપયોગને રાગથી જુદો અનુભવવો તે બંધનથી

છૂટવાનો ઉપાય છે.

સમ્યગ્દ્રષ્ટિ મન–વચન કે શરીરાદિની ચેષ્ટામાં વર્તે છે એમ ઉપચારથી જ કહેવાય

છે, ખરેખર સમ્યગ્દ્રષ્ટિ રાગમાં પણ નથી વર્તતો, તો શરીરની શી વાત? તે તો શરીર

અને રાગથી ભિન્ન એવા ઉપયોગમાં જ વર્તે છે. ઉપયોગમાં જ સ્વપણે વર્તે છે, રાગમાં

સ્વપણે વર્તતો નથી, તેથી તેને બંધન થતું નથી. રાગ વગરનો ઉપયોગ બંધનું કારણ

કેમ થાય? બસ, ઉપયોગમાં રાગનો અભાવ તે જ મોક્ષનું કારણ છે.

સમ્યગ્દ્રષ્ટિનો કોઈ અદ્ભુત મહિમા છે કે તેને બંધન થતું નથી; સર્વ પ્રસંગે તેનો

ઉપયોગ રાગથી જુદો ને જુદો વર્તે છે; અંતરના સ્વભાવમાં જ એકપણે વર્તતો તેમનો

ઉપયોગ રાગાદિ અશુદ્ધભાવરૂપ થતો જ નથી, માટે તેમને બંધન નથી; તે તો શુદ્ધ

ઉપયોગને રાગથી જુદો પાડીને મોક્ષને જ સાધે છે. ભાવકર્મથી જુદો શુદ્ધ આત્મા, તે જ

સાચો આત્મા છે, તે જ સમયસાર છે. આવા આત્માને જે અનુભવે તે ધર્મીને બંધન થતું

નથી. આવો શુદ્ધ અનુભવ તે મોક્ષનું કારણ છે.

ધર્મીને તો શરીર અને રાગમાંથી એકતાબુદ્ધિ છૂટીને શુદ્ધ ઉપયોગના અનુભવથી

PDF/HTML Page 30 of 41
single page version

: માગશર : ૨૪૯૬ : ૨૭ :

રાગ વગરનો ભાવ પ્રગટ્યો છે માટે તેને બંધન નથી, પણ જેને રાગમાં ને દેહની
ક્રિયામાં જ એકતાબુદ્ધિ પડી છે, દેહથી ને રાગથી ભિન્ન ઉપયોગની જેને ખબર નથી,
સ્વચ્છંદથી રાગમાં પ્રવર્તે છે,–અને છતાં કહે છે કે મને બંધન થતું નથી, તો એને તો
મિથ્યાત્વની તીવ્રતા છે; ભેદજ્ઞાન શું છે, સમ્યગ્દર્શન શું છે, એની એને ખબર નથી. તે તો
તીવ્ર મિથ્યાત્વને લીધે બંધાય જ છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિને તો રાગથી જુદો, રાગ વગરનો ભાવ
છે તે બંધનું કારણ નથી.

ઉપયોગસ્વરૂપ શુદ્ધ આત્માને અનુભવતો સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ પોતાની

ઉપયોગભૂમિમાં રાગનેય આવવા દેતો નથી તો કર્મનું બંધન કેમ હોય? ચૈતન્યની
ભૂમિમાં જ્યાં રાગ જ નથી ત્યાં કર્મબંધન કેવું? ધર્મીના ઉપયોગમાં આત્મા સમીપ છે,–
રાગ સમીપ નથી, રાગ તો દૂર છે, જુદો છે; આત્મા સાથે એકતા છે તેથી આત્મા જ
નજીક છે. જેને રાગ સાથે એકતા છે તેને આત્મા દૂર છે. શુભરાગથી મને લાભ થશે,
શુભરાગ મને મોક્ષનું સાધન થશે–એમ માનનાર અજ્ઞાનીને શુદ્ધઆત્મા દૂર વર્તે છે.
આત્માનો અનાદર કરીને તે રાગ સાથે મિત્રતા કરે છે, એ જ બંધનું કારણ છે. જેને રાગ
સાથે મિત્રતાનો અભાવ છે, એકતાનો અભાવ છે, તેને બંધનો અભાવ છે. તે તો
જ્ઞાનરૂપે જ પરિણમતો થકો મોક્ષને સાધે છે.–સમ્યગ્દ્રષ્ટિની આવી અદ્ભુત દશા છે.

ચોથા ગુણસ્થાનવાળા ધર્મી જીવ શું કરે છે? કે જ્ઞાનરૂપે જ પરિણમે છે. શરીરને

અને રાગને જ્ઞાનથી ભિન્ન જાણીને પોતાના આત્માને જ્ઞાનરૂપે જ અનુભવે છે. જ્ઞાનના
અનુભવમાં બીજા કોઈ રાગાદિ ભાવોને જરા પણ આવવા દેતા નથી. આવું ભેદજ્ઞાન તે
મોટું કામ છે. મોક્ષને માટે એજ ખરૂં કામ છે.

રાગથી જુદું જ્ઞાન કહો કે આનંદ કહો, તેમાં જ્યાં એકતા થઈ ત્યાં આખા

સંસારનો અંત આવી ગયો. અજ્ઞાની બહારનાં ગમે તેટલાં વ્રત–તપ–ત્યાગ કરે પણ એ
શુભરાગને ઉપયોગ સાથે એક કરે છે–તેથી તેને આખો સંસાર ઊભો જ છે; કેમકે
રાગમાં ઉપયોગની એકતા તે જ સંસારનું મૂળ છે. જેણે આવું અજ્ઞાન તો છોડ્યું નથી,
હિંસાદિ ભાવોમાં વર્તે છે, અને છતાં કહે છે કે અમને પણ બંધન થતું નથી,–એ તો
સ્વચ્છંદ છે; જ્ઞાનની તો તેને ખબર નથી, ને પરભાવની કર્તૃત્વબુદ્ધિ છે તે તો અજ્ઞાનથી
જરૂર બંધાય છે.

જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને જે જાણે છે તે તો રાગને જરાપણ કરતો નથી. રાગ થાય

તે જુદી વાત છે, ને તે રાગમાં એકત્વબુદ્ધિથી તેના કર્તા થવું તે જુદી વાત છે. ધર્મી તો
રાગ અને જ્ઞાનના ભેદજ્ઞાન સહિત વર્તે છે, તેને પરજીવોનું કર્તૃત્વ કે

PDF/HTML Page 31 of 41
single page version

: ૨૮ : : માગશર : ૨૪૯૬

રાગ–દ્વેષનું કર્તૃત્વ નથી. હું જ્ઞાન છું–એવું સ્વરૂપ ભૂલીને ‘શુભરાગ હું કરું, ને તેનાથી

પરજીવને હું જીવાડી દઉં’ એવી બુદ્ધિ પણ જ્યાં મિથ્યાત્વ છે, તો પછી હિંસાભાવથી

પરજીવને મારવાનો અભિપ્રાય મિથ્યાત્વ કેમ ન હોય? શુભ કે અશુભ કોઈ પણ રાગનું

કર્તૃત્વ તે મિથ્યાત્વ છે. અને તે જ બંધનું કારણ છે. ધર્મીને તેનો અભાવ છે, માટે તેને

બંધન થતું નથી.

ધર્મી જાણે છે કે હું જ્ઞાન છું; જ્ઞાનભાવ તે રાગભાવ નથી, જ્ઞાનભાવમાં રાગનું

અસ્તિત્વ નથી; જ્ઞાનને પણ કરે અને રાગને પણ કરે–એમ બે વિરુદ્ધભાવોનું કર્તૃત્વ

એકસાથે રહી શકે નહીં. જેને રાગનું કર્તૃત્વ છે તેને રાગ વગરના જ્ઞાનભાવની ખબર

નથી. અને જેણે જ્ઞાનભાવ પ્રગટ્યો છે એવા ધર્મી જીવને રાગનું કર્તૃત્વ નથી. આ રીતે

જ્ઞાન અને રાગની ભિન્નતારૂપ પરિણમન તે ધર્મીજીવને મોક્ષનું કારણ છે.

સુખકી સહેલી હૈ અકેલી ઉદાસીનતા

સંસારમાં સંયોગ વિયોગનો ગમે તે પ્રસંગ હો, પણ

મુમુક્ષુ જીવે તો આત્મહિતના માર્ગ તરફ જ આગળ વધવાનું

છે. યુવાન પુત્રના મૃત્યુ વગેરે પ્રસંગમાં જીવોને દુઃખ થાય,

પણ તે જ વખતે દુઃખની સામે સુખધામ એવા ચૈતન્યની

ભાવના અને વૈરાગ્યને હાજર રાખીએ તો જીવને આત્મહિતને

માટે ચાનક ચઢે. સંતોએ કહ્યું છે કે સુખની બહેનપણી તો

‘ઉદાસીનતા’ છે–”સુખકી સહેલી હૈ અકેલી ઉદાસીનતા.”

બાકી પુત્રો વગેરેનો આત્મા તો અસ્તિરૂપ જ છે; ફેર

માત્ર એટલો કે આપણાથી થોડોક દૂર,–પણ તે જીવંત જ છે;

તેનો નાશ નથી થયો. મનુષ્યલોક જેટલું જ ટૂંકુ જ્ઞાન ન

રાખીએ ને દેવલોક સુધી જ્ઞાનને લંબાવીને વિચારીએ તો શું તે

આત્મા આપણને જીવંત ન દેખાય?–જરૂર દેખાય. જ્યાં

આત્માની નિત્યતા છે ત્યાં મરણનો ભય કેવો? આવા

આત્માને લક્ષગત કરીને આપણે પંચપરમેષ્ઠીના પંથે જવાનું

છે. તેથી ‘હું જિનવરનો સંતાન છું’ એમ ઓળખવામાં મુમુક્ષુ

ગૌરવ માને છે.

PDF/HTML Page 32 of 41
single page version

: માગશર : ૨૪૯૬ : ૨૯ :

અસાર સંસારમાં એક જ શરણ

વિભાવ પરિણતિરૂપ જે આ સંસારદશા તેમાં ક્્યાંય સુખ નથી,

સંસારઅવસ્થા દુઃખરૂપ જ છે. જીવ બાહ્ય સામગ્રીને સુખનું કે દુઃખનું સાધન માને
છે તે ભ્રમ છે; અને બાહ્ય સામગ્રીને રાખવા કે ટાળવા માગે છે પરંતુ તે કાંઈ તેને
આધીન નથી. એટલે તેમાં પણ ઈચ્છાવડે આકુળવ્યાકુળ જ થાય છે. અનુકૂળ
સંયોગ આવે ને સુખ માને, પણ તે કાંઈ સુખ નથી. વાસ્તવિક સુખ શું છે તેના
સ્વરૂપની તેને ખબર પણ નથી. કાં તો સંયોગને અને કાં તો મંદ આકુળતાને તે
સુખ માને છે, પણ ચૈતન્યતત્ત્વ રાગ અને સંયોગ વગરનું છે, તેને ક્્યાંય બહારથી
સુખ લાવવું પડતું નથી પણ પોતે સ્વયં સુખરૂપ છે; આવા નિરાકુળ સુખસ્વરૂપને
ઓળખતો નથી તેથી જીવ દુઃખી થાય છે. મિથ્યાત્વનું જે દુઃખ તે સમ્યગ્દર્શનાદિ
વડે જ ટળે છે, બીજો કોઈ ઉપાય નથી.

