Atmadharma magazine - Ank 378 (Original language). Page: 2.

PDF/HTML Page 21 of 83
single page version

: ૧૪ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૫૦૧

* ચૈતનભાવ જ સાચું જીવન છે....દેહનો સંયોગ એ જીવન નથી. *

જિનવચનનો સાર; તેનું ફળ

સિદ્ધાલયસુખની પ્રાપ્તિ

(શીલપ્રાભૃતના પ્રવચનોમાંથી)

શુદ્ધરત્નત્રયરૂપ આત્મસ્વભાવ તે શીલ છે. એવા શીલની

આરાધનાવડે સિદ્ધાલયની પ્રાપ્તિ થાય છે. જે મહાત્માઓ આવા શીલના

ધારક છે તેમનો જન્મ ધન્ય છે. આવા શીલધર્મની પ્રાપ્તિ જિનવચનથી થાય

છે.

જિનવચનવડે જેણે સારને ગ્રહણ કર્યો છે,–સાર શું? કે શુદ્ધઆત્મા

તે જ જિનવચનનો સાર છે, –એવો સાર જેણે ગ્રહણ કર્યો છે, અને

શુદ્ધાત્માનું ગ્રહણ કરીને જેઓ વિષયોથી વિરક્ત થયા છે, વળી જેઓ

તપોધન છે, ધીર છે, અને શીલરૂપી પવિત્ર જળવડે સ્નાન કરીને વિશુદ્ધ

થયા છે, તેઓ સિદ્ધાલયના સુખને પામે છે.

જુઓ, આ જિનવચનના ગ્રહણનું ફળ! જિનવચન શુદ્ધઆત્માનું

ગ્રહણ કરાવે છે ને વિષયોનું વિરેચન કરાવે છે. સ્વસન્મુખ થઈને જેણે

શ્રદ્ધામાં–જ્ઞાનમાં ને ચારિત્રમાં શુદ્ધઆત્માનું ગ્રહણ કર્યું તેણે જિનવચનના

સારનું ગ્રહણ કર્યું. જિનવચનના જ્ઞાન વગર સત્યસાર હાથમાં આવે નહિ.

પોતાના જિનસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ તે જિનવચનનો સાર છે. શુદ્ધાત્માના ગ્રહણ

અને અનુભવ વગર બધુંય નિસ્સાર છે.

શુદ્ધાત્માના ગ્રહણ વગર વિષયોથી સાચી વિરક્તિ થાય જ નહીં.

જિનવચનનો સાર જાણીને શુદ્ધાત્માનું ગ્રહણ કરી મુનિવરો વિષયોથી

વિરક્ત થાય છે, ચૈતન્યમાં ઉપયોગને જોડીને પરમ ઉજ્જવળતા પ્રગટ કરે

છે; તેઓ એવા ધીરપણે બુદ્ધિને સ્વરૂપમાં જોડે છે કે ગમે તેવા પરિષહ આવે

તોપણ ડગતા નથી. આવા મુનિવરો પૂર્ણ સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ વડે ૮૪ લાખ

ઉત્તરગુણો સહિત સંપૂર્ણ શીલ પ્રગટ કરીને, તે શીલરૂપી જળવડે કર્મમળને

ધોઈ નાખે છે ને મોક્ષમંદિરમાં બિરાજતા થકા પરમ અતીન્દ્રિય આનંદને

બાધારહિત ભોગવે છે. શીલની એટલે કે શુદ્ધરત્નત્રયની આરાધનાનું આ

ફળ છે, ને તેની પ્રાપ્તિ જિનવચનદ્વારા થાય છે. માટે જિનાગમનો

PDF/HTML Page 22 of 83
single page version

: ચૈત્ર : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૧૫ :

* :સમ્યક્ત્વાદિ ભાવવડે ચૈતન્યજીવન જીવવાનો ભગવાનનો ઉપદેશ છે *

નિરંતર અભ્યાસ કર્તવ્ય છે, એટલે જિનાગમે કહ્યું છે તે પ્રમાણે સ્વસન્મુખ
પરિણામનો નિરંતર પ્રયત્ન કર્તવ્ય છે.
સૌથી પહેલાંં તો જિનવચન અનુસાર શુદ્ધાત્માને જાણીને

સ્વસન્મુખ સ્વાનુભવ સહિત તેની સમ્યક્ પ્રતીતિ કરે તે સમ્યગ્દર્શનની
આરાધના છે; ત્યાંથી કર્મોની નિર્જરા થવા માંડે છે. પછી સ્વરૂપમાં સ્થિર
થઈને અત્યંત વિશુદ્ધભાવથી ઉત્કૃષ્ટ આરાધના કરતાં જીવ મુક્તિ પામે છે.
અને જેને કાંઈક આરાધના અધૂરી રહી જાય તે ધર્માત્મા મુનિરાજ કે
શ્રાવક આરાધના સહિત સલ્લેખના કરીને સ્વર્ગમાં જાય છે ને પછી મનુષ્ય
થઈ આરાધના ઉત્કૃષ્ટપણે પૂર્ણ કરીને મોક્ષને પામે છે. આ રીતે શીલ કહો,
આરાધના કહો, કે મોક્ષમાર્ગ કહો–તે જિનવચનનો સાર છે, ને તેનું ફળ
સિદ્ધાલયસુખની પ્રાપ્તિ છે.

સમ્યગ્જ્ઞાન સર્વ પ્રયોજનની સિદ્ધિનું કારણ હોવાથી

મંગળરૂપ છે.

લોકમાં સર્વજનપ્રસિદ્ધ છે કે યથાર્થજ્ઞાનથી સર્વ સિદ્ધિ છે. પ્રથમ તો

દર્શનની વિશુદ્ધિપૂર્વક ભગવાન અર્હંતદેવ પ્રત્યે પરમભક્તિ હોય; આવા

સમ્યક્ત્વસહિત હોય ને જિનભક્તિ સહિત હોય તેવા જ્ઞાનને જ ખરેખર

જ્ઞાન કહેવાય છે. અહા, જેમના વચનથી સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે તેમના

પ્રત્યે જો પરમભક્તિ ન ઉલ્લસે તો ત્યાં સમ્યક્ત્વની આરાધના ક્યાંથી

હોય? જેના વચનથી સમ્યક્ત્વ થાય છે એવા દેવ–ગુરુ પ્રત્યે પરમભક્તિ

હોય છે, એવી ભક્તિ વગરનું જ્ઞાન તે જ્ઞાન નથી પણ અજ્ઞાન જ છે. વળી

ચૈતન્યનું ભાન થતાં અતીન્દ્રિય આનંદના સ્વાદ પાસે જગતના વિષયોનો

સ્વાદ તૂચ્છ લાગે છે, એટલે સહેજે વિષયોથી વિરક્તિ થઈ જાય છે. જો

ચૈતન્યરસની પરમપ્રીતિ અને વિષયોથી વિરક્તિ ન થાય તો તેણે જાણ્યું

શું? તેણે સંસાર અને મોક્ષના કારણને કઈ રીતે જાણ્યા? વિષયો તો

સંસારનું કારણ છે અને વિષયોથી વિરક્તિ કરીને ચૈતન્યસન્મુખ પ્રવૃત્તિ તે

મોક્ષનું કારણ છે. જે જીવ સંસાર–મોક્ષના કારણને ઓળખે છે તેને

ચૈતન્યના આનંદના અનુભવની પ્રીતિ છે, ને વિષયોમાં આકુળતાનું વેદન

છે તેનાથી તે વિરક્ત થાય છે. અહા, ચૈતન્યનો પરમ શાંતરસ જેણે ચાખ્યો

તેને આકુળતાજનક વિષયોનો રસ કેમ રહે?

PDF/HTML Page 23 of 83
single page version

: ૧૬ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૫૦૧

અમે પણ આનંદપૂર્વક આપના જ માર્ગે શીવપુરીમાં આવી રહ્યા છીએ.

આ રીતે સમ્યગ્દર્શન થતાં જ ચૈતન્યનો રસીલો થઈને જગતના વિષયોથી

વિરક્ત થાય છે, તેથી સમ્યક્ત્વ પણ મહાન શીલ છે. આવા સમ્યક્ત્વરૂપી

શીલસહિત હોય તે જ્ઞાન જ સમ્યગ્જ્ઞાન છે; જ્ઞાનની ને શાસ્ત્રને જાણવાની

મહત્તા તો સમ્યક્ત્વથી જ છે. સમ્યગ્દર્શન વગરના જ્ઞાનની કે શાસ્ત્રના

જાણપણાની કાંઈ બડાઈ નથી. અહા, સમ્યક્ત્વસહિત અને વિષયોથી

વિરક્ત એવું જે સમ્યગ્જ્ઞાન તે સર્વપ્રયોજનની સિદ્ધિનું કારણ છે. તેથી તે

મહાન મહિમાવંત છે. આ રીતે સમ્યક્ત્વસહિતના જ્ઞાનનો જે મહિમા કર્યો

તે જ મંગળ છે. તેનું ફળ મોક્ષસુખની પ્રાપ્તિ છે.

