PDF/HTML Page 21 of 69
single page version
થઈ શકે નહીં; માટે અહિંસા–પ્રેમીએ તેનું સાચું સ્વરૂપ સમજવું જોઈએ. ભગવાન
મહાવીરના શાસનમાં પરમ અહિંસા ધર્મનું સત્ય સ્વરૂપ સમજાવ્યું છે; તે અહીં કહીએ
જરૂર મોક્ષ થાય. અને આત્માનો સ્વભાવ હણાય નહીં.
કરવો પડે. (પછી તે ભવ સુગતિનો હો કે દુર્ગતિનો હો.) આ રીતે અહિંસા તે
મોક્ષનું કારણ છે, અને હિંસા તે સંસારનું કારણ છે.
અહિંસા કે
PDF/HTML Page 22 of 69
single page version
પણ જે જીવને અકષાય–વીતરાગભાવ છે તે જીવ અહિંસક છે, અને જે જીવને સકષાય–
રાગાદિભાવ છે. તે જીવ હિંસક છે. આ ભગવાન વીરનાથે જૈનશાસનમાં કહેલો અહિંસા
અને હિંસાનો મહાન સિદ્ધાંત છે. તેમાં જે રાગાદિ હિંસા છે તે અધર્મ છે, અને
જીવોને માટે હિતકારી હોવાથી, તે જ ‘ઈષ્ટ–ઉપદેશ’ છે, તે જ ભગવાન મહાવીરનો
ઉપદેશ છે.
મારી નાંખવા અને તેમનું માંસ ખાવા તે લૂટારાઓ પાછળ પડ્યા.
પંજામાંથી મુનિની રક્ષા કરવા તેણે લૂટારાઓને ઘણા સમજાવ્યા કે આ નિર્દોષ
ધર્માત્માને હેરાન ન કરો. પણ માંસના લોભી દુષ્ટ લૂટારાઓ કોઈ રીતે માન્યા નહિ, ને
તેમણે તો મુનિને મારવાની તૈયારી કરી.
PDF/HTML Page 23 of 69
single page version
મારી શક્્યા.
૧. રાજાદ્વારા તો ચાલીસ લૂટારાઓ હણાયા.
૨. લૂટારાઓ વડે એક પણ માણસ હણાયો નહિ.
–તો હવે તે બેમાંથી વધારે હિંસક તમે કોને માનશો?
રાજાને વધુ હિંસક કહેશો? કે લૂટારાઓને?
ચોક્કસપણે તમે લૂટારાઓને જ વધુ હિંસક કહેશો; ને રાજાને હિંસક નહીં કહો,
૨. અને કોઈ માણસ ન મરવા છતાં તે લૂટારાઓને વધુ હિંસા કેમ ગણી?
૩. મુનિરાજ તો બંને પ્રત્યે તટસ્થ, રાગ–દ્વેષ વગરના છે તેથી તેઓ વીતરાગી–
“વધુ જીવ મરે માટે વધુ હિંસા, ને ઓછા જીવ મરે ત્યાં ઓછી હિંસા”–એવો
છે?
લાગી.
થઈ, કેમકે કષાય પોતે જ હિંસા છે.
PDF/HTML Page 24 of 69
single page version
પરમ ધર્મ છે.
PDF/HTML Page 25 of 69
single page version
तेषामेवोत्पत्तिः हिंसेति जिनागमस्य संक्षेपः।।४४।।
રાગાદિની જે ઉત્પત્તિ હિંસા જરૂર તે જાણવી.
જિનવરકથિત આગમ તણો રે! આ જ ટૂંકો સાર છે,
પુરુષાર્થ સિદ્ધિ–ઉપાયમાં અમૃતસૂરિનું વચન છે.
જ્યાં કષાયસહિતયોગથી દ્રવ્ય–ભાવરૂપ પ્રાણોનો ઘાત છે ત્યાં ચોક્કસ હિંસા છે.