અરે, આ સંસાર! જુઓને, ક્ષણમાં સંયોગ ચાલ્યો જાય છે! જેને સુખનું સાધન

માનીને રક્ષવા માંગે, એવા એકના એક વહાલા પુત્ર ક્ષણમાં ફૂ થઈને ચાલ્યા જાય છે.
જીવ સુખને માટે સંયોગમાં વ્યર્થ ઝાંવા નાખે છે, ને સંયોગ મટતાં જાણે સુખનું સાધન
ચાલ્યું ગયું–એમ માનીને મહા દુઃખી થાય છે. પણ ચૈતન્યસ્વભાવમાં સુખ છે ને મોહનું
જ દુઃખ છે–એમ સમજીને મોહને દૂર કરે તો દુઃખ ટળે ને સુખ થાય. એ સિવાય સંયોગો
ફેરવવા માગે તે કાંઈ જીવને આધીન નથી, ને ઈચ્છા પ્રમાણે કાંઈક સંયોગ હોય તો પણ
તેમાં કાંઈ સુખ નથી. ભાઈ, સંયોગ તરફની વૃત્તિ તોડ ને સંયોગથી ભિન્ન ચૈતન્ય તત્ત્વ
તરફ અંતરમાં વળ. આત્મા જ આનંદસ્વરૂપ છે, તેની શ્રદ્ધા દ્વારા જ શાંતિ મળે છે.–
બીજો કોઈ ઉપાય નથી.

એકવાર સંયોગ એવો હોય કે લાખો રૂપિઆના દાન કરે...એ જ જીવને વળી

એવો સંયોગ આવે કે રોટલા ખાવાના પણ સાંસા પડી જાય. એ બંને સાતા–અસાતાના
ઉદય નિમિત્તે થાય છે, તેમાં જીવનો પ્રયત્ન કાંઈ કામ આવતો નથી. જીવ મોહથી
મફતનો દુઃખી થાય છે; જો સમાધાન કરીને સમ્યગ્દર્શનાદિ કરે તો સુખ થાય ને
આકુળતા મટે.

સમકિતી વિચારે છે કે–
અરે, જેનાથી પાપાસ્રવ થતો હોય એવી સંપદા શું કામની? અને જો મારે

PDF/HTML Page 33 of 41
single page version

: ૩૦ : : માગશર : ૨૪૯૬

પાપાસ્રવ નથી તો પછી બીજી સંપદાનું મારે શું કામ છે? બહારની સંપદા હો કે ન હો,

પણ મારો આત્મા નિરાસ્રવ રહે–એ જ મારે પ્રયોજન છે. બહારની સંપદાથી મારે કાંઈ

પ્રયોજન નથી, કેમકે તેમાં કાંઈ મારું સુખ નથી. મારું સુખ તો આસ્રવ વગરની મારી

સ્વરૂપસંપદામાં જ છે, જ્યાં મિથ્યાત્વાદિ આસ્રવો રોકાઈ ગયા ત્યાં કેવળજ્ઞાનાદિ

સ્વરૂપસંપદા આવી મળશે,–તો બીજી સંપદાથી મારે શું પ્રયોજન છે? અને જો બાહ્ય

સંપદા મળે ને આસ્રવ ન રોકાય તો એવી સંપદાથી શું પ્રયોજન છે? આમ ભાવના

ભાવીને ધર્માત્મા જીવ ચૈતન્યને સાધવામાં તત્પર થાય છે. અરે, ચૈતન્યસંપદા પાસે ધૂળ

જેવી આ બાહ્ય સંપદા શું કામની છે? ચૈતન્યને સાધતાં સાધતાં અલ્પકાળમાં કેવળજ્ઞાન

સંપદા પ્રાપ્ત થશે, ને વચ્ચે રાગના ફળરૂપે ઈન્દ્રાદિ પદની સંપદા તો સહેજે આવી પડશે.

શુદ્ધ આનંદકંદ સંપદાવાળો મારો આત્મા જ છે–એમ ધર્મી અનુભવે છે. ધર્મીને પોતાના

અંતરમાં ચૈતન્યની રિદ્ધિ–સિદ્ધિ સદાય વૃદ્ધિરૂપ ભાસે છે, ચૈતન્યની રિદ્ધિ–સિદ્ધિના

ભાનમાં તે જગતથી ઉદાસ છે. ભગવાનના દાસ છે ને જગતથી ઉદાસ છે–આવા

ચૈતન્યઋદ્ધિવંત સમકિતી સદાય સુખીયા છે. ચૈતન્યની રિદ્ધિથી પરિપૂર્ણ એવા પોતાના

આત્માને ધર્મી અમર જાણે છે. આવા આત્માને ઓળખવો તે એક જ આ અસાર

સંસારમાં શરણરૂપ છે. (એક વૈરાગ્યપ્રસંગના પ્રવચનમાંથી: સં. ૨૦૧૮)

‘जिनधर्मविनिर्मुक्तो मा भवत् चक्रवर्त्यपि’

જૈનધર્મ વગરનું ચક્રવર્તીપદ પણ ઈષ્ટ નથી–એમ દર્શનસ્તોત્રમાં આપણે બોલીએ

છીએ, ને એ રીતે ચક્રવર્તીપદ કરતાંય જૈનધર્મની મહત્તા પ્રસિદ્ધ કરીએ છીએ. એકવાર

આપણે આત્મધર્મમાં લખેલું હતું કે વડાપ્રધાનની પદવી કરતાંય ધર્મના સંસ્કાર મળવા

મોંઘા છે; અને એવા ધર્મસંસ્કાર મેળવનાર બાળકો ભાગ્યશાળી છે. આ સંબંધમાં પૂ.

ગુરુદેવ ઘણીવાર કહે છે કે “નાના બાળકો કે યુવાનોને તત્ત્વજ્ઞાનમાં રસ લેતા દેખીને મને

તેમના પર પ્રેમ આવે છે કે વાહ! આ બાળકો ભાગ્યશાળી છે કે નાનપણથી આત્માની

આવી અપૂર્વ વાત એમને કાને પડી ને તેમાં તેઓ રસ લ્યે છે.”–આ રીતે પ્રેમપૂર્વક ગુરુદેવ

નાના બાળકોને તેમજ યુવાનોને ધર્મમાં ઉત્સાહિત કરે છે. ખરું જ છે–બાળકોને નાનપણથી

ધાર્મિક જ્ઞાનના સંસ્કાર રેડવા તે સમાજની ઉન્નતિનું કારણ છે. અને ગુરુદેવના પ્રતાપે

આપણો બાલવિભાગ પણ હજારો બાળકોમાં ધાર્મિક સંસ્કારનું સીંચન કરી રહ્યો છે.