ઉત્સવ આનંદથી હળીમળીને ઉજવીએ

(વીરપ્રભુના ઉપકાર બાબતમાં સૌ એકમત છીએ)

મહાવીર ભગવાનના અઢીહજારવર્ષીય નિર્વાણ–

મહોત્સવમાં વારંવાર પ્રમોદપૂર્વક ગુરુદેવ કહે છે કે–અહો, આવો

અવસર ક્્યારે આવે! આવા ઉત્સવમાં પરસ્પર કલેશ કે વિરોધ

થાય એવું કોઈએ કરવું ન જોઈએ. ભગવાનમહાવીર પ્રત્યે

ભક્તિભાવથી, શાસનની શોભા વધે, ને સર્વત્ર શાંતિ જળવાય એ

વાત મુખ્ય રાખીને સૌએ પોત પોતાને યોગ્ય લાગે તે રીતે

મહોત્સવ ઉજવવો યોગ્ય છે. ઉજવણીનો વિરોધ કરવો યોગ્ય નથી;

સૌ એકબીજાના સાધર્મી છીએ–એમ સમજી ક્્યાંય વેરવિરોધ ન

થાય તેમ સૌએ કરવું યોગ્ય છે. કોઈએ એકબીજા માટે કટુભાષા

વાપરવી ન જોઈએ, સૌએ પ્રેમથી અને જેટલા બને તેટલા

સહકારથી કામ કરવું જોઈએ. મહાવીરભગવાનના આપણા ઉપર

મહાન ઉપકાર બાબતમાં તો ક્્યાંયે મતભેદ નથી, સૌ એકમત

છીએ. મહાવીર એક છે–મહાવીરના અનુયાયીઓ પણ એકમત

થઈને પ્રભુના મોક્ષગમનનો મહાન ઉત્સવ આનંદથી ઉજવીએ,

અને એ પાવન પંથે જઈએ. “જય મહાવીર” * *

PDF/HTML Page 24 of 83
single page version

: ચૈત્ર : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૧૭ :

* પ્રણમન કરું હું ધર્મકર્તા તીર્થ શ્રી વર્દ્ધમાનને *

જિજ્ઞાસુનું પ્રથમ કર્તવ્ય–આત્મતત્ત્વનો નિર્ણય

[સમ્યક્ત્વ–જીવન લેખમાળા: લેખાંક – ૧૧]

સુખ કહો કે સમ્યક્ત્વ કહો–તે જીવને વહાલું છે.

જેમાં સુખ ભર્યું છે. એવા પોતાના જ્ઞાનસ્વરૂપનો સાચો
નિર્ણય જ્ઞાનવડે કરવો તે જ સમ્યક્ત્વની રીત છે. જેણે
એવો નિર્ણય કર્યો તેને પાત્રતા થઈ ને તેને અંતરમાં
અનુભવ થશે જ.

સમ્યગ્દર્શન થતાં પહેલાંં સંસાર–દુઃખોથી ત્રાસીને આત્માનો આનંદ પ્રગટ કરવા

માટેની ભાવના જાગે છે.

હે ભાઈ! તારે સુખી થવું છે ને?–તો તું તારા સાચા સ્વરૂપને ઓળખ, –કે જેમાં

ખરેખર સુખ ભર્યું છે. આત્માના સ્વરૂપનો પહેલાંં સાચો નિર્ણય કરવાની વાત છે. અરે,

તું છો કોણ? શું ક્ષણિક પુણ્ય–પાપનો કરનાર તે જ તું છો? ના, ના, તું તો જ્ઞાન કરનાર

જ્ઞાનસ્વભાવી છો. પરને ગ્રહનાર કે છોડનાર તું નથી, ચેતકભાવ જ તું છો. આત્માનો

આવો નિર્ણય તે જ ધર્મની પહેલી શરૂઆતનો (સમ્યગ્દર્શનનો) ઉપાય છે. આવો

નિર્ણય ન કરે ત્યાંસુધી સમ્યગ્દર્શનની પાત્રતામાં પણ નથી. મારો સહજ સ્વભાવ

જાણવાનો છે–આવો જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય શ્રુતજ્ઞાનના બળથી થાય છે, ને તે જ

સમ્યક્ત્વની રીત છે. જેણે જ્ઞાનમાં સાચો નિર્ણય કર્યો તેને પાત્રતા થઈ, ને તેને અંતરમાં

અનુભવ થવાનો જ છે. માટે તત્ત્વનિર્ણય તે જિજ્ઞાસુ જીવનું પ્રથમ કર્તવ્ય છે.

હું જ્ઞાનસ્વભાવી જાણનાર છું, જ્ઞેયમાં ક્યાંય રાગ–દ્વેષ કરીને અટકવું તેવો મારો

જ્ઞાનસ્વભાવ નથી. પર ગમે તેમ હો, હું તો તેનો માત્ર જાણનાર છું, મારો જાણનાર

સ્વભાવ પરનું કાંઈ કરનાર નથી; પણ જ્ઞાનસ્વભાવ સાથે મારામાં શ્રદ્ધા–શાંતિ–આનંદ

વગેરે અનંત સ્વભાવો છે. હું જેમ જ્ઞાનસ્વભાવી છું તેમ જગતના બધા આત્માઓ

જ્ઞાનસ્વભાવી છે; તેમાં તેઓ પોતે પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય કરીને જ્ઞાનભાવરૂપે

PDF/HTML Page 25 of 83
single page version

: ૧૮ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૫૦૧

* અસીમ જ્ઞાનાદિ ગુણધારી જિતભવ મહાવીર–જિનને વંદન *

પરિણમે–તો જ તેમનું દુઃખ ટળે ને તેઓ સુખી થાય. પરજીવોનું દુઃખ કોઈ મટાડી શકે
નહિ; કેમકે દુઃખ તેઓએ પોતાની ભૂલથી ઊભું કર્યું છે, અને તેઓ પોતે પોતાની ભૂલ
ટાળે તો તેમનું દુઃખ ટળે. કોઈ પરના લક્ષે અટકવાનો જ્ઞાનનો સ્વભાવ નથી.
અરે જીવ! અત્યારસુધી પોતાના સુખને ભૂલીને તેં પરમાં સુખ માન્યું....તું

તે પાત્ર જીવે શ્રુતજ્ઞાનના અવલંબનથી આત્માના જ્ઞાનસ્વભાવને અવ્યક્તપણે

લક્ષમાં લીધો છે, એટલે સ્વભાવસન્મુખ ઝુક્્યો છે,–સમ્યક્ત્વસન્મુખ થયો છે;
પરિણામના પ્રવાહની દિક્ષા ફરી છે; તે અંતરમાં આગળ વધીને અનુભવ કરે છે એટલે
આત્મસાક્ષાત્કાર અર્થાત્ સમ્યગ્દર્શન થાય છે. તે માટે તે જીવ શું કરે છે? આત્માની
પ્રગટ પ્રસિદ્ધિને માટે ઈન્દ્રિય અને મનદ્વારા પર તરફ પ્રવર્તતી બુદ્ધિઓને પાછી વાળીને
જ્ઞાનને આત્મામાં લઈ જાય છે, એટલે ઉપયોગને આત્મસન્મુખ કરે છે, ત્યાં સાક્ષાત્
નિર્વિકલ્પ અનુભૂતિમાં ભગવાન આત્મા પ્રસિદ્ધ થાય છે. જ્ઞાન વડે જે અપ્રગટરૂપ
નિર્ણય કર્યો હતો તેનું આ ફળ આવ્યું એટલે કે પ્રગટરૂપ સ્વાનુભવ થયો.
જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય કરે ત્યાં આવું ફળ આવે જ.