જે સત્પુરુષને યોગ્યઆચરણ છે અને રાગાદિ કષાયનો અભાવ છે તેને, માત્ર
एसो बंधसमासो जीवाणं णिच्छयणयस्स।।२६२।।
–આ જીવ કેરા બંધનો સંક્ષેપ નિશ્ચયનય થકી.
PDF/HTML Page 26 of 69
single page version
૧. યુધિષ્ઠિર–ભીમ–અર્જુન તો ચિદાનંદતત્ત્વની શાંત અનુભૂતિમાં એવા લીન થઈ
PDF/HTML Page 27 of 69
single page version
રાગ, ભલે ગમે તે કોટીનો હો પણ તે ઈષ્ટ નથી, તેમાં શાંતિ
નથી, એટલે તે અહિંસા નથી.
PDF/HTML Page 28 of 69
single page version
ગયો એટલે એટલા રાગની ઉત્પત્તિ થઈ, ને તેઓ વીતરાગપણે રહી ન શક્્યા,
કેવળજ્ઞાન ન પામ્યા; પણ એટલા વિકલ્પ પૂરતી ચૈતન્યભાવની સૂક્ષ્મહિંસાને લીધે
તેમને સંસારમાં સર્વાર્થસિદ્ધિનો ભવ થયો. (મોક્ષ ન થયો, પણ ભવ થયો.)
૩. ત્રીજા કોઈ જીવો એવા હતા કે જેમણે આ ઉપસર્ગ દેખીને, ઉપસર્ગ કરનાર ઉપર
બચાવવાની ચેષ્ટા કરી.
વધુ હિંસા છે. તેમના પરિણામ શુભ હોવા છતાં આપણે તેમને અહિંસક નહીં કહીએ,
કેમકે અહિંસા તો આપણે વીતરાગભાવને જ સ્વીકારેલ છે. એટલે–
* પણ સ્વરૂપમાં સ્થિર વીતરાગ–પરિણામવાળો જીવ જ પૂરો અહિંસક છે.
જીવના ચૈતન્યપ્રાણ હણાય છે–તે રાગને (શુભરાગને) તે અહિંસા–ધર્મ માને છે. આ
મોટી હિંસાનું સેવન છે. જેણે હિંસાને જ અહિંસા માની લીધી (રાગને જ વીતરાગતા
માની લીધી)–એના જેવું મોટું પાપ બીજું કયું હોઈ શકે?
PDF/HTML Page 29 of 69
single page version
વીતરાગ થઈને એ રીતે તે ભવ્ય ભવસાગર તરે.
૨. તે જંગલમાં એક વાઘ રહેતો હતો, તે કૂ્રરપરિણામી હતો.
૩. એક વીતરાગી મુનિરાજ વિચરતા–વિચરતા તે જંગલમાં આવ્યા; ને જે ગૂફામાં
લાગ્યા.
એમના પધારવાથી મારી ગૂફા ધન્ય થઈ...હું કઈ રીતે તેમની સેવા કરું? એવા
શુભભાવપૂર્વક તે ભૂંડ ગૂફાના દરવાજે બેસીને મુનિરાજની રક્ષા કરતું હતું.
PDF/HTML Page 30 of 69
single page version
(ર) વાઘનો જીવ :– જે મુનિરાજને મારવાના અપ્રશસ્ત દ્વેષકષાયમાં વર્તે છે.
(૩) મુનિરાજ :– જેઓ અકષાય વીતરાગભાવમાં વર્તે છે.
PDF/HTML Page 31 of 69
single page version
શકશો. તેનાં કારણનો વિચાર કરશો તો તમને અહિંસાધર્મનું રહસ્ય સમજાશે.
(ર) અપ્રશસ્તકષાયરૂપ હિંસાવાળા વાઘને નરકમાં ભવ.
(૩) કષાયરહિત વીતરાગી અહિંસક મુનિરાજનું મોક્ષગમન.