બાળકોમાં તત્ત્વજ્ઞાનના સંસ્કાર રેડવા તે ધર્મની ઉન્નતિનો શ્રેષ્ઠ માર્ગ છે. એટલે જ–

કહે હરિ–જૈનધર્મને કરવા આબાદાન,
સરસ રીત તો એજ છે, દ્યો બચ્ચાને જ્ઞાન.

PDF/HTML Page 34 of 41
single page version

: માગશર : ૨૪૯૬ : ૩૧ :

(વિવિધ તત્ત્વચર્ચાથી ભરપૂર સર્વે જિજ્ઞાસુઓનો પ્રિય વિભાગ)

ભગવત્ ધર્મ સૂક્ષ્મ છે, અર્થાત્ સર્વજ્ઞનો વીતરાગ ધર્મ સૂક્ષ્મ છે; રાગ તો સ્થૂળ

પરિણામ છે, તેના વડે ભગવત્ ધર્મ પમાતો નથી. સૂક્ષ્મ એવો ભગવત્ધર્મ–વીતરાગધર્મ
તે તો સૂક્ષ્મ–અતીન્દ્રિય જ્ઞાનવડે જ પમાય છે.

રે જીવ! રત્નત્રયના સુંદર પુષ્પોથી ખીલેલા તારા ચૈતન્યના બાગમાં પાંચ

ઈન્દ્રિય વિષયોરૂપી ઊંટડાને તું છૂટા ન મુકીશ, નહિતર તે ઊંટડા તારા ઉત્તમ

ચૈતન્યબાગને ઉજ્જડ કરી નાંખશે. સમ્યક્ત્વ સહિતના વૈરાગ્યરૂપી વાડથી તારા

ચૈતન્યબાગની રક્ષા કરજે.

* સુખ માટે શરણ

અહો, અનાદિથી જેનું શરણ લીધા વગર જીવ સંસારમાં દુઃખી થઈ રહ્યો છે એવો

શરણભૂત જ્ઞાનાનંદમય આત્મા, તેનું જેણે શરણ લીધું તે જીવ સ્વયમેવ સુખી છે, સુખ

માટે જગતના કોઈ પદાર્થની વાંછા તેને નથી. સુખથી ભરેલો પોતાનો આત્મા, તેના
અનુભવથી જ જીવ સુખી છે.

* ભગવાનનો વારસો

ભગવાન કહે છે કે હે જીવ! આનંદનો ખજાનો અમે ખોલ્યો છે; અમારા આ

આનંદના ખજાનાનો વારસો અમે તને આપીએ છીએ. તારે આ આનંદનો વારસો લેવો હોય

તો તું અંતરમાં ચિદાનન્દસ્વભાવની સન્મુખ થા; દેહથી ને રાગથી ભિન્નતા જાણીને જ્ઞાનમય
આત્માને અનુભવમાં લે; એટલે તને પણ અમારા જેવો જ આનંદનો ખજાનો મળશે.

–આ છે ભગવાનનો વારસો.
પ્રશ્ન:– અજ્ઞાનીએ સમવસરણમાં ભગવાનને જોયા હશે?
ઉત્તર:– ના; એણે ભગવાનના–દિવ્ય શરીરને જોયું, વાણી સાંભળી, પણ

ભગવાનને ન જોયા, ભગવાનના જ્ઞાનમય આત્માને ન જોયો કે ન ઓળખ્યો. દિવ્ય દેહ

અને વાણી એ કાંઈ ભગવાન નથી, ભગવાન તો એનાથી જુદા છે. જો ભગવાનને જુએ
–ઓળખે તો આત્માનું સ્વરૂપ ઓળખાઈ જાય, ને અજ્ઞાન રહે નહીં.

પ્રશ્ન:– ભરતક્ષેત્રનો જીવ ભગવાનને દેખી શકે?
ઉત્તર:– હા; સમ્યગ્જ્ઞાનના બળે ભરતક્ષેત્રનો જીવ પણ ભગવાનના સ્વરૂપને

દેખી શકે છે–ઓળખી શકે છે. ક્ષેત્રથી નજીક હોય તો જ ભગવાનનું સ્વરૂપ ઓળખી

શકાય એવું કાંઈ નથી.

PDF/HTML Page 35 of 41
single page version

: ૩૨ : : માગશર : ૨૪૯૬

પ્રશ્ન:– વિદેહક્ષેત્રમાં મનુષ્યનું કેટલું આયુષ્ય હોય?
ઉત્તર:– ઉત્કૃષ્ટ આયુ કરોડ પૂર્વ હોય છે.
પ્રશ્ન:– ત્યાં એથી ઓછું આયુષ્ય હોઈ શકે?
ઉત્તર:– જી હા, ઘણા જીવોને એથી ઓછું આયુષ્ય પણ હોઈ છે. ત્યાંના જે

સીમંધરાદિ વીસ તીર્થંકરો છે તેમને તો કરોડ પૂર્વનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય જ હોય છે; બીજા

સામાન્ય જીવોમાં ઓછું આયુષ્ય પણ હોય છે. (જે જુગલિયા–મનુષ્યો છે, તેમનું

આયુષ્ય અસંખ્યાત વર્ષોનું હોય છે.)

પ્રશ્ન:– વિદેહ ક્ષેત્રના જીવો મરીને સ્વર્ગમાં જ જાય–એ ખરૂં?
ઉત્તર:– ના; તે સંસારની ચારગતિ ને પંચમ મોક્ષગતિ, તેમાંથી કોઈ પણ ગતિમાં

જાય. ભોગભૂમિના જીવોને માટે એ નિયમ છે કે તે મરીને સ્વર્ગમાં જ થાય. બીજી કોઈ

ગતિમાં ન જાય.