PDF/HTML Page 26 of 83
single page version

: ચૈત્ર : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૧૯ :

* લહરાયેગા લહરાયેગા ઝંડા શ્રી મહાવીરકા *

આ જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માનો નિર્ણય કરવો તે અપૂર્વ ભાવ છે, તે દરેક મુમુક્ષુનું

ઈન્દ્રિય અને મન સાથે જોડાયેલો ઉપયોગ આત્માને પ્રસિદ્ધ કરી શકતો નથી, તે

શુભ–અશુભભાવો તો અજ્ઞાની જીવ પણ અનાદિકાળથી કરતો આવે છે, તે કાંઈ

* સમ્યગ્દર્શન થતાં શું થાય છે?

* સમ્યગ્દર્શન થતાં જ આત્માના સ્વરસની અપૂર્વ શાંતિ અનુભવાય છે,

કષાય વગરની શાંતિમાં ઉપયોગ ઠરતાં આત્માનો સહજ આનંદ પ્રગટ

થાય છે; અનાદિના ભવદુઃખની જે ભયંકર અશાંતિ તે વિરામ પામે છે,

ને અપૂર્વ શાંતિમય

PDF/HTML Page 27 of 83
single page version

: ૨૦ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૫૦૧

* અહો ધર્મચક્રપ્રવર્તક વીરનાથદેવ! પધારો....પધારો...પધારો... *

ચૈતન્યજીવન શરૂ થાય છે. અંતરમાં આત્મા પોતાના સ્વરૂપની કોઈ પરમ તૃપ્તિનું સુખ
વેદે છે, મારું સુખ મારા અંતરમાં ભર્યું છે એમ તેને સુખના અનુભવ સહિત પ્રતીત થઈ
જાય છે; સમ્યગ્દ્રષ્ટિજીવના પરિણામમાં કોઈ અચિંત્ય અપૂર્વ ગંભીરતા થઈ જાય છે. તે
ગંભીરતાનું માપ ઉપલકદ્રષ્ટિએ થઈ શકતું નથી. આવું સમ્યગ્દર્શન તે અભેદપણે આત્મા
જ છે.
સમ્યગ્દર્શન અને આત્મા બંને અભેદ છે, આત્મા પોતે સમ્યગ્દર્શન સ્વરૂપ છે.

આવા સમ્યગ્દર્શન વડે જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માને અનુભવમાં લીધા પછી પણ અશુભ કે
શુભ કષાયભાવો આવે ખરા, પરંતુ આત્મશાંતિ તો જ્ઞાનભાવમાં જ છે–એવો નિશ્ચય
ચાલુ જ રહે છે. પછી જેમ જેમ જ્ઞાનભાવના વધતી જાય તેમ તેમ શુભાશુભ
કષાયભાવો પણ ટળતા જાય છે ને શાંતિનું વેદન વધતું જાય છે. અંદરમાં શાંતરસની જ
મૂર્તિ આત્મા છે તેના લક્ષે જે વેદન થાય તે જ સુખ છે અને એવા સુખનું વેદન
સમ્યગ્દર્શનમાં છે. એક અખંડ પ્રતિભાસમય આત્માનો અનુભવ તે જ સમ્યગ્દર્શન છે.

* મહાવીર–સન્દેશ....મહાવીર–અંજલિ *

અહો, આત્મઅનુભૂતિરૂપ અપૂર્વદશાની શાંતિની શી વાત! વહાલા સાધર્મી ભાઈ

–બહેનો! વિચારો તો ખરા, કે જૈનશાસનના સર્વે સંતોએ જેની ખૂબખૂબ પ્રશંસા કરી છે
તે અનુભૂતિ કેવી હશે! એ વસ્તુનો મહિમા લક્ષમાં લઈને તેનો નિર્ણય કરો. એના
નિર્ણયથી તમને અપાર આત્મબળ મળશે ને શીઘ્ર તમારું કાર્ય સિદ્ધ થશે. બસ, બંધુઓ–

શીઘ્ર આત્મનિર્ણય કરો.....
આનંદમય અનુભૂતિ કરો......
અપૂર્વ શાંતિનું વેદન કરો.......
ને મોક્ષના માર્ગમાં આવી જાઓ.

–આ ભગવાન મહાવીરનો સન્દેશ છે, ને આ જ
નિર્વાણમહોત્સવમાં પ્રભુ પ્રત્યેની સાચી અંજલિ છે

* જય મહાવીર *

PDF/HTML Page 28 of 83
single page version

: ચૈત્ર : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૨૧ :

* ભગવાન મહાવીર જન્મકલ્યાણક–વિશેષાંક *

(નવીન સ્વાધ્યાય)

(૪)

અધ્યાત્મભાવનાનું ઘોલન થાય ને સ્વાધ્યાયમાં વિશેષ

રસ જાગે, તે માટે આ વર્ષથી કોઈ ને કોઈ નવીન શાસ્ત્રનો અનુવાદ
રજુ કરવાનું આપણે શરૂ કરેલ છે. તે અનુસાર ‘પાહુડ દોહા’ ના
અનુવાદનો આ ચોથો લેખ છે. જિજ્ઞાસુઓને આ લેખમાળા ગમી છે.

૧૦૧. આ પૃથ્વી પર જેનું ચિત્ત સર્વે રાગમાં, છએ રસોમાં કે પાંચ રૂપમાં રંજિત નથી,

એવા યોગીને જ હે જીવ! તારો મિત્ર કર.

૧૦૨. જેનું તપ જરાક પણ શરીરના સંગમાં સ્થિત છે (અર્થાત્ તપ કરવા છતાં જેને

શરીરની જરાક પણ મમતા છે) તે મનુષ્યને મરણનો દુસ્સહ દાવાનળ સહન

કરવો પડે છે.

૧૦૩. દેહ ગળવા ટાણે મતિ–શ્રુતની ધારણા–ધ્યેય વગેરે બધું ગળવા માંડે છે; હે વત્સ!

ત્યારે એવા અવસરમાં દેવને તો કોઈક વિરલા જ યાદ કરે છે.

૧૦૪. જેનું પવિત્ર મન સંસારના સુંદર પદાર્થોથી ભાગીને, મનથી પાર એવા ચૈતન્ય–

સ્વરૂપમાં થંભી ગયું–પછી તે ગમે ત્યાં સંચરે તોપણ તેને નથી ભય કે નથી સંસાર.

૧૦૫. જીવોનો વધ કરવાથી નરક ગતિમાં જવાય છે, અને અભયપ્રદાનથી સ્વર્ગમાં

જવાય છે. –આ બે પંથ અમે તને દેખાડ્યા, તેમાંથી તને જે ગમે તેમાં તું લાગ.

૧૦૬. આ સંસારમાં સુખ તો બે દિવસનું છે, પછી તો દુઃખોની પરિપાટી છે; તેથી હે

હૃદય! હું તને શિખામણ આપું છું કે તારા ચિત્તને તું વાડ કર, અર્થાત્ મર્યાદામાં

રાખ, ને સાચા માર્ગમાં જોડ.

૧૦૭. હે મૂઢ! તું દેહમાં રંજાયમાન ન થા; દેહ તે આત્મા નથી. દેહથી ભિન્ન જ્ઞાનમય

આત્મા છે–તેને તું દેખ. હે યોગી! દેહથી ભિન્ન જ્ઞાનમય એવો આત્મા તું છો.

PDF/HTML Page 29 of 83
single page version

: ૨૨ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૫૦૧

* મહાવીરનો માર્ગ એટલે વીતરાગભાવની આરાધના *

૧૦૮. અરે, ઘાસના ઝૂંપડા જેવી આ મૂર્ત કાયા છે; હે યોગી! તેમાં જે પ્રાણવંતચેતન

નિવાસ કરે છે તેને તું ભાવ.

૧૦૯. મૂળને છોડીને જે ડાળ પર ચડવા માંગે છે તેને યોગઅભ્યાસ કેવો? જેમ પીંજ્યા

વગરના કપાસમાંથી વસ્ત્ર વણાતું નથી, તેમ મૂળગુણ વગર ઉત્તરગુણ હોતાં નથી.

૧૧૦. જેના સર્વે વિકલ્પો તૂટી ગયા છે અને જે ચેતનભાવને પામ્યો છે તે આત્મા

નિર્મલ ધ્યાનમાં સ્થિત થઈને પરમાત્મા સાથે કેલિ કરે છે.

૧૧૧. હે ભવ્ય! પરમ દેવને લક્ષમાં લઈને, શીઘ્ર આજે જ તું મસ્ત હાથીને જીતી લે–કે

જેના પર ચડીને પરમ મુનિઓ સર્વ ગમનાગમનરહિત એવા મોક્ષમાં પહોચી

જાય છે.

