Atmadharma magazine - Ank 378 (Original language). Page: 3.

PDF/HTML Page 41 of 83
single page version

: ૩૪ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૫૦૧

ભગવાનશ્રી યતિવૃષભ આચાર્યરચિત ‘ત્રિલોકપ્રજ્ઞપ્તિ’ નામના

પ્રાચીન મહાન ગ્રંથમાં ‘सिद्धलोकप्रज्ञप्ति’ નામના અધિકારમાં

‘સિદ્ધત્વના હેતુભૂત ભાવના’ નું આનંદકારી વર્ણન ગાથા ૧૮ થી ૬૫

સુધી ૪૮ ગાથા દ્વારા કર્યું છે. સિદ્ધત્વના હેતુભૂત આ ઉત્તમ ભાવના

વાંચીને ગુરુદેવને ઘણો પ્રમોદ થયો હતો, ને પ્રવચનમાં શ્રોતાજનો સમક્ષ

પણ તેનું વર્ણન કર્યું હતું, –જે સાંભળીને સૌને હર્ષોલ્લાસ થયો હતો.

અહા,–સિદ્ધત્વના હેતુભૂત ભાવનાથી કોને આનંદ ન થાય!–તેથી તે

આનંદકારી ભાવના અહીં આપીએ છીએ.

આ શાસ્ત્રકર્તા શ્રી યતિવૃષભ આચાર્ય ધવલા–જયધવલાના

ટીકાકારથી પર પ્રાચીન છે, અને ભાવના–અધિકારમાં આવેલી ઘણી

ખરી ગાથાઓ ભગવાનશ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવના સમયસાર–પ્રવચનસાર

વગેરે શાસ્ત્રોની ગાથાઓને લગભગ મળતી આવે છે,–જાણે કે તેમના

શાસ્ત્રોનું દોહન કરીને જ આ ભાવના–અધિકાર રચાયો હોય! એવું જ

લાગે છે. સ્વ. પ્રો. હીરાલાલજી જૈન આ સંબંધમાં લખે છે કે–‘આ

અન્તિમ અધિકારમાં વર્ણવેલ સિદ્ધોનું વર્ણન અને આત્મચિન્તનનો

ઉપાય (–શુદ્ધાત્મભાવના) તે જૈનવિચારધારાની પ્રાચીન સંપત્તિ છે. ’

ચાલો, આપણે પણ આપણા આત્માને સિદ્ધત્વના હેતુભૂત આ

ભાવનામાં જોડીએ:–

• જેમ ચિરસંચિત ઇંધનને પવનથી પ્રજ્વલિત અગ્નિ શીઘ્ર જ જલાવી દે છે, તેમ

ઘણા કર્મરૂપી ઇંધનને શુદ્ધાત્માના ધ્યાનરૂપી અગ્નિ ક્ષણમાત્રમાં જલાવી દે છે.

• જે જીવ દર્શનમોહ અને ચારિત્રમોહને નષ્ટ કરીને, વિષયોથી વિરક્ત થયો થકો,

મનને રોકીને આત્મસ્વભાવમાં સ્થિર થાય છે તે મોક્ષસુખને પ્રાપ્ત કરે છે.

• જેને રાગ–દ્વેષ–મોહ તથા યોગપરિકર્મ નથી તેને શુભાશુભને ભસ્મ કરનાર

ધ્યાનમય અગ્નિ ઉત્પન્ન થાય છે.

PDF/HTML Page 42 of 83
single page version

: ચૈત્ર : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૩૫ :

• શુદ્ધસ્વભાવથી સહિત સાધુને દર્શન–જ્ઞાનથી પરિપૂર્ણ ધ્યાન છે તે નિર્જરાનું

કારણ થાય છે; અન્ય દ્રવ્યોથી સંસક્ત ધ્યાન નિર્જરાનું કારણ થતું નથી.

• અંતરંગ અને બહિરંગ સર્વસંગથી રહિત, તથા અનન્યમન (અર્થાત્–

એકાગ્રચિત્ત) થઈને જે પોતાના ચૈતન્યસ્વભાવથી આત્માને જાણે–દેખે છે તે
જીવ આત્મિકચારિત્રનું આચરણ કરનાર છે.

• જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રમાં ભાવના કરવી જોઈએ; અને તે (જ્ઞાન–દર્શન–

ચારિત્ર) ત્રણે આત્મસ્વરૂપ છે, તેથી હે ભવ્ય! તું આત્મામાં ભાવના કર.

• હું નિશ્ચયથી સદા એક, શુદ્ધ, દર્શન–જ્ઞાનાત્મક અને અરૂપી છું; અન્ય કંઈ

પરમાણુ માત્ર પણ મારું નથી.

• મોહ મારો જરા પણ નથી; હું એક જ્ઞાનદર્શન–ઉપયોગરૂપ જ છું–એમ જાણું છું;
–આવી ભાવનાથી યુક્ત જીવ અષ્ટદુષ્ટ કર્મોને નષ્ટ કરે છે.

• હું પરપદાર્થોનો નથી અને પરપદાર્થો મારાં નથી, હું તો એકલો જ્ઞાનસ્વરૂપ જ

છું; –આ પ્રમાણે જે ધ્યાનમાં ચિન્તવે છે તે આઠકર્મોથી મુક્ત થાય છે.

• ચિત્ત શાંત થતાં ઈન્દ્રિયો શાંત થાય છે, અને ઈન્દ્રિયો શાંત થતાં

આત્મસ્વભાવમાં રતિ થાય છે; અને તેથી તે જીવ સ્પષ્ટપણે–ચોક્કસપણે નિર્વાણને
પામે છે.

• હું દેહ નથી, મન નથી, વાણી નથી, અને તેમનું કારણ પણ હું નથી, –આ

પ્રકારનો જે ભાવ છે તે શાશ્વતસ્થાનને પ્રાપ્ત કરે છે (અર્થાત્ આવી ભાવના જે
ભાવે છે તે મોક્ષને પામે છે).

• દેહની જેમ મન અને વાણી પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મક પરવસ્તુ છે, એમ ઉપદેશવામાં

આવ્યું છે; અને પુદ્ગલદ્રવ્ય તે પણ પરમાણુદ્રવ્યોનો પિંડ છે.

• હું, નથી પુદ્ગલમય કે નથી મેં તે પુદ્ગલોને પિંડરૂપ કર્યા; તેથી હું દેહ નથી, કે તે
દેહનો કર્તા નથી.

• આ પ્રમાણે જ્ઞાનાત્મક, દર્શનભૂત, અતીન્દ્રિય, મહાઅર્થ, નિત્ય, નિર્મળ અને

નીરાલંબ શુદ્ધઆત્માનું ચિંતન કરવું જોઈએ.

• હું પરપદાર્થોનો નથી અને પરપદાર્થો મારાં નથી; હું તો જ્ઞાનમય એકલો છું;

–આ પ્રમાણે જે ધ્યાનમાં ધ્યાવે છે તે જીવ આત્માનો ધ્યાતા છે.

PDF/HTML Page 43 of 83
single page version

: ૩૬ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૫૦૧

[જુઓ, આ સિદ્ધપદના હેતુભૂત ભાવના ચાલે છે:

આ ભાવનાથી મોક્ષસુખ પમાય છે.]

• આ પ્રમાણે જાણીને જે વિશુદ્ધઆત્મા ઉત્કૃષ્ટ આત્માને ધ્યાવે છે તે અનુપમ

અપાર અતીન્દ્રિય (અનંત ચતુષ્ટયાત્મક) સુખને પામે છે.

• હું પરપદાર્થોનો નથી અને પરપદાર્થો મારાં નથી, આ જગતમાં મારું કોઈ પણ

નથી, –આ પ્રમાણે જે ભાવના ભાવે છે તે સંપૂર્ણ કલ્યાણને પામે છે.

• આ ઊર્ધ્વ–અધો કે મધ્ય ત્રણલોકમાં કોઈપણ પરપદાર્થ મારો નથી, આ જગતમાં

કંઈપણ મારું નથી–આવી ભાવનાથી યુક્ત જીવ અક્ષય સુખને પામે છે.

• જે જીવ મદ–માન–માયાથી રહિત તેમ જ લોભથી રહિત, અને નિર્મળ–

સ્વભાવથી યુક્ત થાય છે તે અક્ષયસ્થાનને પામે છે.

• દેહાદિકમાં જેને પરમાણુમાત્ર પણ મૂર્છા છે તે જીવ, ભલે સર્વઆગમનો ધારી

હોય તોપણ સ્વકીય–સમયને તે જાણતો નથી.

• માટે મોક્ષના અભિલાષી જીવોએ દેહમાં જરાપણ રાગ ન કરવો; દેહથી ભિન્ન

ઈન્દ્રિયાતીત આત્માનું ધ્યાન કરવું.

• દેહમાં સ્થિત, દેહથી જરાક ન્યૂન, દેહથી રહિત, શુદ્ધ, દેહાકાર અને ઈન્દ્રિયાતીત

આત્મા ધ્યાતવ્ય છે.

• જેના ધ્યાનમાં જ્ઞાનવડે નિજાત્મા જો નથી ભાસતો તો તેને ધ્યાન નથી, પરંતુ

પ્રમાદ અથવા મોહમૂર્છા જ છે–એમ જાણવું.