પ્રશ્ન:– ભરતક્ષેત્રનો સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ મરીને વિદેહમાં ઉપજી શકે?
ઉત્તર:– ના; સીધો ત્યાં ન ઊપજે; વચ્ચે સ્વર્ગનો ભવ કરીને પછી ઉપજી શકે.

કોઈ ક્ષાયિક સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવે સમ્યક્ત્વ પામ્યા પહેલાં મનુષ્ય આયુ બાંધી લીધું હોય તો

તે ભોગભૂમિનો જ મનુષ્ય થાય.

* કહો, માતા! એ કોણ છે? :– ત્રિશલા માતાજીની સેવામાં રહેલી દિગ્કુમારી

દેવીઓ માતાજી સાથે આનંદકારી ચર્ચા કરતાં કરતાં પૂછે છે કે–હે માતા! જગતમાં સૌથી

ઉત્તમ,–ચાર અક્ષરની એક એવી વસ્તુ બતાવો કે જે તમારી પાસે હોય!

ચાર અક્ષરની ચીજ છે. જગતમાં તે શ્રેષ્ઠ છે...
તુમ અંતર બીરાજે છે, કહો, માતા! એ કોણ છે?

* આનંદનું ધામ :– શરીર તો છે રોગનું ધામ. આતમરામ આનંદનું ધામ.

અજ્ઞાન છે દુખનું ધામ. સમકિત છે સુખનું ધામ.

*આત્માનું જીવન :– આત્મા જ્ઞાનઆનંદના જીવનથી જીવનારો છે. રાગથી કે

જડ શરીરથી આત્મા જીવનારો નથી.

ચૈતન્ય રંગથી રંગાયેલો આત્મા રાગથી રંગાતો નથી.
રાગના રંગથી રંગાયેલો જીવ આત્માને દેખતો નથી.

*એક હતો રાજા :– તે અયોધ્યામાં રાજ કરે; પછી દીક્ષા લઈને મુનિ થયા. બે

હાથના આંગળા ભેગા કરો તો તે રાજાના પહેલા બે અક્ષર થાય. છેલ્લા બે અક્ષરમાં

બેસવાની તમને મજા આવે.

PDF/HTML Page 36 of 41
single page version

: માગશર : ૨૪૯૬ : ૩૩ :

એનો એક દીકરો ભગવાન થયો; તો તે રાજા કોણ?

* મદ્રાસથી શ્રી ફકીરચંદભાઈ ભક્તિપૂર્વક લખે છે કે ‘પૂ. ગુરુદેવની વાણી

ઝીલીને આપ આત્મધર્મ દ્વારા દૂર દૂર વસતા ભાઈઓને લાભ આપી રહ્યા છો. આભાર

માટે અમો પાસે શબ્દો નથી. પૂજ્ય ગુરુદેવનો અપાર ઉપકાર છે’ વિશેષમાં તેમણે

કેટલાક પ્રશ્નો લખ્યા છે તે સંબંધમાં જણાવવાનું કે ભાઈશ્રી સ્વભાવના લક્ષે વિભાવ

પર્યાય તૂટી ને નિર્મળપર્યાય થઈ,–તો ત્યાં નિર્મળપર્યાય તે પણ ‘ક્રમ’ જ છે, કાંઈ

‘અક્રમ’ તો નથી. વિભાવમાંથી નિર્મળપર્યાય થાય તેથી કાંઈ તેને અક્રમ ન કહેવાય.

આ સંબંધમાં આત્મધર્મમાં ઘણી ચર્ચા આવી ગઈ છે; જરાક વિગતવાર અભ્યાસ કરશો

તો બધા ખુલાસા થઈ જશે; અથવા સત્સમાગમથી ઝટ સમાધાન થઈ શકશે.

* પ્રશ્ન:– મધ ખવાય?
ઉત્તર:– ના; માંસની જેમ જ મધ સર્વથા અભક્ષ્ય છે. દવામાં પણ તે ખવાય નહીં.
*એક ‘જિજ્ઞાસુ’ ના પ્રશ્નો બાબતમાં જણાવવાનું કે–
‘મોક્ષાર્થી’ તો સમ્યક્ત્વસન્મુખ જીવોથી માંડીને બારમા ગુણસ્થાન સુધીના બધા

જીવોને કહી શકાય છે.

ગૃહસ્થવેષમાં કવલ–આહાર લેતાં લેતાં, કે દોરી ઉપર નાચતાં–નાચતાં વગેરે

દશામાં કેવલજ્ઞાન થવાનું માનવું તે ભગવાન અરિહંતદેવનો અવર્ણવાદ છે; તે કોઈ

દશામાં કેવળજ્ઞાન થતું નથી. કેવળજ્ઞાન થયા પછી પણ જીવ કોઈને પગે લાગે કે કોઈના

પગ દાબે–એમ માનવું તે પણ કેવળીપ્રભુની નિંદા કરવા સમાન છે.

‘તત્ત્વજ્ઞાનમાં ભેદ હોવો ન જોઈએ’ એ સાચું; સાચા જ્ઞાનમાં મતભેદ ન હોય,

પરંતુ જ્યારે પરસ્પર વિરૂદ્ધ બે વાત આવે ત્યારે તેમાંથી એક સાચી કઈ છે તે પરીક્ષા

કરીને આત્માર્થીએ ઓળખવું જોઈએ.–નહિતર તત્ત્વનો નિર્ણય ન થાય.

વિષયાનંદ બિંદુ જેટલો, ને આત્મિક આનંદસિંધુ જેટલો–એ ઉપમા બરાબર નથી,

અત્યંત વિપરીત છે ને તીવ્ર પાપની પોષક છે.