૧૧૨. હે મસ્ત હાથી! હે કરભા! આ વિષમ ભવસંસારની ગતિને જ્યાંસુધી તું ઉખેડી

ન નાંખ ત્યાં સુધી નિજગુણના બાગમાં તું મુક્તપણે તપ–વેલડીને ચર. તારા

બંધન છોડી દેવામાં આવ્યા છે.

૧૧૩. જેને તપરૂપી દામન–લગામ છે, વ્રતરૂપી ચોકડું છે, અને શમ–દમરૂપી પલાણ છે,

–એવા ઊંટ પર બેસીને સંયમધરો નિર્વાણમાં ગયા.

૧૧૪. એક તો પોતે માર્ગને જાણતા નથી, ને વળી બીજા કોઈને પૂછતા પણ નથી,

–એવા મનુષ્યો વન–જંગલ ને પહાડોમાં ભટકી રહ્યા છે–એને તું દેખ!

૧૧૫. જે તરુવર રસ્તાને છોડીને દૂર ફળ્‌યું–ફૂલ્યું છે તે નકામું છે, નથી તો કોઈ પથિકો

ત્યાં વિશ્રામ લેતા, કે નથી તેના ફળને કોઈ હાથ લગાડતું. (તેમ માર્ગભ્રષ્ટ

જીવોનો વૈભવ નકામો છે.)

૧૧૬. છ દર્શનના ધંધામાં પડેલા અજ્ઞાનીઓના મનની ભ્રાંતિ ન મટી; અરેરે! એક

દેવના છ ભેદ કર્યા તેથી તેઓ મોક્ષને ન પામ્યા.

૧૧૭ એક પોતાના આત્મા સિવાય અન્ય કોઈ વેરી નથી. માટે હે યોગી! જે ભાવથી

તે કર્મોનું નિર્માણ કર્યું તે પરભાવને તું મટાડ.

૧૧૮. જો કે હું રોકું છું તોપણ મન પરમાં જાય છે ને આત્મામાં ઠરતું નથી; મન

વિષયોમાં ભમવાના કારણે જીવ નરકનાં દુઃખોને સહે છે.

૧૧૯. હે જીવ! તું એમ ન જાણતો કે વિષયો મારાં છે ને મારાં રહેશે; અરે, એ તો

કિંપાકફળની જેમ તને દુઃખ જ દેશે.

૧૨૦. હે જીવ! તું વિષયોનું સેવન કરે છે–પણ એ તો દુઃખને જ દેનારાં છે;–જેમ

PDF/HTML Page 30 of 83
single page version

: ચૈત્ર : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૨૩ :

* ભગવાન મહાવીર જન્મકલ્યાણક–વિશેષાંક *

ઘી વડે અગ્નિ પ્રજ્વલિત થાય છે તેમ વિષયો વડે તું ઘણો બળી રહ્યો છે.

૧૨૧. જેણે અશરીરીનું સંધાન કર્યું તે સાચો ધનુર્ધારી છે; અને ચિત્તને એકાગ્ર કરીને

જેણે શિવતત્ત્વને સાધ્યું તે ખરેખર નિશ્ચિંત છે.

૧૨૨. અલી સખી! એવા દર્પણને તે શું કરવું? –કે જેમાં આત્માનું પ્રતિબિંબ ન દેખાય.

મને તો આ જગત બહાવરું પ્રતિભાસે છે, –કે જેને ગૃહપતિ ઘરમાં હોવા છતાં

તેનું દર્શન નથી થતું.

૧૨૩. જીવતાં જ જેને પાંચ ઈન્દ્રિયસહિત મન મરી ગયું તેને મોકળો–છૂટો જ જાણો;

નિર્વાણપંથ તેણે પ્રાપ્ત કરી લીધો.

૧૨૪. હે વત્સ! થોડાકાળમાં જેનો ક્ષય થઈ જાય છે–એવા ઘણા અક્ષરોને તારે શું કરવા

છે? મુનિ તો જ્યારે અનક્ષર (શબ્દાતીત–ઈન્દ્રિયાતીત) થાય છે ત્યારે મોક્ષને

પામે છે.

૧૨૫. છ દર્શનના ગ્રંથો એકબીજાથી વિરુદ્ધ ઘણા ગરજે છે, તે બધાથી પર, મોક્ષનું જે

એક કારણ છે તેને તો વિરલા જ જાણે છે.

૧૨૬. હે વત્સ! તું સિદ્ધાંત અને પુરાણને જાણ; તેને જાણતાં ભ્રાંતિ રહેતી નથી. હે

વત્સ! આનંદસ્વરૂપમાં જે જામી ગયા તેને સિદ્ધ કહેવાય છે.

૧૨૭. આ લોકમાં શિવ અને શક્તિનો મેળાવડો તો પશુઓમાંય હોય છે; પણ શિવથી

ભિન્ન શક્તિવાળા શિવને તો કોઈ વિરલા જ ઓળખે છે. (લોકો તો પશુ

વગેરેમાંય વ્યાપક એવા સર્વવ્યાપી શિવને માને છે, પણ એનાથી જુદા પોતાના

આત્માને જ શિવસ્વરૂપે તો વિરલા–જ્ઞાની જ ઓળખે છે.)

૧૨૮. જેણે દેહથી ભિન્ન નિજ પરમાર્થતત્ત્વને જાણ્યું નથી, તે આંધળો બીજા આંધળાને

મુક્તિ–પંથ કઈ રીતે દેખાડશે?

૧૨૯. હે યોગી! તું દેહથી ભિન્ન આત્માને ધ્યાવ. જો દેહને તું પોતાનો માનીશ તો તું

નિર્વાણ નહીં પામ.

૧૩૦. સુગુરુની મહાન છત્રછાયા પામીને પણ હે જીવ! તું સકળ કાળ સંતાપને જ

પામ્યો. પરમાત્મા નિજદેહમાં વસતા હોવા છતાં તેં પત્થર પર પાણી ઢોળ્‌યું.

૧૩૧. હે વત્સ! સુગુરુનો સંગ છોડીને તું સદાકાળ ઝંખના–વ્યગ્રતા ન કર. પરમાત્મા

નિજદેહમાં વસતા હોવા છતાં તું શૂન્ય મઠને કેમ સેવે છે?

PDF/HTML Page 31 of 83
single page version

: ૨૪ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૫૦૧

* ભગવાન મહાવીરનું ધર્મચક્ર સમ્યક્ત્વની ધરી ઉપર ફરે છે *

[સમ્યક્ત્વ–લેખમાળા: લેખાંક–૧૨]

સમ્યક્ત્વ માટે મુમુક્ષુજીવનું જીવન કેવું હોય! સમ્યક્ત્વની
ભાવના વખતે અંદર કેવા ભાવો હોય? ને સમ્યક્ત્વ પછી કેવું સુંદર
જીવન હોય? તે સંબંધી આ લેખમાળામાં રજુ થતું સ્વાનુભવરસઝરતું
વર્ણન કોઈપણ જિજ્ઞાસુઓને ખુબ જ ગમી જાય તેવું છે.

અહો! વીતરાગી સંતોએ બતાવેલા આત્મહિતનો વીતરાગી સત્

માર્ગ! અને તે માર્ગેર્ જનારા સંતોની વિચારધારા તથા રહેણી–કરણી તે તો

કોઈ અદ્ભુત ને અલૌકિક છે! પરંતુ તે માર્ગ પામવાની જ્યાં ખરી

જિજ્ઞાસા જાગે છે ત્યાં પણ જીવના ભાવોમાં કોઈ આશ્ચર્યકારી પલટો થવા

માંડે છે; ને મુમુક્ષુજીવનમાં નવા જ ભાવો વેદાય છે.

સમ્યગ્દર્શનને લગતા પ્રયત્નની શરૂઆત કરતાં પહેલાંં જિજ્ઞાસુને

એ પ્રશ્ન ઊઠે છે કે–સમ્યગ્દર્શન એટલે શું?

પોતાના શુદ્ધઆત્મસ્વરૂપની અનુભૂતિસહિત પ્રતીતિ તે

સમ્યગ્દર્શન છે.

વળી તરત એવો પ્રશ્ન ઊઠે છે કે આવું સમ્યગ્દર્શન કેમ પ્રાપ્ત થાય?

પ્રથમ તો જે જીવના અંતરમાં સાચી મુમુક્ષુતા જાગે છે તે જીવ,

જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્માનો અગાધ મહિમા જ્ઞાની પાસેથી જાણીને લક્ષગત

કરે છે, ને પછી વારંવાર અભ્યાસ વડે પરિણામને તેમાં જોડીને, અંતર્મુખ

ઉપયોગ વડે તેના અનુભવ સહિત તેનું સાચું દર્શન કરે છે,–તે સમ્યગ્દર્શન

છે.