PDF/HTML Page 32 of 69
single page version
અત્યંત પ્રશંસનીય છે, ને તે વીતરાગભાવની સરખામણીમાં ભૂંડનો પ્રશસ્તરાગ પણ
પ્રશંસનીય નથી.
લગાડીએ તોપણ તેને હિંસા તો કહેવી જ પડશે, કેમકે જેટલો રાગ છે તેટલી હિંસા છે.
પીત્તળને પ્રશસ્ત વિશેષણ લગાડીને ‘પ્રશસ્ત–પીત્તળ’ એમ કહીએ તેથી કાંઈ તે
સુવર્ણની જાતમાં તો ન જ આવે; તેમ કોઈ રાગાદિ–હિંસાને પ્રશસ્ત વિશેષણ લગાડીએ
તેથી કાંઈ તે ‘અહિંસા’ ન બની જાય.
પરમ અહિંસા ધર્મ વડે તે મોક્ષને સાધશે. આ રીતે
હોય ને એક છેલ્લો નંબર હોય,–પણ બંનેની કક્ષા એક જ છે–તેમ.) વાઘ અને ભૂંડ
બંનેમાં જેટલા રાગાદિ કષાયભાવો છે તેટલી હિંસા છે; ને જે હિંસા છે તે અહિંસા નથી
એટલે ધર્મ નથી.
PDF/HTML Page 33 of 69
single page version
અહિંસાધર્મ’ને જાણવા
પ્રથમ તો ચૈતન્યઉપયોગ
જોઈએ. ભિન્નપણું જાણે
શુદ્ધઉપયોગરૂપ
એવું ભિન્નપણું કયા પ્રકારે જાણવું? એમ અંતરમાં જિજ્ઞાસા જાગે તો,
આત્મામાં સાક્ષાત્ અનુભવીને આગમમાં પણ સ્પષ્ટ બતાવ્યું છે; તે અહીં કહીએ
છીએ:–
PDF/HTML Page 34 of 69
single page version
તે કેમ પુદ્ગલ થઈ શકે કે ‘મારું આ’ તું કહે અરે?
સર્વજ્ઞ–જ્ઞાનની સાક્ષીથી અને પોતાના સ્વાનુભવથી પ્રતિબોધે છે કે: હે ભાઈ, ‘જે નિત્ય
ઉપયોગસ્વરૂપ છે તે જીવ છે’ એમ સર્વજ્ઞ ભગવાનના જ્ઞાનમાં આવ્યું છે, આગમમાં
પણ ભગવાને સ્પષ્ટ એમ પ્રકાશ્યું છે, ને અનુભવમાં પણ જીવ પણ સદા જ્ઞાનસ્વરૂપે જ
અનુભવાય છે. પોતાનું ઉપયોગપણું છોડીને જીવ કદી પુદ્ગલરૂપ તો થઈ જતો નથી;
જેમ અંધકારને અને પ્રકાશને એકપણું નથી પણ જુદાપણું જ છે, તેમ ચેતનપ્રકાશ
વગરના એવા રાગાદિભાવોને અને ચેતનપ્રકાશરૂપ ઉપયોગને કદી એકપણું નથી પણ
સદા જુદાપણું જ છે. આમ તારા ઉપયોગલક્ષણ વડે તારા જીવને તું સમસ્ત જડથી ને
રાગથી જુદો જાણ, ને ઉપયોગસ્વરૂપે જ પોતાને અનુભવમાં લઈને હે જીવ! તું અત્યંત
પ્રસન્ન થા....આનંદિત થા.
મારા સ્વતત્ત્વનું મને ભાન થયું કે અહો! હું તો સદા ઉપયોગસ્વરૂપ જ રહ્યો છું; મારું
ઉપયોગસ્વરૂપ હણાયું નથી.–આમ ઉપયોગસ્વરૂપની અનુભૂતિ રાગાદિથી અત્યંત ભિન્ન
હોવાથી તે પરમ અહિંસારૂપ છે, એટલે ઉપયોગસ્વરૂપનો અનુભવ (શુદ્ધઉપયોગ) તે જ
પરમ અહિંસાધર્મ છે.