• મીણથી રહિત બીબાના અંદરના આકાશ જેવા આકારવાળા, રત્નત્રયાદિ

ગુણોથી યુક્ત, અવિનશ્વર અને જીવઘનદેશરૂપ એવા નિજાત્માનું ધ્યાન કરવું

જોઈએ.

• જે સાધુ નિત્ય ઉદ્યોગશીલ (ઉપયુક્ત) થઈને આ આત્મભાવનાનું આચરણ કરે

છે તે અલ્પકાળમાં જ સર્વ દુઃખથી મુક્ત થાય છે.

• કર્મ–નોકર્મમાં ‘આ હું છું, અને હું–આત્મા કર્મ– નોકર્મરૂપ છું’ –આ પ્રકારની

બુદ્ધિવડે પ્રાણી ઘોર સંસારમાં ઘૂમે છે.

• જે મોહકર્મનો ક્ષય કરીને, તથા વિષયોથી વિરક્ત થઈને અને મનને રોકીને

સ્વભાવમાં સમવસ્થિત થાય છે તે જીવ કર્મબંધનરૂપ સાંકળથી છૂટી જાય છે.

PDF/HTML Page 44 of 83
single page version

: ચૈત્ર : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૩૭ :

• જે પ્રકૃતિ–સ્થિતિ–અનુભાગ અને પ્રદેશબંધથી રહિત આત્મા છે તે જ હું છું–એમ
ચિન્તન કરવું જોઈએ તથા તેમાં જ સ્થિરભાવ કરવો જોઈએ.

• જે કેવળજ્ઞાનસ્વભાવી છે, કેવળદર્શનસ્વભાવી છે, સુખમય છે અને કેવળવીર્ય–
સ્વભાવી છે–તે હું છું–એમ જ્ઞાની ચિન્તવે છે.

• જે જીવ સર્વસંગથી રહિત થઈને પોતાના આત્માને આત્માદ્વારા ધ્યાવે છે તે

અલ્પકાળમાં સર્વદુઃખથી છૂટકારો પામે છે.

• જે ભયાનક સંસારરૂપી મહાસમુદ્રમાંથી નીકળવા ઈચ્છે છે તે આ પ્રમાણે જાણીને
શુદ્ધઆત્માનું ધ્યાન કરે છે.

• પ્રતિક્રમણ, પ્રતિસરણ, પ્રતિહરણ, ધારણા, નિવૃત્તિ, નિન્દન ગર્હણ અને શુદ્ધિ–

એ બધાયની પ્રાપ્તિ નિજાત્મભાવના વડે થાય છે.

• દર્શનમોહગ્રંથિને નષ્ટ કરીને જે શ્રમણ રાગ–દ્વેષનો ક્ષય કરતો થકો સુખ–દુઃખમાં
સમભાવી થાય છે તે અક્ષય સુખને પ્રાપ્ત કરે છે.

• દેહ અને ધનમાં આ ‘હું’ અને ‘આ મારું’ એવા મમત્વને જે છોડતો નથી તે

મૂર્ખ–અજ્ઞાની જીવ દુષ્ટ–અષ્ટકર્મોથી બંધાય છે.

• પુણ્યથી વિભવ, વિભવથી મદ, મદથી મતિમોહ અને મતિમોહથી પાપ થાય છે,
–માટે પુણ્યને પણ છોડવા જોઈએ.

• જે પરમાર્થથી બાહ્ય છે તે જીવ સંસારગમનના અને મોક્ષના હેતુને નહિ જાણતો
થકો અજ્ઞાનથી પુણ્યની ઈચ્છા કરે છે.

• પુણ્ય અને પાપમાં કોઈ ભેદ નથી–આમ જે નથી માનતો તે મોહથી યુક્ત થયો
થકો ઘોર અને અપાર સંસારમાં ભમે છે.

• મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન, પાપ અને પુણ્ય–તેમનો ત્રણે પ્રકારે ત્યાગ કરીને યોગીઓએ
નિશ્ચયથી શુદ્ધઆત્માનું ધ્યાન કરવું જોઈએ.

• જીવ પરિણામસ્વભાવરૂપ છે, તે જ્યારે શુભ અથવા અશુભ પરિણામરૂપે

પરિણમે છે ત્યારે શુભ અથવા અશુભ થાય છે, અને જ્યારે શુદ્ધપરિણામરૂપે
પરિણમે છે. ત્યારે શુદ્ધ થાય છે.

• ધર્મરૂપે પરિણમેલો આત્મા જો શુદ્ધઉપયોગયુક્ત હોય તો નિર્વાણસુખને પામે છે,
અને જો શુભોપયોગથી યુક્ત હોય તો સ્વર્ગસુખને પામે છે.

PDF/HTML Page 45 of 83
single page version

: ૩૮ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૫૦૧

• અશુભોદયથી આત્મા કુમનુષ્ય, તિર્યંચ અથવા નારકી થઈને સદા હજારો

દુઃખોથી પીડિત થયો થકો સંસારમાં અત્યંત ભમે છે.

• શુદ્ધોપયોગથી પ્રસિદ્ધ એવા અરિહંતો તથા સિદ્ધોને અતિશય, આત્માથી જ

સમુત્પન્ન, વિષયાતીત, અનુપમ, અનંત અને વિચ્છેદ રહિત સુખ હોય છે.

• રાગાદિ સંગથી મુક્ત એવા મુનિ, અનેક ભવોમાં સંચિત કરેલા કર્મરૂપી ઇંધન

સમૂહને શુક્લધ્યાન નામના ધ્યાન વડે શીઘ્ર ભસ્મ કરે છે.

• હૃદયમાં જ્યાં સુધી આત્મસ્વભાવલબ્ધિ પ્રકાશમાન નથી થતી ત્યાં સુધી જ જીવ

શુભ–અશુભજનક એવા સંકલ્પ–વિકલ્પરૂપ કર્મને કરે છે.

• બંધોના સ્વભાવને તેમ જ આત્માના સ્વભાવને જાણીને, જે બંધોમાં અનુરક્ત

નથી થતો તે જીવ કર્મોથી છૂટકારો કરે છે.

• જ્યાં સુધી આત્મા અને આસ્રવ એ બંનેના વિશેષ–અંતરને નથી જાણતો

ત્યાંસુધી તે અજ્ઞાની જીવ વિષયાદિમાં પ્રવૃત્ત રહે છે.

• જ્ઞાની જીવ અનેક પ્રકારના પુદ્ગલદ્રવ્યને જાણતો હોવા છતાં, પરદ્રવ્યપર્યાયપણે

તે પરિણમતો નથી, તેને ગ્રહણ કરતો નથી, અને તે–રૂપે ઊપજતો નથી.

• જે વિમૂઢમતિ પરદ્રવ્યને શુભ અથવા અશુભ માને છે તે મૂઢ અજ્ઞાની જીવ દુષ્ટ–

અષ્ટકર્મોથી બંધાય છે.

તેથી ન કરવો રાગ જરીયે ક્્યાંય પણ મોક્ષેચ્છુએ;
વીતરાગ થઈને એ રીતે તે ભવ્ય ભવસાગર તરે.

[આ પ્રમાણે ભાવના સમાપ્ત થઈ.]

• શ્રી સોનગઢ જૈન વિદ્યાર્થીગૃહ તરફથી સૂચના

આપવામાં આવે છે

કે ધોરણ પાંચથી (અગિયાર (એસ. એસ. સી.) સુધીના જે

જૈનવિદ્યાર્થીને આ બોર્ડિંગમાં દાખલ થવું હોય તેમણે પચાસ પૈસાની
ટિકિટ મોકલીને પ્રવેશપત્રો મંગાવી લેવા, અને તા. ૩૦–૫–૭૫ સુધીમાં
ભરીને સોનગઢ મોકલી દેવા. બોર્ડિંગમાં માસિક ભોજન–લવાજમ રૂા.
૬૦) સાઈઠ છે; મધ્યસ્થિતિના વિદ્યાર્થી માટે ઓછી ફી રૂા. ૩૫)
પાંત્રીસ છે. વિદ્યાર્થીઓને ધાર્મિક શિક્ષણ પણ અપાય છે.

–મંત્રી, જૈન વિદ્યાર્થીગૃહ, સોનગઢ (સૌરાષ્ટ્ર )

PDF/HTML Page 46 of 83
single page version

: ચૈત્ર : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૩૯ :

બીજા હાથીની વાર્તા (જે હાથીમાંથી ભગવાન બન્યો)

એક હાથીની વાર્તા અંક ૩૭૪ માં વાંચી....તમને બહુ ગમી...હવે

આ બીજા હાથીની વાર્તા છે, તે તો એનાથીયે વધુ ગમશે......કેમકે પેલા
ત્રિલોકમંડન હાથીનો જીવ તો સ્વર્ગમાં ગયો છે, જ્યારે આ બીજા
હાથીનો જીવ તો તીર્થંકર થઈને મોક્ષ પામ્યો છે. વાહ ભઈ વાહ!
હાથીનો જીવ કેવી રીતે મોક્ષ પામ્યો! –તે જાણવાની મજા આવશે...ને

અમે પણ તે હાથીભાઈની જેમ મોક્ષનો માર્ગ પ્રગટ કરશું. માટે ઝટ તે
વાર્તા કહો!