આ સમ્યગ્દર્શન મોક્ષનગરીમાં જવા માટેનું ઝડપી વાહન છે; કર્મરજના

PDF/HTML Page 32 of 83
single page version

: ચૈત્ર : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૨૫ :

હે વીરનાથ ભગવાન! અંતરના આનંદમયમાર્ગે આપ શિવપુરીમાં પહોંચ્યા.

ગંજને ઊડાડી દેવા માટે તે મહા વાયરો છે, અને ભવના વનને બાળી

નાખવા માટે તે અગ્નિસમાન છે; મુમુક્ષુનો તે એક મનોરથ છે.
અહા, સર્વજ્ઞ તીર્થંકરોએ જેનો મહિમા દિવ્યધ્વનિ વડે પ્રસિદ્ધ કર્યો

છે, તે ભગવાન આત્મા શુદ્ધચિદ્રૂપ, સર્વ તીર્થોમાં ઉત્કૃષ્ટ તીર્થ, સુખનો

ઉત્તમ ખજાનો અને સૌથી સુંદર તત્ત્વ છે.
–આવા અચિંત્ય અદ્ભુત આત્મતત્ત્વનું જ્ઞાન થતાં જ પરિણામ

ઝડપથી તે તરફ વળી જાય છે, –ક્ષણભેદ પણ રહેતો નથી. જ્યાં જ્ઞાન

અંતરમાં વળ્‌યું ત્યાં શ્રદ્ધા વગેરે અનંતગુણો પણ પોતે પોતાના નિર્મળ

ભાવરૂપે ખીલી ઊઠયા! વાહ, આત્મબાગ ખીલી ઊઠ્યો.....અને
અનંતગુણોના શાંતરસનો એકીસાથે કોઈ અતીન્દ્રિય નિર્વિકલ્પ અત્યંત

મધુર સ્વાદ અનુભૂતિમાં આવ્યો...તેનું નામ સમ્યગ્દર્શન!
આ રીતે પૂર્ણ સ્વરૂપના લક્ષે સમ્યગ્દર્શન થયું ત્યાં મોક્ષમાર્ગની

શરૂઆત થઈ. “પૂર્ણતાને લક્ષે થયેલી શરૂઆત તે જ વાસ્તવિક શરૂઆત

છે.” મોક્ષમહેલનું પ્રથમ પગથિયું આ સમ્યગ્દર્શન છે.
અહા, પરમાત્મપદ સાથે જેની સંધિ છે એવી જ્ઞાનદશા ને એવું

સમ્યગ્દર્શન તે પ્રગટ થતાં પહેલાંં મુમુક્ષુને આત્મા તરફની અદ્ભુત ધારા

ઊપડે છે. અને આત્મા તરફની વિચારધારાના બળે તેની રહેણી–કરણી પણ

તેને અનુકૂળ જ હોય છે, –તેની બધી રહેણી–કરણીમાં આત્મધૂનની ધારા
સતત વહેતી હોય છે. તે ધારાનો પ્રવાહ આત્મા તરફ ઢળતો હોય છે.

પરિસ્થિતિ–અનુસાર શુભ–અશુભ પરિણામો હોય તેની વચ્ચે પણ

આત્માની ધૂન તૂટતી નથી. તેને આત્માની ખરેખરી જરૂર લાગી છે, એટલે
વચ્ચે બીજા કોઈ ભાવોનો રસ મુખ્ય થવા દેતો નથી. બીજા બધા રસને

ગૌણ કરીને આત્મરસને મુખ્ય કરતો જાય છે.
અનુભવદશા પહેલાંં જીવને ઘણા પ્રકારથી આત્મસ્વરૂપનું જોર

અને તેના મહિમા સંબંધી વિચારો આવતા હોય છે. તેમાં વિકલ્પની

મુખ્યતા નથી હોતી; વિકલ્પથી તે આઘો ખસતો જાય છે ને આત્મામાં ઊંડો

ઊતરતો જાય છે. જેમ જેમ જ્ઞાન ઊંડું ઊતરતું જાય છે તેમ તેમ
ચૈતન્યભાવનો વધુ ને વધુ મહિમા

PDF/HTML Page 33 of 83
single page version

: ૨૬ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૫૦૧

* અહો સર્વજ્ઞ મહાવીર! આપ મોક્ષમાર્ગના નેતા છો....વિશ્વના જ્ઞાતા છો. *

દેખાતો જાય છે ને તે પ્રકારની શાંતિ વેદાતી જાય છે. શાંતિ દેખાતી હોવાથી
તેમાં તેને વધુ ને વધુ ગમતું જાય છે ને આ ગમવાની પરાકાષ્ટા તે જ
નિર્વિકલ્પ અનુભૂતિરૂપ પરિણમે છે. તેથી જ્ઞાનીઓ આત્મસ્પર્શી ભાવથી
કહે છે કે–

‘હે જીવ! તું આત્મામાં ગમાડ! ’

હું બધાને દેખનારો છતાં બધાથી જુદો, વિકલ્પને જાણનાર છતાં

પોતે નિર્વિકલ્પ–એવા ભાવ ઘૂંટાય છે.–

જે દ્રષ્ટા છે દ્રષ્ટિનો, જે જાણે છે રૂપ,

અબાધ્ય અનુભવ જે રહે તે છે જીવસ્વરૂપ.

આંખવડે વસ્તુ જાણી, પછી આંખ ન હોય–તોપણ તે જ્ઞાન તો ટકી

રહે છે, કેમકે જાણનારો આંખથી જુદો છે. વિકલ્પો બાદ કરતાં–કરતાં પણ

આત્માને બાધા નથી આવતી. વિકલ્પો છૂટી જવા છતાં આત્મા અબાધપણે

ટકી રહે છે; આ રીતે વિકલ્પથી પાર ચૈતન્યસ્વરૂપ જીવ હું છું–એમ તે

પોતાના નિજરૂપને લક્ષમાં લ્યે છે.

આ રીતે પોતાનું શુદ્ધસ્વરૂપ જેવું છે તેવું દ્રષ્ટિમાં લીધું છે; તે

પોતાના શુદ્ધસ્વરૂપને જાણતાં પોતામાં જ એકત્વરૂપ પરિણમન

(અનુભૂતિ) કરે છે, તેને પર સાથે જરાય સંબંધ નથી; તે પરને જાણતો

હોવા છતાં તેમાં એકત્વપણે નથી પરિણમતો; પોતાના આત્માને જાણતાં

તેમાં એકત્વપણે પરિણમે છે. આ રીતે પરથી વિભક્ત અને સ્વમાં એકત્વ

એવું તેનું ‘જ્ઞાયક–જીવન’ છે.

જ્ઞાની થવા માટે પહેલાંં મુમુક્ષુ જીવને આત્માના આદર્શરૂપ

સિદ્ધભગવાન તથા અરિહંતભગવાન લક્ષમાં આવે છે; તેમના જેવો હું છું–

એમ તે આત્માનેશુદ્ધપણે ભાવે છે ને તેમના જેવી દશા પ્રાપ્ત કરવાની

ભાવના તેને આવ્યા કરતી હોય છે. પૂર્ણતાને લક્ષે તે શરૂઆત કરે છે.