રચાયેલો નથી, પોતાનું સત્પણું ટકાવવા તે કોઈ ઈંદ્રિયોની કે રાગની અપેક્ષા રાખતો
નથી; ઈંદ્રિયો કે રાગ વગર તે સ્વયંસિદ્ધ જીવનું સ્વરૂપ છે.
PDF/HTML Page 35 of 69
single page version
જીવના પાંચ ભાવમાં ઉતારીએ તો–
અનુભવથી જોતાં પણ–
सेसा मे बाहिरा भावा सव्वे संजोगलक्खणा।।
બાકી બધા સંયોગલક્ષણ ભાવ મુજથી બાહ્ય છે.
PDF/HTML Page 36 of 69
single page version
ધર્માત્માની અનુભૂતિ છે.
જીવે છે.–માટે રાગ તે આત્માનું લક્ષણ નથી. રાગને લક્ષણ માનતાં અવ્યાપ્તિ દોષ આવે
છે.
ઉપયોગલક્ષણ વગરનો કદી હોતો નથી.
એ જીવજો જીવડાવજો, પ્રભુ વીરનો ઉપદેશ છે.
ચેતન–જીવન વીરપંથમાં, નહિ દેહજીવન સત્ય છે;
ચેતન રહે નિજભાવમાં બસ! એ જ સાચું જીવન છે.
ઉપયોગ તે જીવનું સર્વસ્વ છે. તે ઉપયોગની શુદ્ધ અવસ્થા હોય ત્યારે તેની સાથે
સાચું જીવન છે, અને તે જીવને ઈષ્ટ છે.
છે, તેથી તે જ જીવને ઈષ્ટ છે. આ રીતે વીતરાગભાવનો ઉપદેશ તે જ ભગવાન
મહાવીરનો ઈષ્ટ ઉપદેશ છે.
ભગવાન મહાવીરના આવા ઈષ્ટ ઉપદેશને ઓળખીને તેની ઉપાસના કરો; તે જ
PDF/HTML Page 37 of 69
single page version
કર્મથી વિમુક્ત ચેતનાસ્વરૂપે આત્માને ચેતવો–અનુભવવો તે જ શુદ્ધ ધર્મ છે.
આત્મઅનુભવ અસંભવ છે.
લક્ષણ વડે આત્મા લક્ષિત થાય છે–એમ જિનશાસનમાં સર્વજ્ઞદેવે કહ્યું છે.
તે કેમ પુદ્ગલ થઈ શકે કે ‘મારું આ’ તું કહે અરે!
PDF/HTML Page 38 of 69
single page version
કર્મથી તેમ જ સર્વ રાગથી રહિત ચૈતન્યદશા છે, તે મુક્તિનો ઉપાય પણ શુભાશુભરાગ
વગરનો તેમ જ જડકર્મના સંબંધ વગરનો એવો શુદ્ધ ચૈતન્યભાવ છે.
તેને શુદ્ધચેતના પણ કહેવાય છે. આવો ધર્મ તે કર્મથી છૂટવાનો માર્ગ છે. આવી
શુદ્ધાત્માની ઉપાસનાનું અલૌકિક વર્ણન સમયસારમાં છે. અહો, સમયસારમાં તો બહુ
ગંભીરતા છે.