સાંભળો! એક હતો બીજો હાથી. એનું નામ વજ્રઘોષ. તે હાથીનો જીવ પૂર્વ

ભવમાં પોદનપુરના રાજાનો મંત્રી હતો. તેનું નામ મરૂભૂતિ. અને તેના મોટાભાઈનું
નામ કમઠ. તે કમઠ બહુ ક્રોધી હતો. એક વખત ક્રોધવશ પાપી કમઠે તેના નાનાભાઈને
એક મોટા પત્થરવડે મારી નાંખ્યો, –તે નાનો ભાઈ મરૂભૂતિ, દુઃખથી મરીને હાથી થયો;
ને તેનો મોટોભાઈ ક્રોધી કમઠ મરીને કુક્કટ નામનો ઝરેી સર્પ થયો. તે હાથી સમ્મેદ–
શિખરની નજીકના એક સરસ મજાના વનમાં રહે છે. અહા, થોડાક ભવ પછી જે
સમ્મેદશિખરથી પોતે મોક્ષ પામવાનો છે તેની નજીકના વનમાં અત્યારે તે હાથી પશુ
તરીકે ભટકી રહ્યો છે. હજી તે આત્મજ્ઞાન નથી પામ્યો, પણ હવે તેની તૈયારી છે. હાથી
ઘણો મોટો છે, ને વનમાં સરોવર કિનારે રહીને જંગલનું રાજ ભોગવે છે. અરેરે, મોક્ષનો
રાજા અત્યારે પોતાને ભૂલીને જંગલનો રાજા થઈને બેઠો છે. હવે આ બાજું પોદનપુરમાં
પોતાના મંત્રીને તેના મોટાભાઈએ મારી નાંખ્યો–એ જાણીને રાજા અરવિંદને વૈરાગ્ય
થયો; એકવાર આકાશના વાદળામાં સુંદર જિનમંદિરની રચના થઈ, રાજા તે અદ્ભુત
મંદિર દેખીને ઘણો રાજી થયો ને તેવું મંદિર બનાવવાનો વિચાર કરે છે ત્યાં તો તે
વાદળાં તરત વીખરાઈ ગયા, ને મંદિર અલોપ થઈ ગયું. સંસારની આવી ક્ષણભંગુરતા
દેખીને રાજાએ રાજપાટ છોડીને દીક્ષા લીધી, ને મુનિ થઈને વન જંગલમાં વિચરવા
લાગ્યા.
એકવાર તે અરવિંદ–મુનિરાજ મોટા સંઘ સહિત સમ્મેદશિખરજી તીર્થની યાત્રા

કરવા માટે જતા હતા, ને વનમાં સંઘનો પડાવ કર્યો હતો; –એવામાં એક અદ્ભુત ઘટના
બની. –શું બન્યું? તે સાંભળો.

PDF/HTML Page 47 of 83
single page version

: ૪૦ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૫૦૧

મુનિરાજ જે વનમાં સંઘસહિત બિરાજ્યા છે, હાથી પણ તે વનમાં રહે છે. આ

નિર્જન વનમાં આટલા બધા માણસો ને આટલો બધો કોલાહલ હાથીએ પહેલી જ વાર
દેખ્યો....તેને ભય લાગ્યો કે આ બધા મને પકડવા આવ્યા હશે! એટલે તે હાથી
ગભરાયો, તે એકદમ ખીજાયો, ને ઉશ્કેરાટથી ચારેકોર દોડવા લાગ્યો. સંઘમાં એકદમ
ધમાચકડી મચી ગઈ. બધા લોકો ભયભીત થઈને આમતેમ ભાગવા લાગ્યા. હાથી તો
મોટીમોટી ગર્જના કરતો, તેમની પાછળ દોડવા લાગ્યો; ને જે હાથમાં આવ્યું તેને સૂંઢમાં
પકડી પકડીને દૂર ફેંકવા લાગ્યો!
અરેરે! ભવિષ્યનો ભગવાન અત્યારે ગાંડો થયો છે! અત્યારે તિર્યંચપણે ભટકી

રહેલો જીવ થોડાવખત પછી તીર્થંકર થવાનો છે! જુઓ તો ખરા, જીવના પરિણામની
વિચિત્રતા!
ગાંડા હાથીથી ભયભીત થયેલા લોકો મુનિના શરણમાં ગયા. અરવિંદમુનિરાજ

ધ્યાનમાં બિરાજતા હતા. હાથી કિકિયારી કરતો–કરતો તે મુનિરાજ તરફ દોડયો લોકોને
બીક લાગી કે, અરે, આ હાથી મુનિરાજને શું કરી નાંખશે?
મુનિરાજ તો શાંત થઈને બેઠા છે. એમને જોતાં જ સૂંઢ ઊંચી કરીને હાથી તેમના

તરફ દોડયો. મુનિને બચાવવા લોકો દોડયા...પણ–
પણ શું થયું? તે ધીરજથી સાંભળો. તે અરવિંદ મુનિરાજની છાતીમાં એક

ઉત્તમચિહ્ન હતું, તે ચિહ્ન જોતાં જ હાથી એકદમ વિચારમાં પડી ગયો...તેને થયું કે અરે!
આમને તો મેં ક્્યાંક જોયા છે! આ મારા ઓળખીતા ને હિતસ્વી હોય એમ મને લાગે
છે. –આવા વિચારમાં હાથી તો એકદમ શાંત થઈને ઊભો રહ્યો; એનું ગાંડપણ મટી ગયું
ને મુનિરાજ સામે સૂંઢ નમાવીને બેસી ગયો.
લોકો તો આશ્ચર્ય પામી ગયા કે અરે! મુનિરાજ પાસે આવતાં જ આ ગાંડો

હાથી એકાએક શાંત કેમ થઈ ગયો! આ બનાવ દેખીને ચારેકોરથી માણસો ત્યાં
મુનિરાજ પાસે દોડી આવ્યા.
મુનિરાજે અવધિજ્ઞાન વડે હાથીના પૂર્વભવને જાણી લીધો; અને શાંત થયેલા

હાથીને સબોંધીને કહ્યું: અરે બુદ્ધિમાન! અરે મરુભૂતિ! આ પાગલપણું તને નથી
શોભતું. આ પશુતા, અને આ હિંસા તું છોડ! હું અરવિંદરાજા છું ને મુનિ થયો છું; તું
તારા પૂર્વભવમાં મારો મંત્રી હતો; ને તારા ભાઈએ તને મારી નાંખ્યો. તું આત્માનું
ભાન ભૂલીને આર્તધ્યાનથી આ પશુપર્યાય પામ્યો. હવે તો તું ચેત...અને આત્માને

PDF/HTML Page 48 of 83
single page version

: ચૈત્ર : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૪૧ :

ઓળખ. આત્માના અજ્ઞાનથી ચારે ગતિમાં ઘણાં દુઃખો તે ભોગવ્યા...હવે તો શાંત

થઈને આત્માને ઓળખ.
મુનિરાજનાં મીઠાં વચન સાંભળીને હાથીને ઘણો વૈરાગ્ય થયો; તેને પોતાના

પૂર્વભવનું જાતિસ્મરણજ્ઞાન થયું. પોતાના દુષ્કર્મ માટે તેને ઘણો પસ્તાવો થયો; તેને

આંખોમાંથી આંસુની ધાર પડવા લાગી, વિનયથી મુનિરાજનાં ચરણોમાં માથું નમાવીને
તેમની સામે જોઈ રહ્યો....કુદરતી તેનું જ્ઞાન એટલું ઊઘડી ગયું કે તે મનુષ્યની ભાષા

સમજવા લાગ્યો...અને મુનિરાજની વાણી સાંભળવા તેને જિજ્ઞાસા જાગી.
મુનિરાજે જોયું કે આ હાથીના જીવના પરિણામ અત્યારે વિશુદ્ધ થયા છે, તેને

આત્મા સમજવાની તીવ્ર જિજ્ઞાસા જાગી છે....અને તે એક હોનહાર તીર્થંકર છે....એટલે

અત્યંત પ્રેમથી (વાત્સલ્યથી) તે હાથીને ઉપદેશ દેવા લાગ્યા.
મુનિરાજ કહે છે: અરે હાથી! તું શાંત થા. આ પશુપર્યાય એ કાંઈ તારું સ્વરૂપ

નથી, તું તો દેહથી ભિન્ન ચૈતન્યમય આત્મા છો. તું હાથી નથી, તું તો આત્મા છો.

આત્માના જ્ઞાન વગર ઘણાં ભવમાં તેં ઘણા દુઃખ ભોગવ્યાં, હવે તો આત્માનું સ્વરૂપ

જાણ અને સમ્યગદર્શનને ધારણ કર. સમ્યગ્દર્શન જ જીવને મહાન સુખકર છે. ક્રોધ અને
જ્ઞાનને એકમેક અનુભવવાનો અવિવેક તું છોડ.....છોડ! તું પ્રસન્ન થા...સાવધાન થા...