સંપૂર્ણપણે પોતાની શુદ્ધ મોક્ષદશાની ભાવના, દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવે સર્વ

રીતે પોતાને શુદ્ધરૂપ બનવાની ભાવના જ્ઞાની જીવને હોય છે. દ્રવ્ય–ગુણ

જેવા શુદ્ધ છે તેવી શુદ્ધતાનો અંશ પર્યાયમાં તેણે ચાખ્યો છે, ને તે ક્યારે

પૂર્ણ પ્રગટે એવી ભાવના હોય છે. ભલે પર્યાયના ભેદવિકલ્પોને હેય

કહીએ, પણ પર્યાયમાં શુદ્ધતા થવી, આનંદ થવો તે તો ઉપાદેય

PDF/HTML Page 34 of 83
single page version

: ચૈત્ર : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૨૭ :

* હે પ્રભો! આપનું અનેકાન્તશાસન સર્વેજીવોને માટે ભદ્રકારી છે. *

છે. મુમુક્ષુને આત્માની ભાવનામાં, તેના મહિમામાં, તેની શુદ્ધિની
ભાવનામાં જ્ઞાન અને રાગની ભિન્નતાનો અભ્યાસ થતો જાય છે. ચારે
પડખેથી તે જ્ઞાન અને રાગની ભિન્નતા દેખતો જાય છે. રાગ અને જ્ઞાનની
ભિન્નતા તેના વેદનમાં આવતી જાય છે ને અંદર એવી ચોટ તેને લાગી
જાય છે કે રાગાદિભાવો જ્ઞાનથી વિરુદ્ધ ભાસે છે, તે રાગાદિમાં ક્્યાંય તેને
જરાય શાંતિ લાગતી નથી...રાગની અશાંતિમાંથી કોઈપણ પ્રકારે બહાર
નીકળવા મથે છે...ને ચૈતન્યની શાંતિને ખૂબ ખૂબ ઝંખે છે. હજી વિકલ્પ
રહેતા હોવા છતાં, વિકલ્પમાં તે નથી ઝુલતો, તે તો જ્ઞાનરસના ઝુલે ઝુલે
છે; ને સ્વવસ્તુને પકડીને, જ્ઞાનને નિર્વિકલ્પ કરી નાંખે છે; ત્યારે આખા
જગતનો સંબંધ છૂટીને આત્મા વિશ્વની ઉપર તરે છે. જગતથી જુદો પોતે
પોતામાં રહી જાય છે. –આનું નામ અનુભૂતિ; આનું નામ સમ્યગ્દર્શન!
પહેલેથી મુમુક્ષુજીવને વિચારધારામાં પણ રાગથી જુદા આત્માનો

એવો નિર્ણય હોય છે કે પરના લક્ષે થતા રાગાદિભાવો તે મારું સ્વરૂપ
નથી; તેનાથી જુદી જાતનો જ્ઞાનસ્વભાવી હું છું.
જ્ઞાની જ્ઞાનભાવમાં રાગને વેદતા જ નથી, રાગથી જુદા

જ્ઞાનભાવને જ વેદે છે. રાગ પોતે દુઃખ છે, તેમાંથી સુખ ક્્યાંથી મળે? ને
તેમાં એકત્વબુદ્ધિ જ્ઞાનીને કેમ હોય? જ્ઞાનની રાગથી ભિન્નતા વેદતા
હોવાથી જ્ઞાની રાગને કરતા નથી. –જ્ઞાનીની આવી ઓળખાણ દ્વારા
જિજ્ઞાસુ પોતે પોતાના ભાવોમાં પણ જ્ઞાન અને રાગને જુદા પાડીને
ભેદજ્ઞાન કરતો જાય છે, અને તેને આત્માનું સ્વરૂપ કેવળ (એકલું) જ્ઞાન
અને આનંદમય જ ભાસે છે, ચૈતન્યવસ્તુના વેદનમાં રાગ ક્યાંથી હોય?
આવો વાસ્તવિક નિર્ણય કર્યો ત્યાં હવે રાગ અને જ્ઞાનને ભિન્ન થતાં વાર
કેટલી? અંદરમાં નિર્વિકલ્પ થઈને ચૈતન્યવસ્તુમાં ઉપયોગ જોડતાં, રાગ
વગરનું અતીન્દ્રિય આનંદમય પરિણમન થઈ જાય છે...અહા! આત્મા
અપૂર્વભાવરૂપ થઈ જાય છે.
ચૈતન્યભાવ સાથે અનંતશક્તિના મથનદ્વારા અગાધતામાં ઊંડે

ઊતરીને મુમુક્ષુ ચૈતન્યતત્ત્વને પકડી લ્યે છે, ને પરભાવોથી છૂટો પડી જાય
છે. જ્ઞાન–દર્શન–આનંદ–પ્રભુતા વગેરે અનંત શક્તિના પિંડરૂપ મારું
શુદ્ધતત્ત્વ છે. મારા જ્ઞાન–દર્શન

PDF/HTML Page 35 of 83
single page version

: ૨૮ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૫૦૧

* ઉપયોગ–લક્ષણ જીવ છે ને એ જ સાચું જીવન છે. *

આદિ કોઈપણ ગુણમાં રાગ સાથે તન્મયતા નથી. એવી અનંતી શક્તિના

અભેદ એક પિંડરૂપ ચૈતન્યમાત્ર સ્વતત્ત્વ હું છું–એમ ધર્મી શ્રદ્ધામાં લઈને

અનુભૂતિ કરે છે.

અરે, જ્ઞાન ને આત્મા એવા ગુણ–ગુણી ભેદનું દ્વૈત પણ જે

અનુભૂતિમાં નથી રહેતું, તે નિર્વિકલ્પ–અનુભૂતિની શાંતિની શી વાત!

અનંતગુણની નિર્મળતા સહિત એકરૂપ વસ્તુ અનુભૂતિમાં પ્રકાશે છે.

આમ સર્વ પ્રકારે પોતાના સ્વરૂપની સન્મુખતાના પરિણામો

મુમુક્ષુને હોય છે; અગાધ મહિમાથી ભરેલા આત્મસ્વરૂપની સન્મુખતા

તરફના ઝુકાવ સિવાય, બહિર્મુખ બીજો કોઈ ઉપાય સમ્યગ્દર્શન માટે નથી

–નથી–નથી.

જ્ઞાની થતા પહેલાંં અભ્યાસની શરૂઆતમાં જિજ્ઞાસુ જીવને એમ

લાગે છે કે અરે, આવા વિકલ્પો શા માટે! પણ પછી વિચારને અંદર

લંબાવીને શોધતાં તેને ખ્યાલ આવે છે કે અહા, આ વિકલ્પ વખતે પણ

વિકલ્પને જાણનારું મારું ‘જ્ઞાન’ વિકલ્પથી જુદું કામ કરી જ રહ્યું છે; તે

જ્ઞાન, ‘વિકલ્પ હું નથી, જ્ઞાન હું છું’ એમ વહેંચણી કરે છે. એટલે તેને

વિકલ્પો પણ જ્ઞાનસ્વભાવના રસના જોરે ધીમે ધીમે ઘસાતા જાય છે, અને

છેવટે જ્ઞાનનો ઝણઝણાટ કરતી એવી ઘડી આવી જાય છે કે (સમય

માત્રમાં) એક જ ઘડાકે વિકલ્પને ઓળંગી જઈને ઉપયોગનું પોતાના

શુદ્ધસ્વરૂપમાં મિલન થઈ જાય છે. બસ! આ છે અનુભવ–દર્શન! આ છે

સમ્યક્ત્વની અપૂર્વ ઘડી! આ છે મોક્ષસુખનો પ્રારંભ!

આવો અનુભવ કોણ કરે?

–આત્મા પોતે જ કર્તાપણે પોતાની સમ્યક્ત્વાદિ પર્યાયને કરે છે,

એવો તેનો કર્તાસ્વભાવ છે. અનુભવમાં વિકલ્પ વગરની નિર્મળ પર્યાય

પણ સહજપણે પ્રગટી જાય છે–તેવો આત્માનો પર્યાયસ્વભાવ છે, એટલે

તેનો કર્તા તો આત્મા પોતે જ છે. –હા, અનુભૂતિ કરવા ટાણે જીવને “હું

નિર્મળ પર્યાય કરું ને નિર્મળપર્યાય મારુ કાર્ય ” –એવો કર્તા–કર્મભેદનો

કોઈ વિકલ્પ કે વિચાર હોતો નથી; ત્યારે તો કર્તા–કર્મ–ક્રિયાના ભેદ છૂટીને

આત્મા પોતાના એકત્વમાં જ ઝૂમે છે...સત્માત્ર અનુભૂતિ હોવા છતાં તેમાં

અનંતગુણની ગંભીરતા ભરી છે; અનંતગુણનો સ્વાદ એકી સાથે તેમાં

વેદાય છે. આહા! કેવો કલ્પનાતીત સ્વાદ હશે તે!! વાહ! એ

PDF/HTML Page 36 of 83
single page version

: ચૈત્ર : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૨૯ :

* એ જીવજો, જીવડાવજો પ્રભુ વીરનો ઉપદેશ છે *

તો સ્વાનુભવી સંતો જ જાણે છે, –વાણીમાં આવી શકતો નથી. વેદનમાં
સ્પષ્ટ આવે છે, પણ વાણીગમ્ય થતો નથી.–

“જે સ્વરૂપ સર્વજ્ઞે દીઠું જ્ઞાનમાં,

કહી શક્્યા નહીં તે પણ શ્રી ભગવાન જો;

તેહ સ્વરૂપને અન્ય વાણી તો શું કહે?

અનુભવગોચર માત્ર રહ્યું તે જ્ઞાન જો...”