*સૌરાષ્ટ્ર–મહારાષ્ટ્ર અને મધ્યપ્રદેશના કેટલાક ગામોમાં પૂ. શ્રી કાનજીસ્વામીના

પ્રવાસ માટેનો કાર્યક્રમ તૈયાર થાય છે. સોનગઢથી પોષ વદ અમાસે પ્રવાસ શરૂ થઈને પુન:

વૈશાખ સુદ ચોથે સોનગઢ પધારશે. વિગતવાર સંપૂર્ણ કાર્યક્રમ આગામી અંકમાં આપીશું.

બાલ વિભાગના નવા સભ્યોનાં નામ આ અંકે આપી શકાયા નથી, આવતા

અંકે આપીશું.

PDF/HTML Page 37 of 41
single page version

: ૩૪ : : માગશર : ૨૪૯૬

*પંચાસ્તિકાયના કેટલાક પ્રવચનો આ અંકમાં છપાયા છે. આ ઉપરાંત દ્રવ્યના

ત્રણ લક્ષણ સંબંધી એક મોટો લેખ પ્રેસમાં છાપવા આપેલ, પણ પૃષ્ઠસંખ્યાની મર્યાદાને

કારણે તે લેખ આ અંકમાં છાપી શકાયો નથી, એટલે પાછો આવેલ છે. અવારનવાર આ

રીતે મહત્ત્વના લેખો પણ બાકી રાખવા પડે છે.

બાલવિભાગના સભ્યોને દીપાવલીઅભિનંદન કાર્ડ મોકલવામાં આવ્યા હતા; આ

માટે સ્વ. બાલસભ્ય કુમારી ઉષાબેનની સ્મૃતિમાં ભાઈશ્રી વૃજલાલ મગનલાલ

(જલગાંવ) તરફથી રૂા. ૧૦૧) આપવામાં આવ્યા હતા; તથા બીજા રૂા. ૧૦૧)

બાલવિભાગના સભ્યો ચેતન–અતુલ–જિનેશ નવનીતલાલ દોશી (ઘાટકોપર) તરફથી

બાલવિભાગમાં આવ્યા હતા.

* राधौगढમાં શ્રી બાલુભાઈના પ્રયત્નથી પાઠશાળા ચાલુ થયેલ છે;

જૈનબાળપોથી વગેરે શિખવાય છે, તેમાં બાળકો ઉત્સાહથી ભાગ લ્યે છે, ને સારી

જાગૃતિ થઈ છે. ધન્યવાદ! (બીજા ગામો પણ આનું અનુકરણ કરે)

સર્વજ્ઞની કૃપા

પોતાના જ્ઞાનમાં જેણે સર્વજ્ઞનો નિર્ણય કર્યો છે અને અંતર્મુખ થઈને

જ્ઞાનસ્વભાવની સમ્યક્પ્રતીતિ–જ્ઞાન–રમણતા પ્રગટ કરીને જે મોક્ષમાર્ગી થયા છે એવા

ધર્માત્મા, સર્વજ્ઞના ઉપકારની પ્રસિદ્ધિ કરતાં કહે છે કે અહો પરમાત્મા! આપની મારા

ઉપર કૃપા થઈ...આપની કૃપાના પ્રસાદથી જ હું મોક્ષમાર્ગ પામ્યો...મોક્ષરૂપ પરમ આનંદ

તે ખરેખર આપની કૃપાનું જ ફળ છે.–કોણ કહે આમ? ...કે જેણે પોતાના હૃદયમાં

સર્વજ્ઞને બેસાડીને, જ્ઞાનસ્વભાવની શ્રદ્ધા કરી છે, એટલે અંતર્મુખ થઈને

ચિદાનંદપરમાત્માની પ્રસન્નતા જેણે મેળવી છે...તે વિનયના પ્રસંગે ઉપકારીનો ઉપકાર

પ્રસિદ્ધ કરતાં કહે છે કે અહો નાથ! આપ મારા ઉપર પ્રસન્ન થયા...આપની પ્રસાદીથી હું

પરમ આનંદ પામ્યો...આપના અનુગ્રહરૂપ કૃપાથી જ હું મોક્ષમાર્ગ પામ્યો. આ રીતે

સાધક સન્તો ઉપર સર્વજ્ઞની કૃપા છે.

*પૂજ્ય શ્રી કાનજીસ્વામીના ઉત્તમ જીવન પરિચયનું રંગબેરંગી સુંદર પુસ્તક બ્ર.

હરિલાલ જૈન દ્વારા સંપાદિત અને મુંબઈ–મુમુક્ષુ મંડળ દ્વારા પ્રકાશિત થયું છે; આ પુસ્તકની

લાગત કિંમત ત્રણ રૂપિયા હોવા છતાં, માત્ર એક રૂપિયો કિંમત રાખવામાં આવી છે.

જન્મથી માંડીને મુંબઈમાં રત્નચિંતામણી જયંતિ સુધીના મહત્ત્વના પ્રસંગો, પ્રભાવનાના

અનેક પ્રસંગો, ચિત્રો અને તત્ત્વજ્ઞાનથી ભરપૂર આ પુસ્તક દરેક મુમુક્ષુને ઉત્તમ પ્રેરણાઓ

આપે છે, ને જૈનધર્મની મહત્તા સમજાવે છે. તે ઉપરાંત આ પુસ્તકની બીજી એ વિશેષતા છે

કે પૂ. શ્રી કાનજીસ્વામીના પોતાના જ હસ્તાક્ષરમાં પપ જેટલા સિદ્ધાંતિક વચનામૃતો તેમજ

તીર્થયાત્રા વખતના ઉદ્ગારો આપવામાં આવ્યા છે. આપે આ પુસ્તક ન મેળવ્યું હોય તો

તુરતમાં મેળવી લ્યો. (કિંમત એક રૂપિયો; પોસ્ટેજ સહિત દોઢ રૂપિયો)

PDF/HTML Page 38 of 41
single page version

: માગશર : ૨૪૯૬ : ૩પ :