અને સદાય ઉપયોગરૂપ સ્વદ્રવ્ય જ મારું છે એમ તું અનુભવ કર. તેથી તને ઘણો આનંદ

થશે. તું નિકટભવ્ય છો, થોડા ભવ પછી ભગવાન થવાનો છો, ને આ ભરતક્ષેત્રમાં જે
તેવીસમા પારસનાથ તીર્થંકર થશે–તે તું પોતે જ છો. માટે આજે જ આવો અનુભવ કર.
હાથી ખૂબ ભક્તિથી સાંભળે છે. ભગવાન થવાની વાત સાંભળતાં તેનો આત્મા

નાચી ઊઠે છે. તેની આંખમાંથી આંસુની ધાર વહે છે. મુનિરાજના શ્રીમુખથી આત્માના
સ્વરૂપની અને સમ્યગ્દર્શનની વાત સાંભળતાં તેને ઘણો હર્ષોલ્લાસ થાય છે, તેનાં

પરિણામ વધુને વધુ નિર્મળ થતાં જાય છે....તેના અંતરમાં સમ્યગ્દર્શનની તૈયારી ચાલી

રહી છે.
મુનિરાજ તેને આત્માનું પરમ શુદ્ધસ્વરૂપ દેખાડે છે: રે જીવ! તારો આત્મા

અનંત ગુણરત્નોનો ખજાનો છે...આ હાથીનું જાડું શરીર તે તો પુદ્ગલ છે, તે કાંઈ તું

નથી. તું તો જ્ઞાનસ્વરૂપ છો. તારા જ્ઞાનસ્વરૂપમાં પાપ તો નથી ને પુણ્યનો શુભરાગ
પણ નથી; તું તો વીતરાગ આનંદમય છો–આવા તારા સ્વરૂપને અનુભવમાં લઈને

સમ્યગ્દર્શન ધારણ કર.

PDF/HTML Page 49 of 83
single page version

: ૪૨ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૫૦૧

જગતમાં સમ્યગ્દર્શન જ જીવને સારરૂપ છે; તે જ મોક્ષનું પગથિયું છે, તે જ

ધર્મનો પાયો છે. સમ્યગ્દર્શન વગર કોઈ પણ ધર્મક્રિયા હોતી નથી; સમ્યગ્દર્શન વગરની
બધી ક્રિયાઓ નકામી છે. મિથ્યાત્વના દાવાનળમાં આખો સંસાર સળગી રહ્યો છે,
તેમાંથી આ સમ્યગ્દર્શન જ જીવને ઉગારનાર છે. વીતરાગ–સર્વજ્ઞ અરિહંત–દેવ,
રત્નત્રયધારક દિગંબર મુનિરાજ–ગુરુ અને હિંસા વગરનો વીતરાગભાવરૂપ ધર્મ–આવા
દેવ–ગુરુ–ધર્મને ઓળખીને તું શ્રદ્ધા કર, અત્યંત ભક્તિથી તેનો આદર કર, અને તેમણે
આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ જેવું કહ્યું છે તેવું તું જાણ....તેની શ્રદ્ધા કર....આવા સમ્યગ્દર્શનથી
તારું પરમ કલ્યાણ થશે.
–આમ ઘણા પ્રકારે મુનિરાજે સમ્યગ્દર્શનનો ઉપદેશ આપ્યો....તે સાંભળીને હાથી

આત્માના વિચારમાં પડી ગયો કે અરે, હું તો જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા છું, ને ભગવાન
થવાનો છું, આમ ક્રોધથી ભિન્ન પોતાનું અત્યંત શાંત ચૈતન્યસ્વરૂપ વિચારમાં લેતાં તે
હાથીના પરિણામ અંતર્મુખ થયા...અને અંતરમાં પોતાના આત્માનું સાચું સ્વરૂપ દેખીને
તેને સમ્યગ્દર્શન થયું...મહાન અતીન્દ્રિય આનંદનો અનુભવ થયો...તેને એમ થયું કે–
‘અહા, અમૃતના દરિયા મારા આત્મામાં ડોલી રહ્યા છે...પરભાવોથી ભિન્ન સાચું સુખ
મારા આત્મામાં અનુભવાય છે. ક્ષણમાત્ર આવા આનંદના અનુભવથી અનંત ભવનો
થાક ઊતરી જાય છે. ’
આવા આત્માનો વારંવાર અનુભવ કરવાનું તેને મન થયું...ઉપયોગ ફરી ફરીને

અંતરમાં એકાગ્ર થવા લાગ્યો. આ અનુભવના અચિંત્ય અપાર મહિમાનો કોઈ પાર ન
હતો. વારંવાર તેને એમ થતું કે ‘અહો! આ મુનિરાજે અદ્ભુત ઉપકાર કરી આત્માનું
મૂળ સ્વરૂપ મને સમજાવ્યું. આત્મઉપયોગ સહજપણે ઝડપથી પોતાના સ્વસ્વરૂપ તરફ
વળતાં સહજ નિર્વિકલ્પ સ્વરૂપ અનુભવાયું...ચૈતન્યપ્રભુ પોતાના ‘એકત્વ’ માં આવીને
નિજાનંદમાં ડોલવા લાગ્યા...વાહ! આત્માનું સ્વરૂપ કોઈ અદ્ભુત છે. પરમતત્ત્વને
પામીને, મારા ચૈતન્યપ્રભુને મેં મારામાં જ દેખ્યા. ’
‘અહા, આવી અનુભૂતિ મને પહેલી જ વાર થઈ; મેં મને ‘શાંતિનો પિંડ’

દેખ્યો. કોઈ પરમ અચિંત્ય–અદ્ભુત એ દર્શન અને એ વેદન હતું. વાહ,
આત્મપરિણામની કોઈ અદ્ભુત આશ્ચર્યકારી આનંદધારા ઉલ્લસી. શાંતિના પિંડનો
સ્પર્શ થયો–વેદન થયું. થોડીક સેકંડનું એ વેદન હતું–પણ જાણે કેટલાય દીર્ધકાળ સુધી
સંસારથી દૂર દૂર નિજસ્વરૂપમાં જઈને આવ્યા હોઈએ–એવું પછી તેને લાગતું હતું.

PDF/HTML Page 50 of 83
single page version

: ચૈત્ર : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૪૩ :

શાંતિનો પિંડ એવો પોતે–તે સિવાય બીજું કોઈ તે વખતે ન હતું.”
–આમ સમ્યગ્દર્શન થતાં હાથીના આનંદનો કોઈ પાર નથી. તેની આનંદમય

ચેષ્ટાઓ, તથા તેની આત્મશાંતિ દેખીને મુનિરાજને પણ ખ્યાલ આવી ગયો કે આ
હાથીનો જીવ આત્મજ્ઞાન પામ્યો છે. ભવનો છેદ કરીને તે મોક્ષના માર્ગમાં આવ્યો છે.
મુનિરાજે પ્રસન્ન થઈને હાથ ઊંચો કરીને હાથીને આશીર્વાદ આપ્યા.
સંઘના હજારો લોકો આ દ્રશ્ય દેખીને બહુ ખુશી થયા. એક ક્ષણમાં આ બધું શું

બની રહ્યું છે તે સૌ આશ્ચર્યથી જોવા લાગ્યા.
આત્માનું જ્ઞાન થતાં હાથી તો ઘણા જ ભક્તિભાવથી મુનિરાજનો ઉપકાર

માનવા લાગ્યો...અરે, પૂર્વે આત્માના ભાન વિના આર્તધ્યાન કરવાથી હું પશુદશાને
પામ્યો, પણ હવે આ મુનિરાજના પ્રતાપે મને આત્મભાન થયું છે, ને તે આત્માના ધ્યાન
વડે હવે હું પરમાત્મા થઈશ.–એમ વિચારીને તે હાથી સૂંઢ નમાવીને મુનિરાજને નમસ્કાર
કરતો હતો.
(જુઓ તો ખરા, બંધુઓ! આપણો જૈનધર્મ કેવો મહાન છે કે તેના સેવન વડે

એક પશુ પણ આત્મજ્ઞાન કરીને પરમાત્મા બની શકે છે! દરેક આત્મામાં પરમાત્મા
થવાની તાકત છે–એમ આપણો જૈનધર્મ બતાવે છે. વાહ....જૈનધર્મ...વાહ!)
મુનિરાજ પાસેથી સમ્યગ્દર્શનનું સ્વરૂપ સમજીને, હાથીની સાથેસાથે બીજા પણ

ઘણાય જીવો સમ્યગ્દર્શન પામ્યા. જેમ તીર્થંકર એકલા મોક્ષમાં ન જાય, બીજા ઘણાય
જીવો પણ તેમની સાથે મોક્ષ પામે, તેમ અહીં તીર્થંકરનો આત્મા સમ્યગ્દર્શન પામતાં,
બીજા ઘણાય જીવો પણ તેમની સાથે સમ્યગ્દર્શન પામ્યા; અને ચારેકોર ધર્મનો
જયજયકાર થઈ ગયો. થોડીવાર પહેલાંં જે હાથી ગાંડો થઈને હિંસા કરતો હતો. , તે જ
હાથી હવે આત્મજ્ઞાની થઈને શાંત અહિંસક બની ગયો, અને મુનિરાજ પાસેથી ફરી ફરી
ધર્મ સાંભળવા માટે આતુરતાથી તેમની સામે જોઈ રહ્યો. ઘણા શ્રાવકો પણ ઉપદેશ
સાંભળવા બેઠા હતા.
શ્રી મુનિરાજે મુનિધર્મનો તથા શ્રાવકધર્મનો ઉપદેશ આપ્યો: સમ્યગ્દર્શન અને

આત્મજ્ઞાન ઉપરાંત જ્યારે ચારિત્રદશા થાય એટલે કે આત્માનો ઘણો અનુભવ થાય
ત્યારે જીવને મુનિદશા થાય છે. તે મુનિઓ ઉત્તમ ક્ષમા વગેરે દશ ધર્મોને પાળે છે. અને
હિંસાદિક પાંચ પાપો તેમને જરાય હોતાં નથી એટલે અહિંસા વગેરે પાંચ મહાવ્રત તેમને
હોય છે.