આવું આત્મસ્વરૂપ ધર્મીજીવને ચોથા ગુણસ્થાને જ્ઞાનમાં

અનુભવગોચર (સ્વસંવેદન–પ્રત્યક્ષ) થઈ ગયું છે; વાણીમાં જે ન આવી
શક્્યું તે તેના વેદનમાં આવી ગયું છે. વાહ રે વાહ! ધન્ય એ દશા! ધન્ય
એ જીવ!!! ચૈતન્યના અગાધ ચમત્કારનો તેણે સાક્ષાત્કાર કરી લીધો છે....
એણે પોતાના અંતરમાં પરમાત્માનું દર્શન કરી લીધું છે.
“આત્મા કેવો હશે!–કે આવો હશે! ” તેમ નહીં, પરંતુ “હું આવો

જ છું” એમ પ્રત્યક્ષ અનુભૂતિપૂર્વક તેનું જ્ઞાન નિઃશંક થઈ જાય છે. તેનું
સ્વાનુભવપ્રમાણ એવું બળવાન છે કે બીજા કોઈ પ્રમાણને શોધવા જવું
પડતું નથી. સાધારણ જીવો જગતના કોઈ દેખે કે ન દેખે,–પોતે તો પોતાની
અનુભૂતિને સાક્ષાત્ જાણે છે; માટે–

સમ્યક્ત્વવંત જીવો નિઃશંકિત, તેથી છે નિર્ભય અહો!

જેણે અનુભવજ્ઞાનવડે પોતાના શુદ્ધસ્વરૂપનો અપરંપાર મહિમા

જાણ્યો તેનું ચિત્ત હવે જગતના કોઈ પદાર્થ પ્રત્યે લલચાતું નથી, અરે,
આરાધકભાવમાં વચ્ચે કદાચિત્ સર્વોત્કૃષ્ટ પુણ્યના સંયોગો આવે તોપણ
તેમાં તેને કાંઈ સુંદરતા લાગતી નથી કે તેને લીધે આત્માની કિંચિત્ મહત્તા
લાગતી નથી. તેને પોતાના સ્વતત્ત્વનું જોર જ એવા પ્રકારનું હોય છે કે
બીજે બધેથી તેને નિરંતર ઉદાસીનતા જ વર્તે છે. અહા, ચૈતન્યસ્વરૂપને
ચેતનારી મારી જ્ઞાનચેતના રાગને કરવા કેમ જાય! અને જુદી પરવસ્તુને
કરવાની તો વાત જ શી? પર પદાર્થ મારી નજીક હો યા દૂર હો, પણ મારું
આ સ્વતત્ત્વ તો તેનાથી હંમેશા નિરાળું જ છે; તે પોતે

PDF/HTML Page 37 of 83
single page version

: ૩૦ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૫૦૧

* ચેતનભાવ જ સાચું જીવન છે...દેહનો સંયોગ એ જીવન નથી. *

પોતાથી જ શોભી રહ્યું છે. મારા સ્વતત્ત્વની અદ્ભુત સુંદરતા અન્ય કોઈ
પદાર્થની અપેક્ષા નથી રાખતી. –આમ સ્વતત્ત્વની સુંદરતાનો દેખતો
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ પોતે પોતામાં તૃપ્ત વર્તે છે.
* કોઈ અજ્ઞાની જીવને જરૂર પ્રશ્ન ઊઠશે કે, –તો શું તે જ્ઞાની જીવો
રાજકારભાર નથી ચલાવતા? ગૃહસંસાર કે વેપાર–ધંધામાં નથી જોડાતા?
શું ભરતચક્રવર્તી વગેરે તે બધું નહોતા કરતા?
* અરેરે, બાપુ! ‘જ્ઞાનીની જ્ઞાનદશાને’ તેં ન ઓળખી, તને જે કાર્યો
દેખાયા તે બધા રાગપરિણતિનાં કાર્યો છે, જ્ઞાનપરિણતિનાં નહીં.
જ્ઞાનપરિણતિ અને રાગપરિણતિ–બંનેનાં કામ સાવ નોખાં છે,
જ્ઞાનપરિણતિમાં તન્મય જ્ઞાની સ્વદ્રવ્યની ચેતના સિવાય બીજા શેમાંય
તન્મયપણે વર્તતા નથી તેથી તેના તે અકર્તા જ છે. બાકી અસ્થિરતા
અપેક્ષાએ તેનેય જે રાગ–દ્વેષના પરિણામો છે તેટલો દોષ છે; –પણ
જ્ઞાનચેતના તેનાથી જુદી છે, –એ ચેતનાને તું ઓળખ તો જ તને જ્ઞાનીની
અંતરંગદશા ઓળખાય, ને તારામાંય એવી દશા પ્રગટે.
એ જ રીતે, જ્ઞાની મંદિરમાં હોય, જિનદેવની પૂજા કરે, તે વખતેય
જ્ઞાનચેતના તે શુભરાગથી જુદું જ વીતરાગી કામ કરતી થકી મોક્ષને સાધી
રહી છે, એટલે રાગ વખતેય તેને મોક્ષમાર્ગ ચાલુ છે; રાગ પોતે ભલે
મોક્ષમાર્ગ નથી, પણ તે વખતની જ્ઞાનચેતના અને સમ્યક્ત્વાદિ ભાવો
જીવંત છે–તે મોક્ષમાર્ગ છે.–વાહ, ધન્ય મોક્ષનો પથિક! ધન્ય તેના
અતીન્દ્રિયભાવો!
અહો, જ્ઞાનીની આવી દશાનો વિચાર કરતાં મુમુક્ષુની વિચારધારા રાગથી
જુદી પડીને ચૈતન્ય તરફ ઝૂકવા માંડે છે...પછી શું થાય છે? કે તેનેય રાગ
અને જ્ઞાનની ભિન્નતાનું વેદન થઈને, જ્ઞાનની અનુભૂતિ થાય છે; ને પછી
તે જ અનુભૂતિ કરતાં કરતાં સંસારથી છૂટીને તે મુક્ત થાય છે. તત્ત્વજ્ઞ
શ્રીમદ્રાજચંદ્રજી આ વાતની સાક્ષી આપે છે કે–

જ્યાં પ્રગટે સુવિચારણા, ત્યાં પ્રગટે નિજ જ્ઞાન;
તે જ્ઞાને ક્ષય મોહ થઈ, પામે પદ નિર્વાણ.

PDF/HTML Page 38 of 83
single page version

: ચૈત્ર : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૩૧ :

* સમ્યક્ત્વાદિ ભાવવડે ચૈતન્યજીવન જીવવાનો ભગવાનનો ઉપદેશ છે. *

* અધ્યાત્મરસ ઘોલન *

[પાહુડ દોહા] પાનું ૨૩ થી ચાલુ

૧૩૨. હે જીવ! ભુવનતળમાં તું એવા યોગીને તારા મિત્ર કર, –કે જેનું

ચિત્ત રાગના કલકલાટથી, છ રસથી ને પાંચ રૂપથી રંજિત ન હોય.

૧૩૩. સઘળા વિકલ્પોને તોડીને મનને આત્મામાં સ્થિર કર; ત્યાં તને

નિરંતર સુખ મળશે, અને તું સંસારને શીઘ્ર તરી જઈશ.

૧૩૪. અરે જીવ! જિનવરને તારા મનમાં સ્થાપ, વિષય–કષાયને છોડ;

સિદ્ધિમહાપુરીમાં પ્રવેશ કર, અને દુઃખોને પાણીમાં ડુબાડીને
તિલાંજલિ દે.

૧૩૫. મુંડ મુંડાવવાવાળાઓમાં હે શ્રેષ્ઠ મુંડકા! તેં શિર તો મૂંડયું, પણ

ચિત્તને ન મૂંડયું. જેણે ચિત્તનું મુંડન કર્યું તેણે સંસારનું ખંડન કર્યું.

૧૩૬. સર્વાંગમાં જે સુસ્થિત છે તે ધર્માત્માને પાપ શું કરશે ? તેમજ જે

પરમાર્થના ઈચ્છુક છે તે સજ્જનને પુણ્યનું પણ શું કામ છે?

૧૩૭. જેઓ ગમનાગમનથી રહિત છે ને ત્રણલોકમાં પ્રધાન છે તે દેવની

ગરવી ગંગા સૂજ્ઞ પુરુષોને સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટ કરનારી છે.

૧૩૮. પુણ્યથી વિભવ મળે છે, વિભવથી મદ મળે છે, મદથી મતિમોહ

થાય છે, અને મતિમોહથી નરક થાય છે. –એવા પુણ્ય અમને ન હો
(અહીં અજ્ઞાનીના પુણ્યની વાત છે.)