–: વૈરાગ્ય સમાચાર :–

* ગોધરાના ભાઈશ્રી ઈન્દ્રવદન (રમણલાલ ગીરધરલાલના સુપુત્ર) ૨૭ વર્ષની

યુવાન વયે તા. ૨પ–૧૧–૬૯ ના રોજ હૃદયરોગના હુમલાથી સ્વર્ગવાસ પામ્યા છે. તેઓ

શરૂઆતથી જ આપણા બાલવિભાગના એક ઉત્સાહી સભ્ય (No.10) હતા, અને

તત્ત્વના અભ્યાસમાં સારો રસ લેતા હતા. તેમના પરિવાર પ્રત્યે સહાનુભૂતિ ઈચ્છીએ

છીએ, અને સ્વ. ઈન્દ્રવદનનો આત્મા જૈનધર્મના સંસ્કારમાં આગળ વધીને આત્મહિત

સાધે એમ ઈચ્છીએ છીએ. આવા પ્રસંગો જીવને ચેતાવે છે કે રે જીવ! બાળપણથી જ

ધર્મના સંસ્કાર રેડીને યુવાનવયમાં આત્મહિત કરી લેવા જેવું છે,–ભવિષ્યના ભરોસે

ધર્મમાં આળસ કરવા જેવું નથી. (બાલવિભાગના દરેક સભ્ય ભાઈ–બહેનો આ

વૈરાગ્યસમાચાર વાંચો ત્યારે આપણા એ સાધર્મી ભાઈની સ્મૃતિમાં નવ વાર નમસ્કાર

મંત્રનો જાપ કરજો.)

* સોનગઢમાં કારતક વદ ૧૪ની રાત્રે ભાઈશ્રી હીરાચંદ ત્રિભુવનદાસ

(હીરાભાઈ ભગત) સ્વર્ગવાસ પામી ગયા. તેઓ મૂળ સોનગઢના જુના આગેવાન

વેપારી હતા, અને ગુરુદેવ સં. ૧૯૯૧ માં સોનગઢ આવ્યા ત્યારથી સં. ૧૯૯૪ સુધી

તેમના ટેકરીવાળા મકાનમાં રહ્યા હતા; ને તેઓ ભક્તિપૂર્વક લાભ લેતા હતા; તેમને

લીધે તેમનો વિશાળ પરિવાર પણ સત્યધર્મ તરફ વળ્‌યો છે. તેમની એકપુત્રી

બાલબ્રહ્મચારી છે. તેમને સાંભળવાની તકલીફ હોવા છતાં અનેક વર્ષોથી તેઓ પૂજનમાં,

તેમજ પ્રવચનોમાં આવતા, ને ગુરુદેવ પ્રત્યે પ્રમોદ વ્યક્ત કરતા. ચૈત્ર સુદ તેરસે તેમના

મકાનમાં ગુરુદેવે દિ. જૈનધર્મનો સ્વીકાર કર્યો. ત્યારપછી લગભગ દરવર્ષે ચૈત્ર સુદ

તેરસનું પ્રવચન તેઓ તે મકાનમાં કરાવતા. છેલ્લા કેટલાક વખતથી તેઓ બિમાર હતા,

ત્યારે પણ અવારનવાર ગુરુદેવ તેમને દર્શન દેવા ગયેલા. દેવ–ગુરુ–ધર્મના શરણે તેઓ

આત્મહિત પામે–એ જ ભાવના.

* લાઠીના ભાઈશ્રી ધીરજલાલ અમરચંદના ધર્મપત્ની મંગળાબેન આસો વદ

પાંચમના રોજ સ્વર્ગવાસ પામ્યા છે. સ્વર્ગવાસના પાંચ છ દિવસ પહેલાં જ તેઓ

સોનગઢ આવેલા ને ભાવથી ગુરુદેવના દર્શન કરી ગયા હતા. વીતરાગી દેવગુરુધર્મની

ઉપાસના વડે તેઓ આત્મશાંતિ પામો.

* સોનગઢમાં કારતક વદ ૧૨ ના રોજ પાલેજવાળા અજવાળી બેન સ્વર્ગવાસ

પામ્યા; તેઓ સોનગઢ રહીને સત્સંગનો લાભ લેતા હતા. તેમને અઠવાડિયા પહેલાં

લકવાની અસર થયેલી, ને તે બિમારીમાં તેઓ સ્વર્ગવાસ પામી ગયા. તેઓ દેવ–ગુરુ–

ધર્મના શરણે આત્મશાંતિ પામો.

PDF/HTML Page 39 of 41
single page version

: ૩૬ : : માગશર : ૨૪૯૬

વૈરાગ્ય સંબોધન

(એક વૈરાગ્યપત્રમાંથી)

જીવંત ચૈતન્યને તેના જ્ઞાનશરીરથી જુદો કરવા કોઈ સમર્થ નથી.
ક્ષણિકપ્રસંગોથી ગભરાઈને દીન થઈ જવાનું આત્માને શોભતું નથી.

* ધૈર્યવંત જીવ ગમે તે પ્રસંગને ખૂબ જ વૈરાગ્યનું કારણ બનાવીને સાચી

આત્મશાંતિ પ્રાપ્ત કરવા તરફ આત્માને વાળવો. સંસાર તો ઘણો જોયો,–પણ સાર કાંઈ
ન નીકળ્‌યો. તો હવે સાર નીકળે એવું કરવા જેવું છે. જ્યાં શરીર અને પુત્ર પણ
આત્માના નથી ત્યાં બીજું કોણ આત્માનું છે?–કે જેને માટે જીવનનો કિંમતી સમય
આપીએ?

* અહો, આવો સરસ આપણો જૈનધર્મ તે આપણને ડગલે ને પગલે પરમ

વીતરાગતા શીખવે છે. આત્મામાં કોઈ અપાર તાકાત છે; જ્ઞાનની–વૈરાગ્યની–આનંદની
અપાર તાકાત આત્મામાં છે; ક્ષણિક નાના પ્રસંગોથી ગભરાઈને દીન થઈ જવાનું
આત્માને શોભતું નથી.