આત્માનો સ્વભાવ છે. ‘ચેતના’ ને રત્નત્રયનું લક્ષણ કહ્યું છે પણ રાગને લક્ષણ નથી
કહ્યું; રાગનો તો તેમાં અભાવ છે, એટલે રત્નત્રયમાં ક્્યાંય રાગ ન આવે; રત્નત્રય
રાગ વગરનાં છે. અને તે જ મોક્ષનું સાધન છે. આવા રાગ વગરનાં રત્નત્રય તે જ
આત્માનો સ્વભાવ નથી પણ બંધનો સ્વભાવ છે, તે તો કર્મ બાંધનાર છે, તે કાંઈ
જીવને કર્મથી છોડાવનાર નથી. અને ચેતનારૂપ રત્નત્રયધર્મ તો કર્મથી વિવર્જિત છે,
પૂજા–દાન વગેરેના શુભરાગને ભગવાને લૌકિકધર્મ કહ્યો છે પણ મોક્ષના કારણરૂપ
પરમાર્થધર્મ તે નથી; પરમાર્થધર્મ તો રાગ વગરનો છે. આવા રાગ વગરના રત્નત્રયની
આરાધના તે મહાવીરપ્રભુનો માર્ગ છે. તે જૈનશાસન છે.
જ મોક્ષમાર્ગ છે. આવા માર્ગને ઓળખીને ચેતનાના અનુભવની નિરંતર ભાવના કરવા
જેવી છે. તે જ અહિંસાધર્મનો મૂળ પાયો છે.
PDF/HTML Page 39 of 69
single page version
આયુના અભાવમાં કાંઈ જીવનો અભાવ થતો નથી.
આવા ચૈતન્યજીવનને ઓળખે તેને દેહબુદ્ધિ રહે નહિ, ને મરણનો ભય મટી
આયુકર્મથી છૂટો પડી જા તો તું સદા જીવીશ.
આયુકર્મ વગર, સ્વાધીન ઉપયોગ વડે તું જીવનાર છો.
ચૈતન્યથી જીવતાં શીખ, તો કદી મરણ નહિ થાય, ને સદાકાળનું સુખી જીવન રહેશે.
સિદ્ધ ભગવંતો અમર છે; તેમને મરણ કેમ નથી?
આયુકર્મનો સર્વથા અભાવ હોવાથી તેમને કદી મરણ નથી.
જો આયુથી જીવ જીવતો હોત તો તે આયુના અભાવમાં જીવનોય અભાવ થઈ
છે. જ્યાં ચૈતન્યભાવ પૂરો ખીલી ગયો છે ત્યાં અમર જીવન પ્રગટે છે.
અહિંસા તે ચૈતન્યજીવન છે. હિંસા તે મરણ છે.
PDF/HTML Page 40 of 69
single page version
તેના સ્વીકાર વગર જ્ઞાનની સાચી સેવા થઈ શકે નહિ, એટલે ધર્મ કે મોક્ષમાર્ગ
થઈ શકે નહિ.
પર્યાય કાં તો નિસર્ગ અને કાં તો અધિગમ એવા કારણપૂર્વક પ્રગટે છે. તે
કારણનો જેને સ્વીકાર નથી, પર્યાયનો જેને સ્વીકાર નથી, તેને જ્ઞાનની સેવા
પ્રગટી જ નથી.
ત્યાં તો અપૂર્વ આનંદનો અનુભવ થાય છે; તે આનંદસહિત જ્ઞાનની સેવા થાય
છે.
જાય છે.–તેણે જ્ઞાનની સેવા કરી, તેણે ભગવાનની ને ગુરુની શિખામણ માની.
તેને જ્ઞાનનો અનુભવ કર્યો. ગુણ–ગુણીને તેણે એકરૂપે અનુભવ્યા, દ્રવ્ય–
પર્યાયનો ભેદ તેણે મટાડયો ને અભેદનો અનુભવ કર્યો. આ જૈનશાસનનું રહસ્ય
છે; આ વીતરાગી સંતોનો ઉપદેશ છે.
ધર્માત્માનું પ્રથમ કર્તવ્ય છે. મુમુક્ષુએ મોક્ષને માટે નિયમથી જે કર્તવ્ય છે તે
રાગથી ભિન્ન આત્માના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર છે, ને તે જ મોક્ષમાર્ગ છે.