PDF/HTML Page 51 of 83
single page version

: ૪૪ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૫૦૧

–અને સમ્યગ્દર્શન થવા છતાં જે જીવો મુનિ ન થઈ શકે તેઓ શ્રાવકધર્મ પાળે

છે; તેમને આત્માના જ્ઞાનસહિત અહિંસા વગેરે પાંચ અણુવ્રત હોય છે. તિર્યંચગતિમાં
પણ શ્રાવકધર્મનું પાલન થઈ શકે છે. માટે હે ગજરાજ! તમે શ્રાવકધર્મને અંગીકાર કરો.
મુનિરાજ પાસેથી ધર્મનો ઉપદેશ સાંભળીને ઘણા જીવોએ વ્રત ધારણ કર્યાં.

હાથીને પણ મુનિ થવાની ભાવના જાગી કે જો હું મનુષ્ય હોત તો હું પણ ઉત્તમ
મુનિધર્મને અંગીકાર કરત; આમ મુનિધર્મની ભાવના સહિત તેણે શ્રાવકધર્મ અંગીકાર
કર્યો; એટલે મુનિરાજના ચરણોમાં નમસ્કાર કરીને તેણે પાંચ અણુવ્રત ધારણ કર્યા....તે
શ્રાવક બન્યો.
સમ્યગ્દર્શન પામીને વ્રતધારી થયેલો તે વજ્રઘોષ હાથી વારંવાર મસ્તક નમાવીને

અરવિંદ–મુનિરાજને નમસ્કાર કરવા લાગ્યો, સૂંઢ ઊંચી–નીચી કરીને ઉપકાર માનવા
લાગ્યો. હાથીની આવી ધર્મચેષ્ટા દેખીને શ્રાવકો બહુ રાજી થયા; અને જ્યારે મુનિરાજે
પ્રસિદ્ધ કર્યું કે–આ હાથીનો જીવ આત્માની ઉન્નતિ કરતો–કરતો ભરત ક્ષેત્રમાં ૨૩ માં
તીર્થંકર થશે, –ત્યારે તો સૌના હર્ષનો પાર ન રહ્યો; હાથીને ધર્માત્મા જાણીને ઘણા
પ્રેમથી શ્રાવકો તેને નિર્દોષ આહાર દેવા લાગ્યા.
યાત્રાસંઘ થોડો વખત તે વનમાં રોકાઈને પછી સમ્મેદશિખર તરફ ચાલ્યો;

હાથીનો જીવ થોડા ભવ પછી આ જ સમ્મેદશિખર ઉપરથી મોક્ષ પામવાનો છે; તેની
યાત્રા કરવા સંઘ જાય છે. અરવિંદ મુનિરાજ પણ સાથે વિહાર કરવા લાગ્યા. ત્યારે હાથી
પણ અત્યંત વિનયપૂર્વક પોતાના ગુરુને વોળાવવા માટે દૂર–દૂર સુધી પાછળ ગયો....
અંતે ફરીફરીને મુનિરાજને નમસ્કાર કરીને ગદગદભાવે પોતાના વનમાં પાછો આવ્યો.
હાથી હવે પ્રાંચવ્રત સહિત નિર્દોષ જીવન જીવે છે; પોતે જે શુદ્ધ આત્મા

અનુભવ્યો છે તેની ફરીફરીને ભાવના કરે છે. કોઈ પણ જીવને તે હેરાન કરતો નથી,
ત્રસહિંસા થાય તેવો ખોરાક ખાતો નથી; શાંતભાવથી રહે છે, ને સુકાઈ ગયેલા
ઘાસપાન ખાય છે; કોઈવાર ઉપવાસ પણ કરે છે. ચાલતી વખતે પગ જોઈ જોઈને મૂકે
છે. હાથિણીનો સંગ તેણે છોડી દીધો છે. મોટા શરીરને લીધે બીજા જીવોને દુઃખ ન થાય
–તે માટે શરીરને બહુ હલાવતો નથી, વનના પ્રાણીઓ સાથે શાંતિથી રહે છે ને ગુરુના
ઉપકારને વારંવાર યાદ કરે છે. હાથીની આવી શાંત ચેષ્ટા દેખીને બીજા હાથીઓ તેની
સેવા કરે છે; વનના વાંદરા અને બીજા પશુઓ પણ તેના ઉપર પ્રેમ રાખે છે ને સુકાં
ઘાસપાન લાવીને તેને ખવડાવે છે.

PDF/HTML Page 52 of 83
single page version

: ચૈત્ર : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૪૫ :

પૂર્વભવનો તેનો ભાઈ કમઠ, –કે જે ક્રોધથી મરીને ઝેરી સર્પ થયો છે તે આ

વનમાં જ રહે છે, જીવજંતુઓને મારી ખાય છે ને નવાં પાપ બાંધે છે.
એક દિવસ હાથીને તરસ લાગી એટલે પાણી પીવા માટે તે સરોવર પાસે આવ્યો;

તળાવના કિનારે ઝાડ ઉપર ઘણા વાંદરા રહેતા હતા, તે આ હાથીને જોઈને ખુશી થયા.
તળાવમાં ચોખ્ખું પાણી જોઈને તે પીવા માટે હાથી સરોવરમાં ઊતર્યો; પણ તેનો પગ
ઊંડા કાદવમાં ખૂંચી ગયો. તે કાઢવાની ઘણી મહેનત કરવા છતાં નીકળી ન શક્્યો. આથી
તે હાથીએ આહાર–પાણીનો ત્યાગ કરીને સમાધિમરણની તૈયારી કરી; તે પંચપરમેષ્ઠીને
યાદ કરીને આત્માનું ચિંતન કરવા લાગ્યો. વૈરાગ્યપૂર્વક તે એમ વિચારવા લાગ્યો કે અરે,
અજ્ઞાનથી કુમરણ તો મેં અનંતવાર કર્યા, પણ હવે આ અવતાર સફળ છે કે જેમાં મને
આત્માનું ભાન થયું ને સમાધિમરણનો સુઅવસર મળ્‌યો. શ્રી મુનિરાજે મારા ઉપર મહાન
કૃપા કરીને દેહથી ભિન્ન મારું સ્વરૂપ મને સમજાવ્યું, મારા નિધાન મને દેખાડ્યા; તેમની
કૃપાથી મારો નિજવૈભવ મેં મારા આત્મામાં દેખ્યો. બસ, હવે આ દેહથી ભિન્ન આત્માની
ભાવના વડે હું સમાધિમરણ કરીશ.

હાથીને કાદવમાં ખૂંચી ગયેલો

જોઈને તેને બચાવવા વનના વાંદરા ઘણી
કિકિયારી કરવા લાગ્યા. પણ એ નાનકડા
વાંદરા મોટા હાથીને કઈ રીતે બહાર કાઢી
શકે? એવામાં સર્પ થયેલો કમઠનો જીવ
ફૂંફાડા મારતો ત્યાં આવ્યો; હાથીને
દેખતાં જ પૂર્વભવના વેરના સંસ્કારને
લીધે તેને ઘણો ક્રોધ ચડયો ને દોડીને
હાથીને કરડયો. કાળકૂટ ઝેરવાળો સર્પ
કરડવાથી હાથીને ઝેર ચડયું અને થોડા
વખતમાં તેનું મરણ થયું. પરંતુ આ

વખતે તેણે પહેલાંંની જેમ આર્ત્તધ્યાન ન કર્યું, આ વખતે તો આત્માના જ્ઞાનસહિત
ધર્મની ઉત્તમ ભાવના ભાવતાં–ભાવતાં તેણે સમાધિમરણ કર્યું....અને દેહ છોડીને તે
બારમા સ્વર્ગમાં દેવ થયો.
સર્પ હાથીને કરડયો તે દેખીને એક વાંદરાને ઘણી ખીજ ચડી અને તેણે તે સર્પને

મારી નાંખ્યો; પાપી સર્પ આર્ત્તધ્યાનથી મરીને પાંચમી નરકમાં ગયો. એક

PDF/HTML Page 53 of 83
single page version

: ૪૬ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૫૦૧

વખતના બે સગા ભાઈ, તેમાં પુણ્ય–પાપના ફળ અનુસાર એક તો સ્વર્ગમાં ગયો ને

બીજો નરકમાં ગયો.