* જ્ઞાની સંતો પડકાર કરીને કહે છે કે અરે વીર! તું જાગ! ઊઠ! તારી પ્રભુતાને

સંભાળ. તારું ચૈતન્યજીવન હણાઈ નથી ગયું; જીવતો જાગતો ચૈતન્યભગવાન તું છો,
ત્રણલોકની પ્રતિકૂળતાનો ઢગલો પણ આત્માને તેના જ્ઞાનશરીરથી જુદો કરવા સમર્થ
નથી. ગભરા નહીં, હતાશ ન થા.

* વીતરાગતાની સાધના વડે જ ભવનો નાશ થાય છે. એવી ભાવના માટે

સંતપુરુષોની સમીપ વસવું તે સારું છે; કેમકે ત્યાંના વાતાવરણમાં વીતરાગતા જ ઘૂંટાય
છે. સંસારમાં તો મોહ જ ઘૂંટાય છે; સત્સંગમાં મનમાંથી સંસારના વિચારો છૂટીને કોઈ
અનેરી શાંતિ અનુભવાય છે. સંસારથી સંતપ્ત આત્માને સાચા વૈરાગ્ય રસવડે સીંચન
કરીને જ્ઞાનીઓના પંથે આગળ વધવું,–એ જ આ અસાર સંસારથી છૂટવાનો રસ્તો છે.
સંતોએ ખરૂં જ કહ્યું છે કે–

‘સુખકી સહેલી હૈ અકેલી ઉદાસીનતા; અધ્યાત્મની જનની તે ઉદાસીનતા.’

(જમશેદપુરના ભાઈશ્રી ધરમચંદ નરભેરામ કામાણીના સ્વર્ગવાસ પ્રસંગના એક

વૈરાગ્યપત્રમાંથી આપ આ લખાણ વાંચી રહ્યા છો.) –સામે પાને ચાલુ

PDF/HTML Page 40 of 41
single page version

: માગશર : ૨૪૯૬ : ૩૭ :

સત્સંગ જીવને જાગૃત રાખીને ક્ષણે ને

પળે વૈરાગ્યની પ્રેરણા આપ્યા જ કરે છે.

* ગુરુદેવ વૈરાગ્યથી કહે છે કે અરે, આ સંસારમાં વૈરાગ્યના આવા પ્રસંગ બન્યા જ કરે

છે. કર્મરૂપી દુશ્મને જીવને હેરાન કરવા માટે આ શરીરરૂપી પીંજરૂં બનાવ્યું છે. એ

પીંજરામાં પૂરાવું જીવને કેમ ગમતું હશે? જીવ પોતાને ભૂલીને આ પીંજરાને જ

પોતાનું સ્વરૂપ માની બેઠો. તેથી પીંજરાથી જીવ છૂટો પડતાં ખોટી રીતે દુઃખી થાય છે.

* રે જીવ! તું વિચાર તો કર, કે દેહનું પીંજરું છૂટતાં તારા આત્માનું શું કાંઈ ઓછું

થઈ ગયું? અહીં કે બીજે ગમે ત્યાં આત્મા પોતાના અનંત ગુણો જ્ઞાન–

આનંદસહિત જ સદાય બિરાજી રહ્યો છે, તેનું અસ્તિત્વ કદી મટી જતું નથી, કે

તેનો કોઈ જ ગુણ ઓછો થતો નથી. પછી ખેદ શેનો?–માત્ર મોહનો. મોહનું

દુઃખ મરણ કરતાંય વધારે છે.

* મુમુક્ષુ જીવે વિચારવું ઘટે કે–જગતમાં મૃત્યુ વગેરેનાં અનેક પ્રસંગ દેખવા છતાં

વીતરાગને શું ખેદ થાય છે?–જરાય નહીં. જો વીતરાગ ખેદ નથી કરતા તો હું શા

માટે ખેદ કરીને દુઃખી થાઉં?–શું હું પણ વીતરાગ જેવો જ નથી? શું મને

વીતરાગતા નથી ગમતી? શું મારે વીતરાગ નથી થવું? મને વીતરાગતા ગમે છે.

તો પછી આવા અલ્પ પ્રસંગમાં આવો ખેદ કરવાનું મને શોભતું નથી.–આમ

શૂરવીર થઈને હે જીવ! તું વીતરાગી આદર્શને અપનાવ.

* જાગૃત જીવ પોતે જ પોતાની તાકાતથી ગમે તે પ્રસંગે સમાધાન કરે એવો છે.

સત્સંગનું વાતાવરણ ક્ષણે ને પળે જીવને જાગૃત રાખીને વૈરાગ્યની પ્રેરણા

આપ્યા જ કરે છે. જગતના કોઈ પ્રસંગની તાકાત નથી કે આત્માર્થીની

વૈરાગ્યપરિણતિને તોડી શકે.

રામદ્વારા થયેલું અપમાન કે ઘોર વનવાસ પણ સીતાજીની જ્ઞાનદશાને કે

વૈરાગ્યદશાને જરાય આંચ પહોંચાડી શક્યા ન હતા.

ઘોરાતિઘોર આળ, અને ફાંસીની સજા પણ વીર સુદર્શન શેઠને વૈરાગ્યભાવનાથી

જરાય ડગાવી શક્્યા ન હતા.

* હું જ્ઞાન છું–એવી નિજાનંદની અનુભૂતિમાંથી સમકિતીને જગતમાં કોણ ડગાવી

શકે છે? દૂરના દાખલા ક્યાં શોધવા?–આપણી નજર સમક્ષ જ જ્ઞાનીઓ કેવા

વીતરાગભાવે શોભી રહ્યા છે! કેવો સરસ છે એમનો આત્મભાવ! આપણે પણ

એમના ભક્ત છીએને!–તેમના જેવો વીતરાગભાવ ને આત્મભાવ આપણે

તેમની પાસેથી શીખવાનો છે. એ જ સમાધાનનો ઉપાય છે; એ જ શાંતિનો રાહ

છે, એ જ કર્તવ્ય છે.

હે જીવ! સંસારથી વિરક્ત થઈને તું આત્મામાં ગમાડ.

< Previous Page Next Page >