૧૩૯. હું જ્યાં–જ્યાં જોઉં ત્યાં સર્વત્ર આત્મા જ દેખાય છે, –તો પછી હું

કોની સમાધિ કરું ને કોને પૂજું? છૂત–અછૂત કહીને કોને તરછોડું?
હરખ કે કલેશ કોની સાથે કરું? ને સન્માન કોનું કરું?

આવી ભાવનારૂપ નિર્મળ જળ વડે આત્માનો અભિષેક કરવો; –કે
જ્યાં જ્યાં જોઉં ત્યાં કંઈ પણ મારું નથી; હું કોઈનો નથી, ને કોઈ
મારું નથી. (આવી તત્ત્વભાવના વડે ક્રોધ શાંત થઈ જાય છે.)

PDF/HTML Page 39 of 83
single page version

: ૩૨ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૫૦૧

* અમે પણ આનંદપૂર્વક આપના જ માર્ગે શીવપુરીમાં આવી રહ્યા છીએ. *

૧૪૧. હે જિનવર! જ્યાં સુધી દેહમાં રહેલા જિનને ન જાણ્યા ત્યાં સુધી

તને નમસ્કાર કર્યા; પણ જો દેહમાં જ રહેલા જિનને જાણી લીધા

તો પછી કોણ કોને નમે?

૧૪૨. શુભાશુભજનક કર્મનો અકર્તા થઈને જીવના અંતરમાં

આત્મસ્વરૂપની સિદ્ધિ જ્યાંસુધી પ્રગટતી નથી ત્યાંસુધી તેને સંકલ્પ

–વિકલ્પ રહે છે.

૧૪૩ (૧) હે જીવ! લોકો તને હઠીલો–હઠીલો કહે છે તો ભલે કહો, પણ

હે હઠી! તું ક્ષોભ કરીશ મા. (અર્થાત્ લોકો હઠીલો કહે તેથી તું

તારા માર્ગને છોડીશ મા.) તું મોહને ઉખેડીને સિદ્ધિ–મહાપુરીમાં

ચાલ્યો જાજે.

(૨) ઘેલા લોકો તને ઘેલો–ગાંડો કહે તો તેથી તું ક્ષુબ્ધ થઈશ મા.

લોકો ગમે તેમ બોલે, તું તો મોહને ઉખેડીને મહાન સિદ્ધિનગરીમાં

પ્રવેશ કરજે.

૧૪૪. જીવોની અહિંસા કરો અને અન્યને જરા પણ અન્યાય ન કરો,

–આટલું ચિત્તમાં લખી લ્યો ને મનમાં ધારણ કરી લ્યો–બસ, પછી

તમે નિશ્ચિતપણે પગ લંબાવીને સૂઈ જાઓ.

૧૪૫. આડા–અવળા બહુ બડબડાટનું શું કામ છે?–દેહ તે આત્મા નથી;

દેહથી ભિન્ન જ્ઞાનમય તે જ તું આત્મા છો;–તેને હે જીવ! તું દેખ!

૧૪૬. ભલે શાસ્ત્રના પોથા પઢે, પણ મન જ જેનું અશુદ્ધ છે તેને મોક્ષ

કેવો?–એમ તો હરણનો શિકાર કરનારો પારધી પણ હરણની સામે

નમે છે. (જેમ ભાવશુદ્ધિ વગરનું તે નમન, સાચું નમન નથી, તેમ

ભાવશુદ્ધિ વગરનું શાસ્ત્રભણતર મોક્ષનું કારણ થતું નથી. માટે હે

જીવ! તું ભાવશુદ્ધિ કર.)

૧૪૭. જેમ ઘણું પાણી વલોવવાથી કાંઈ હાથ ચીકણા થતા નથી, તેમ દયા

(વીતરાગભાવ) વગરનો ધર્મ જ્ઞાનીઓએ ક્યાંય દેખ્યો નથી.

૧૪૮. જેમ લોઢાનો સંગ કરવાથી અગ્નિ પણ મોટામોટા ઘણ વડે પિટાય છે,

તેમ દુષ્ટ જનોના સંગથી ભલાપુરુષોનાં ગુણો પણ નષ્ટ થઈ જાય છે.

૧૪૯. અગ્નિ પણ શંખના ધવલત્વને નષ્ટ કરી શકતો નથી; પણ જો તે

પોતે છારી કે લીલફૂગ સાથે મળી જાય તો તેનું ધવલપણું મટી જાય

છે, એમાં સંદેહ ન કરો. (માટે કુસંગતિ ન કરવી.)

PDF/HTML Page 40 of 83
single page version

: ચૈત્ર : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૩૩ :

૧૫૦. શંખના પેટમાં રહેલા મુક્તાફળ–મોતીના કારણે તેની એવી હાલત

થાય છે કે માછીમાર ધીવર તેનું ગળું ફાડીને તે મોતી બહાર કાઢે

છે. (પરીગ્રહથી જીવ દુઃખી થાય છે.)

૧૫૧. ગુણરત્નનિધિ (અર્થાત્ સમુદ્ર) નો સંગ છોડવાથી શંખના કેવા હાલ

થાય છે? –તે બજારમાં વેચાય છે ને પછી કોઈના મોઢેથી ફૂંકાય છે;

તેમાં સંદેહ નથી. (ગુણીજનનો સંગ છોડવાથી આવા બેહાલ થાય

છે.)

૧૫૨. હે હતાશ મધુકર! તેં કલ્પવૃક્ષની મંજરીનો સુગંધી રસ ચાખ્યો, ને

હવે ગંધ વગરના ઘાસ પલાશ ઉપર તું ભમતો ફરે છે!–અરે, આમ

કરતાં તારું હૈયું ફાટી કેમ ન ગયું? ને તું મરી કેમ ન ગયો?

(અત્યંત મધુર ચૈતન્યરસ ચાખ્યા પછી, બીજા નીરસ વિષયોમાં

ઉપયોગ ભમે તેમાં જ્ઞાનીને મરણ જેવું દુઃખ લાગે છે.)

૧૫૩–૧૫૪. મૂંડ મુંડાવી, ઉપદેશ લીધો, ધર્મની આશા વધી, તેમજ

કુટુંબ છોડ્યું ને પરની આશા પણ છોડી, –આટલું કરવા છતાં જે

નગ્નત્વથી ગર્વિત છે અને (ત્રિગુપ્તિને ગણકારતો નથી (–અથવા

વસ્ત્રધારક ધર્માત્માઓનો તિરસ્કાર કરે છે), તેણે તો બહારનો કે

અંતરનો એક્કેય ગ્રંથ–પરિગ્રહ છોડ્યો નથી.

૧૫૫. અરે, આ મનરૂપી હાથીને વિંધ્ય તરફ જતાં રોકો, નહિતર તે

શીલવનને તોડી નાંખશે ને જીવને સંસારમાં પાડશે.

૧૫૬. જે ભણેલા છે, જે પંડિત છે અને જે માનમર્યાદાવાળા છે તે પણ

મહિલાઓના પગે પડીને ઘંટીના પડની જેમ ભમે છે.

૧૫૭. રે વિષયાંધ! ત્યાંસુધી જ તું વિષયોને મુઠ્ઠીથી સ્પર્શી લે (બાચકા

ભરી લે) કે જ્યાંસુધી જીહ્વાલોલુપી શંખની જેમ તારું શરીર સડી ન

જાય! (હે મૂર્ખ! ક્ષણભંગુર વિષયોમાં કાં રાચ?–એ તો ક્ષણમાં

સડી જશે.)

૧૫૮. વનમાં ઊંટના પ્રવેશની જેમ તું તડાતડ પાંદડા તોડે છે, પણ મોહિત

થયેલો તું એ નથી જાણતો કે કોણ તોડે છે, ને કોણ તૂટે છે?

(વનસ્પતિમાં પણ તારા જેવો જીવ છે–એમ તું જાણ ને તેની હિંસા

ન કર.)

૧૫૯. પાંદડું પાણી, દર્ભ અને તલ એ બધાને તું સવર્ણ (વર્ણસહિત–

અચેતન) જાણ; અને જો મોક્ષમાં જવું હોય તો તેનું કારણ કંઈક

બીજું જ છે,–તેને જાણ. (પાંદડાં વગેરે વડે દેવને પૂજવાથી મુક્તિ

નથી મળતી, મુક્તિનું કારણ બીજું જ છે.)

< Previous Page Next Page >