• ત્યારપછી તે હાથીનો જીવ મનુષ્ય થઈને અગ્નિવેગ નામનો મુનિ થયો, ને

સર્પનો જીવ અજગર થઈને તે મુનિને ખાઈ ગયો. એક સ્વર્ગમાં ગયો, બીજો

નરકમાં થયો.

• પછી તે હાથીનો જીવ વિદેહક્ષેત્રમાં વજ્રનાભી ચક્રવર્તી થયો ને મુનિ થઈને

ધ્યાનમાં બેઠો હતો; ત્યાં સર્પનો જીવ ભીલ થયેલો, તેણે બાણવડે તે મુનિને

મારી નાંખ્યા; પાછા એક સ્વર્ગમાં ગયા ને બીજો નરકમાં ગયો.

• પછી તે હાથીનો જીવ આનંદકુમાર નામનો રાજા થયો, ને સર્પ (કમઠ) નો જીવ

સિંહ થયો. આનંદકુમારે મુનિ થઈને તીર્થંકર નામકર્મ બાંધ્યું; એકવાર તે

ધ્યાનમાં બેઠા હતા ત્યાં સિંહ આવીને તેમને ખાઈ ગયો. એક સ્વર્ગમાં ગયા,

બીજો નરકમાં ગયો.

સ્વર્ગમાંથી નીકળીને તે હાથીનો જીવ વારાણસી (કાશી) નગરીના રાજકુમાર

તરીકે અવતર્યો. એનું નામ પારસનાથ. એ જ આપણા તેવીસમા તીર્થંકર. હાથીના

ભવમાં આત્માની ઓળખાણ કરેલી તેના પ્રતાપે આગળ વધીને તેઓ કેવળજ્ઞાન

પામ્યા, ને સમ્મેદશિખરની સુવર્ણભદ્ર નામની ટૂંક ઉપરથી શ્રાવણ સુદ સાતમે મોક્ષ

પામ્યા.

વાહ, જુઓ, જૈનધર્મનો પ્રતાપ! તેમાં એક હાથીનો જીવ પણ આત્માને

ઓળખીને આગળ વધતાં પરમાત્મા બની ગયો. બંધુઓ! આપણે પણ આવો જૈનધર્મ

પામ્યા છીએ; તો તમે પણ હાથીની જેમ આત્માને ઓળખજો ને પરમાત્મા બનજો.

ભેગાભેગી એક બીજી વાત પણ જાણી લ્યો : જે કમઠ અને સર્પના જીવે અનેક

વાર તે હાથીના જીવને માર્યો, તે જ સર્પનો જીવ, જ્યારે તે હાથીનો જીવ ભગવાન થયો

ત્યારે તેમની પાસેથી ધર્મ પામ્યો ને પોતાના આત્માને ઓળખીને તે સ્વર્ગમાં ગયો.

થોડા વખતમાં તે પણ મોક્ષપદને પામશે.

સમ્યગ્દર્શનના પ્રતાપે હાથીમાંથી ભગવાન બનેલા તે પરમાત્માને નમસ્કાર હો

(બીજા હાથીની વાર્તા પૂરી.)

બંધુઓ, હવે થોડા વખત પછી તમને સિંહની વાર્તા કહેશું. “અરર!

સિંહની વાર્તા! –સિંહની તો બીક લાગે! ” ડરો મા! બંધુઓ! આ તો ધર્માત્મા

–સિંહની વાત છે, એ તમને કરડશે નહિ, –ઊલ્ટું એને દેખીને તો તમનેય

આત્માને ઓળખવાની પ્રેરણા જાગશે, ને તે સિંહ ઉપર પ્રેમ આવશે.

–જય મહાવીર

PDF/HTML Page 54 of 83
single page version

: ચૈત્ર : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૪૭:

ગમે ત્યારે થાય ને આનંદ પમાડે એવું મજાનું કામ–

“સ્વાધ્યાય”

આત્મધર્મ અંક–૩૭૫ માં જે કામ શોધી કાઢવાનું પૂછેલ, તે

ઉત્તમ કામ છે ‘સ્વાધ્યાય’. તે તમે એકલા પણ કરી શકો છો;

સ્વાધ્યાય વખતે તો આપણે આપણી વહાલી જિનવાણીમાતાના

ખોળામાં બેઠા હોઈએ એવી શાંતિ થાય છે, ને આપણો થાક ઊતરી

જાય છે. આપણે એકલા હોઈએ ત્યારે ‘સ્વાધ્યાય આપણો ખાસ

સાથીદાર બની જાય છે ને આપણને આનંદ આપે છે. સ્વાધ્યાય

વખતે ‘પાનું ફરે ને શાંતિ ઝરે’ છે. જિનવાણીની સ્વાધ્યાયથી

આત્માને લાભ જ થાય છે, તેનાથી નુકશાન થતું નથી, તેથી તો

જિનવાણીને ‘હિતોપદેશી’ કહેલ છે. એક નિર્વિકલ્પધ્યાન સિવાય

સ્વાધ્યાયને સર્વોત્તમ કાર્ય ગણીને સર્વે સંતોએ તેનો ઉપદેશ કર્યો છે;

સ્વાધ્યાયને પરમ તપ કહેલ છે. દરેક મુમુક્ષુ દરરોજ સ્વાધ્યાય કરે

છે, એ તેનું પ્રિય અને નિર્દોષ કાર્ય છે. તેમાં કોઈ આરંભ કરવો

પડતો નથી; મુનિઓ પણ તે કાર્ય કરે છે; સ્વાધ્યાય રાત્રે પણ થઈ

શકે છે....અને જ્યારે તમે આ વાંચી રહ્યા છો ત્યારે તમે પણ

‘સ્વાધ્યાય’ જ કરી રહ્યા છોને?

જેમ જિનમંદિરે જવું તે દરરોજનું કર્તવ્ય છે, તેમ સ્વાધ્યાય

કરવી તે પણ તેટલું જ (અથવા તેથી પણ વધારે) ઉપયોગી

દરરોજનું કર્તવ્ય છે.

આત્મતત્ત્વનું જ્ઞાન કરવા.....સ્વાધ્યાય કરો.....સ્વાધ્યાય કરો.

મોહભાવનો નાશ કરવા.....સ્વાધ્યાય કરો....સ્વાધ્યાય કરો.

(સાક્ષી: પ્રભુ કુંદકુંદદેવની પ્રવચનસાર ગાથા ૮૬ માં)

શાસ્ત્રોવડે પ્રત્યક્ષ–આદિથી જાણતો જે અર્થને,

તસુ મોહ પામે નાશ નિશ્ચય, શાસ્ત્ર સમધ્યયનીય છે.

હે મુમુક્ષુ! કદાચ ખાધા વગર રહેજે પણ સ્વાધ્યાય વગરનો

દિવસ ગુમાવીશ મા! થોડાક જિનવચનની સ્વાધ્યાયથી પણ તને જે

શાંતિ મળશે–તે શાંતિ દુનિયામાં બીજે ક્્યાંય નહીં મળે.

PDF/HTML Page 55 of 83
single page version

: ૪૮ : આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૫૦૧

મહાવીર નિર્વાણમહોત્સવમાં

વીર બાળકોનો ઉત્સાહ

ભગવાન મહાવીરના અઢીહજારવર્ષીય નિર્વાણમહોત્સવનો જે

અનેરો પ્રસંગ આપણા જીવનમાં આવ્યો છે તેના હર્ષોલ્લાસના પ્રતીક
તરીકે ખાસ કરીને બાળકો તેમજ વડીલો તરફથી અઢીહજાર પૈસા
આત્મધર્મ–બાલવિભાગમાં આવી રહ્યા છે, તેની યાદી–

૫૩૫ ઈલાબેન શાંતિલાલ શાહ કલકત્તા ૫૬૧ દિલિપ સંઘવી કલકત્તા

૫૩૬ દિપેન શાંતિલાલ કલકત્તા ૫૬૨ સમરતબેન સંઘવી કલકત્તા

૫૩૭ દેવેસ શાંતિલાલ કલકત્તા ૫૬૩ ભાનુભાઈ દેસાઈ કલકત્તા

૫૩૮ અંજનાબેન શાંતિલાલ શાહ કલકત્તા ૫૬૪ દયાકુંવરબેન દેસાઈ કલકત્તા

૫૩૯ ચંદ્રિકાબેન જૈન કલકત્તા ૫૬૫ આશાબેન દેસાઈ કલકત્તા

૫૪૦ મુક્તાબેન શેઠ કલકત્તા ૫૬૬ મહેન્દ્ર દેસાઈ કલકત્તા

૫૪૧ વર્ષાબેન મનસુખલાલ જૈન કલકત્તા ૫૬૭ જીતેન્દ્ર દેસાઈ કલકત્તા

૫૪૨ જયેશ મનસુખલાલ જૈન કલકત્તા ૫૬૮ અરૂણાબેન દેસાઈ કલકત્તા

૫૪૩ પારૂલ છબીલદાસ જૈન કલકત્તા ૫૬૯ નિલમ હસમુખલાલ જૈન કલકત્તા

૫૪૪ અમિતાબેન છબીલદાસ જૈન કલકત્તા ૫૭૦ ચુનીલાલ જેઠાલાલ શાહ કલકત્તા

૫૪૫ જીતેશ છબીલદાસ જૈન કલકત્તા ૫૭૧ સમજુબેન શાહ કલકત્તા

૫૪૬ મંજુલાબેન ભાઈલાલ વોરા કલકત્તા ૫૭૨ કેસરબેન શાહ કલકત્તા

૫૪૭ સુરેશભાઈ દેસાઈ કલકત્તા ૫૭૩ ચંદ્રિકાબેન જૈન કલકત્તા

૫૪૮ રાજેન્દ્રકુમાર કનૈયાલાલ જૈન કલકત્તા ૫૭૪ પદ્માબેન જૈન કલકત્તા

૫૪૯ માલાબેન ચંદુલાલ મેઘાણી કલકત્તા ૫૭૫ કિરીટ જૈન કલકત્તા

૫૫૦ જયેશ ચંદુલાલ મેઘાણી કલકત્તા ૫૭૬ સુભાષ જૈન કલકત્તા

૫૫૧ દિલિપભાઈ જૈન કલકત્તા ૫૭૭ ચંદ્રકાંત ચુનીલાલ શાહ કલકત્તા

૫૫૨ અશ્વીનભાઈ જૈન કલકત્તા ૫૭૮ તરૂલત્તાબેન શાહ કલકત્તા

૫૫૩ આરતીબેન જૈન કલકત્તા ૫૭૯ મિનાક્ષીબેન જૈન કલકત્તા

૫૫૪ અતુલભાઈ જૈન કલકત્તા ૫૮૦ મુકેશ જૈન કલકત્તા

૫૫૫ કલ્પનાબેન જૈન કલકત્તા ૫૮૧ નિતીન જૈન કલકત્તા

૫૫૬ મિતાબેન જૈન કલકત્તા ૫૮૨ રંજનબેન વોરા કલકત્તા

૫૫૭ નિશાબેન જૈન કલકત્તા ૫૮૩ હેમલત્તાબેન શેઠ કલકત્તા

૫૫૮ અમિતાબેન જૈન કલકત્તા ૫૮૪ ભંવરદેવી જૈન કલકત્તા

૫૫૯ પ્રકાશચંદ્ર મનસુખલાલ જૈન કલકત્તા ૫૮૫ ઈન્દિરાબેન મનસુખલાલ શાહ કલકત્તા

૫૬૦ સુધાબેન સંઘવી કલકત્તા ૫૮૬ અરૂણાબેન છબીલદાસ જૈન કલકત્તા

૫૮૭ બિપિન શાંતિલાલ શાહ કલકત્તા

PDF/HTML Page 56 of 83
single page version

: ચૈત્ર : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૪૯ :

* અહો, જિનેન્દ્રદેવના કલ્યાણક પ્રસંગે ઘણા જીવો ધર્મ પામે છે. *

* ચૈતન્યચક્રવર્તી: ૮૬ રત્નો પૃ. ૪ થી ચાલુ *

૨૯. અહા, જ્યાં છ કારકરૂપ સ્વશક્તિનો નિર્ણય કર્યો ત્યાં નિજકાર્યને

માટે બહારના સાધનોની ચિંતા નથી રહેતી, એ રીતે નિશ્ચિંત–
પુરુષો વડે આત્મા સધાય છે.

૩૦. પોતામાં જેણે સ્વભાવની પૂર્ણતા ન દેખી તે જીવ પોતાના કાર્યને

માટે બાહ્ય સાધનના ફાંફાં મારે છે ને પરાશ્રયથી દુઃખી થાય છે.

૩૧. અહીં સ્વભાવની પૂર્ણતા અને છએ કારકોની સ્વાધીનતા બતાવીને

આચાર્યદેવ સ્વાશ્રય તરફ લઈ જાય છે...કે જે સ્વાશ્રયમાં અનંત
ગુણની નિર્મળ અનુભૂતિનું પરમ સુખ વેદાય છે.

૩૨. જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માને પોતાની અનંત શક્તિ સાથે એકત્વ, ને

અનંત પરપદાર્થોથી વિભક્તપણું છે. સ્વમાં એકતા કરાવીને પરથી
વિભક્તપણું કરાવે તે જ ખરી વિભક્તિ કહેવાય; તેમાં કર્તા–કર્મ–
કરણ વગેરે છએ કારકો સમાઈ જાય છે.

૩૩. આત્મા પોતાના કારકોને (–કર્તાને સાધનને, વગેરેને) ક્્યાંય

બહારથી નથી લાવતો, અંતર્મુખપણે પોતે જ પોતાના
સમ્યગ્દર્શનાદિના છએ કારકોરૂપે પરિણમી જાય છે. આ રીતે છએ
કારકની સ્વતંત્ર પ્રભુતાથી શોભતો તે ચૈતન્યચક્રવર્તી છે.

૩૪. જૈન ચક્રવર્તીને પરાધીનતા હોય નહિ તેમ છએ કારકો જેને સ્વતંત્ર

–સ્વાધીન છે એવા ચૈતન્યચક્રવર્તીને પોતાના કાર્યની સિદ્ધિ માટે
કોઈ અન્ય કારકોની પરાધીનતા નથી; સ્વાધીનપણે સ્વાશ્રયવડે તે
પોતાના કાર્યને સાધે છે.

૩૫. અહો! મારા સ્વભાવનું કાર્ય કરવાની તાકાત મારામાં જ પડી છે...

એમ એક વાર દ્રઢપણે નક્કી તો કરો.. –એ નક્કી કરતાં જ
પરાશ્રયબુદ્ધિ છૂટી જશે, ને સ્વાશ્રયે નિર્મળકાર્ય થશે.

૩૬. જે નિર્મળકાર્ય–સમ્યગ્દર્શનાદિ–થયું તેનો કર્તા પણ આત્મા સ્વયમેવ

છે. કોઈ બીજો તો કર્તા નહિ. નિમિત્ત તો કર્તા નહિ, રાગ તો કર્તા
નહિ, ને પૂર્વની

PDF/HTML Page 57 of 83
single page version

: ૫૦: આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૫૦૧

* જિનેન્દ્રદેવના અચિંત્યસ્વરૂપને ઓળખતાં આત્મા ઓળખાય છે. *

નિર્મળપર્યાય પણ તેની કર્તા નહિ. તે સમયે સ્વાશ્રયવડે આત્મા પોતે જ

તેના કર્તાપણે પરિણમ્યો છે.

૩૭. ચૈતન્યની પ્રભુતાથી શોભતો ભગવાન આત્મા પોતે જ સ્વતંત્રપણે

નિજશક્તિથી પોતાના નિર્મળકાર્યનો કર્તા થાય છે.

૩૮. ભાઈ, તારા કાર્ય માટે જગતની સામે ન જો......તારામાં જ જો;

–કેમકે સ્વતંત્રપણે તારા સમ્યક્ત્વાદિ કાર્યનો કર્તા થવાની તાકાત

તારા આત્મામાં જ છે.

૩૯. ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વરૂપ કાર્ય કેવળી કે શ્રુતકેવળીની સમીપમાં જ થાય

એવો નિયમ છે, –તો શું તે કાર્યના કર્તા કેવળી કે શ્રુતકેવળી છે?

ના; તે આત્મા પોતે જ પોતાની કાર્યશક્તિથી તેનો કર્તા થાય છે.

૪૦. અહો, આ તો વીરપ્રભુએ વહાવેલી સંજીવની છે....કે જેને ઝીલતાં

ચૈતન્યનું ખરૂં જીવન પ્રાપ્ત થાય છે. ભાઈ, અંતર્મુખદ્રષ્ટિવડે તારા

આત્મભંડારને ખોલ, ને સાચું આનંદમય જીવન જીવ.

૪૧. અંતર્મુખ થઈને નિર્મળપરિણામ થયા–સમ્યગ્દર્શન થયું, જ્ઞાન થયું,

ચારિત્ર થયું, તેનું સાધન પોતાની કરણશક્તિવડે આત્મા પોતે જ

થાય છે.

૪૨. અહા, આ સાધકપણાનું સાધન! ભાઈ, તારામાં જ તારું સાધન

પડ્યું છે. તારો આત્મા પોતે જ એવો કારણપરમાત્મા છે કે

સમ્યગ્દર્શનાદિનું સાધન થાય.

૪૩. વ્યવહારમાં અનેક પ્રકારના સાધનોનું કથન આવે, પંચેન્દ્રિય તે

સાધન, સત્સમાગમ તે સાધન, શુભરાગ તે સાધન, પૂર્વની પર્યાય

તે સાધન–પરંતુ એ બધાને ઉપચારથી સાધન ક્યારે કહેવાય? –કે

અંતર્મુખ થઈને ચિદાનંદસ્વભાવને જ્યારે સાધન બનાવે છે ત્યારે.

૪૪. ભાઈ, તારા સર્વ સાધન તારા ચૈતન્યધામમાં જ છે કેમકે–
જ્યાં ચેતન ત્યાં સર્વ ગુણ...કેવળી બોલે એમ.

૪૫. અહો, મારું ચૈતન્યધામ જ મારા સર્વ સાધનથી પરિપૂર્ણ છે–એમ

પહેલાંં એની રુચિ થવી જોઈએ. રુચિ થતાં તે તરફ પરિણમન થાય છે.

PDF/HTML Page 58 of 83
single page version

: ચૈત્ર : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૫૧:

* ધર્મની વૃદ્ધિ કરનારા વર્દ્ધમાનદેવ! આમ અંતરમાં બિરાજે છે *

૪૬. દ્રવ્ય તરફ રુચિ થઈ ત્યાં આરાધકપણું થયું, તે આરાધકપણાનું

કારણ થાય એવો જ આત્માનો સ્વભાવ છે; વિરાધકપણાનું કારણ

થાય એવો આત્માનો સ્વભાવ નથી.

૪૭. હે વીર! તારો માર્ગ તો અફર છે...તારા માર્ગેર્ ચડયો તે પાછો ફરે

નહીં; આરાધના પૂરી કરીને મોક્ષ લીધે છૂટકો.

૪૮. પોતાના સ્વભાવથી દેવામાં આવતો જે ભાવ (–ક્્યો ભાવ? –કે

સમ્યગ્દર્શનાદિ નિર્મળભાવ); તેને પોતે લ્યે એવી સંપ્રદાનશક્તિ

આત્મામાં છે.

૪૯. આત્માથી શું દેવામાં આવે છે? –શું આત્મા પરદ્રવ્ય આપે છે?

–ના; આત્મા વિકાર આપે છે? –ના; વિકાર કાંઈ આત્મસ્વભાવમાં

ભર્યો નથી કે તે વિકાર આપે. સ્વભાવસન્મુખ થતાં આત્મા પોતે

પોતાને નિર્મળપર્યાય આપે છે, ને પોતે જ પાત્ર થઈને તે લ્યે છે.
(વિશેષ આવતા અંકે)

કૈસે ભૂલેં યાદ આપકી....

[શ્રી રૂપેન્દ્ર જૈન (બયાના) ના કાવ્યના આધારે: બ્ર. હ. જૈન]

જૈનધર્મકા અનુપમ ઝંડા ભારતમેં ફહરાયા હૈ,
નિજવૈભવકા તત્ત્વ સભીકો, મહાવીર! બતલાયા હૈ.
કૈસે ભૂલેં યાદ આપકી, તુમને હમેં જગાયા હૈ,
વિષયભોગમેં મસ્ત પડે હમ, તુમને જ્ઞાન કરાયા હૈ.
વીતરાગ–સર્વજ્ઞ બનકર પાવન પથ બતલાયા હૈ,
નિજાતમકી દિવ્યશક્તિકો, ખોલ ખોલ સમઝાયા હૈ.
રાગ–દ્વેષકે ઊપર ઉઠકર, સમતાભાવ સિખાયા હૈ,
આત્મધર્મકા અદ્ભુત ચેતન સત્યરૂપ દિખલાયા હૈ.
કૈસે ભૂલેં યાદ આપકી, તુમને હમેં જગાયા હૈ.

PDF/HTML Page 59 of 83
single page version

: ૫૨: આત્મધર્મ : ચૈત્ર : ૨૫૦૧

સદ્ગુરુ સાદ પાડે છે––

મોક્ષપુરીના મારગ

આવો......ઓ અનજાન બટોહી

[શ્રીગુરુ શાંતિવિભોર પ્રવચન કરતાં કરતાં જ્યારે આંખ બંધ

કરીને કહે છે કે હે જીવ! એકવાર તો તારી અંદર જો. –એ સાંભળતાં

શ્રોતાઓને અંતરમાંથી કેવા ઝંકાર ઊઠે છે આપ વાંચો.](બટોહી – મુસાફર)

પરસે પ્રીતિ લગાકર અબ તક વ્યર્થ ઉમરિયા ખોઈ,

ચારોં ગતિમેં ભટક રહા કયોં ઓ અનજાન બટોહી!

પરમેં ખોજ રહા જિસ સુખકો વહ હૈ તેરે અંદર,

એકવાર તો દેખ સુખોંકા લહરા રહા સમુંદર,

બન કર દીન ડોલતા હૈ કયોંં ઓ શિવપુરકે વાસી,

તૂ હી સ્વયં સિદ્ધ પરમાતમ અજર અમર અવિનાશી.

અબ તક મિથ્યા ભ્રમમેં પડકર કાફી મંજીલ ખોઈ,

ચારોં ગતિમેં ભટક રહા કયોંં ઓ અનજાન બટોહી!

ક્રિયાકાંડકો ધર્મ સમઝકર અબ તક સમય ગમાયા,

સંક્લેશોંંકા સાગર ઝેલા સુખકો સમઝ ન પાયા,

ભટક રહા મોહાંધકારમેં ઉમર ગમાતા પ્રતિક્ષણ,

તત્ત્વોંકી પૈની છૈનીસે કાટ મોહકા બંધન.

રાગ–દ્વેષકો માર તુઝે બનના હોગા નિર્મોહી,

મોક્ષપુરીકે મારગ આઓ ઓ અનજાન બટોહી!

સદ્ગુરુ બુલા રહે હૈં–તજ દે મૃગતૃષ્ણાકા ફેરા,

યુગોં–યુગોંકે બાદ આજ આયા હૈ સુખદ સબેરા.

મોહનીંદકો ત્યાગ ભેદ–વિજ્ઞાન હૃદયમેં ધર લે,

સમ્યગ્દર્શનકા દર્શન કર જગસે પાર ઊતર લે,

‘કાકા! ’ વ્યર્થ ગમાયા નરભવ અગર ઘડી યહ ખોઈ,

ચારોં ગતિમેં ભટક રહા કયોંં ઓ અનજાન બટોહી!

મોક્ષપુરીકે મારગ આઓ ઓ અનજાન બટોહી!

[કવિ – હજારીલાલ જૈન ‘કાકા’ પો. સકરાર (ઝાંસી) ]

PDF/HTML Page 60 of 83
single page version

: ચૈત્ર : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૫૩:

* કટોકટીના પ્રસંગમાં પણ મુમુક્ષુના સમાધાનની રીતે કોઈ અનેરી છે *

અહો, વીતરાગી વીરનાથપ્રભુએ પ્રકાશેલું આપણું જૈનશાસન!

આ જૈનશાસનની વીતરાગતા એવી અજોડ છે કે જીવને ક્યાંય અશાંતિ

થવા દેતી નથી. જૈનશાસનના સેવનવડે પ્રગટેલી ચૈતન્યતત્ત્વની વીતરાગી

શાંતિમાં અશાંતિ ઊભી કરવાની તાકાત જગતના કોઈ જ પ્રસંગમાં નથી.
પરમ વૈરાગ્યરસઘોલનને લીધે મુમુક્ષુનું ચિત્ત સંસારમાં ક્યાંય

ચોટતું નથી...એની વૈરાગ્યભાવના નિરંતર વધતી જ જાય છે.

હે મુમુક્ષુ! તેં ચૈતન્યનું મુમુક્ષુપણું પ્રગટ કર્યું છે, તો હવે તે

મુમુક્ષુપણાનું એક વધુ પગથિયું ચડીને આત્મામાં પહોંચી જાજે....બસ, પછી

તો સંસારની લાખો મુંઝવણ પણ તને ડગાવી નહિ શકે. જગતની બધી

મુંઝવણો વચ્ચે અડગ રહીને માર્ગ કાઢી લેનારું પરમ–પરમ શાંત આપણું

ચૈતન્યતત્ત્વ–કે જે મહાવીરપ્રભુની પ્રસાદીરૂપે આપણને મળ્‌યું છે–તેને યાદ

કરીને, તેના જ આધારે ધૈર્ય–શાંતિ–સમાધાન બધુંય મેળવવાનું છે. અને એ

રીતે થતી શાંતિમાં જે વીતરાગતા છે તે જગતમાં અજોડ છે.

આઘાતના પ્રસંગોમાં દુનિયા તો દુનિયાની રીતે સમાધાન કરે છે;

પણ મુમુક્ષુની ચૈતન્યરસમય સમાધાનની રીત દુનિયાથી નીરાળી છે. ક્યાંય

રાગ–દ્વેષની વૃદ્ધિવગર તે પોતાની શાંતિમાં વૃદ્ધિ કરે છે, ને એ જ સાચું

સમાધાન છે.
હું તો જ્ઞાન છું–એવી નિજભાવનામાં તત્પર મુમુક્ષુને, જગતનો

કોઈ પ્રસંગ શું તેના માર્ગથી ચલિત કરવા સમર્થ છે? પોતે પોતાના

આત્માથી જ પ્રસન્ન રહેનારો તે જીવ સંયોગ પાસેથી શાંતિની ભીખ

માંગતો નથી, પોતે જ સ્વયં શાંતભાવરૂપ થઈ જાય છે.

વીરનાથ અને બાહુબલી જેવા સંતો જગતને સંદેશ આપી રહ્યા છે

કે દુનિયામાં ગમે તે બનો, મોક્ષનો સાધક તો પોતાની આત્મસાધનામાં

મસ્ત રહે છે–દુનિયાથી અલિપ્ત!

વાહ રે વાહ, જ્ઞાયકતત્ત્વ! તારી બલિહારી છે.

< Previous Page Next Page >