PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
ચાર આના
ભગવાનની સમીપે જઈને
ભગવતી એકાક્ષરી દિવ્યધ્વનિને
યથાર્થ રીતે ઝીલીને અકષાયી
કરુણાના સાગર શ્રી
કુંદકુંદાચાર્યદેવે તે જિનવાણીને
પરમાગમ શ્રી સમયસાર
શાસ્ત્રમાં ભરપૂર ભરી લીધી છે.
મહાન સુભાગ્યે પરમાગમશ્રી
સમયસાર શાસ્ત્રમાં રહેલી
વીતરાગની એ દિવ્ય–
દેવશ્રી કાનજી સ્વામીએ તેના
ગૂઢ રહસ્યોને ઉકેલી સાદી, સરળ
છતાં સચોટ ભાષામાં વહેતી મૂકી
છે અને–
મુમુક્ષુઓ સુવર્ણપુરી–સોનગઢના
સ્વાધ્યાય મંદિરમાં અહર્નિશ કરી
રહ્યા છે. તે અમૃતવાણીને
સુભાગી આત્માઓ ઝીલી લે છે
અને દરમાસે અલૌકિક માસિક
આત્મધર્મમાં પ્રગટ કરે છે.
માસિક ભાદ્રપદ સુદ બીજે ૨૪ અંક પૂરા કરી આસો સુદ બીજે ૨પ માં
અંકમાં પ્રવેશશે. એ વખતે ભરતક્ષેત્રના આ અદ્વિતિય માસિકને અતિ
ઉલ્લાસ, આનંદ અને ભક્તિભાવપૂર્વક વધાવીએ અને તે સનાતન સત્ય,
શાશ્વત સત્ય, પરમ સત્યના પ્રચારનાર વીતરાગના પરમશાસ્ત્ર–આત્મધર્મ
માસિકની મહાન પ્રભાવના કરીએ એવી મનોકામના છે.
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
પર્યાય પ્રગટ્યા પહેલાંં વ્યવહાર પર્યાય હોય પણ તે વ્યવહાર પર્યાય જ ત્યારે કહેવાય કે વ્યવહારનો અભાવ થઈ
નિશ્ચય પ્રગટે. નહિં તો તે વ્યવહારાભાસ છે.
સમાધાન–નહીં, કેમકે જો જ્ઞાન ઈન્દ્રિઓથી જ પેદા થાય છે એવું માની લેવામાં આવે તો ઈન્દ્રિય વ્યાપાર
કારણભૂત જ્ઞાન અને દર્શનને છોડયા વિના જ જીવ એક પર્યાયથી બીજી પર્યાયમાં સંક્રમણ કરે છે. પાનું ૪૯–પ૦.
જ્ઞાનનો અભાવ રહેતો હોય તો ભલે રહો’ એમ કહેવું ઠીક નથી. કેમકે જીવમાં સદા રહેવાવાળા અને તેના
અવિનાભાવી જ્ઞાન–દર્શનનો અભાવ માનવાથી જીવદ્રવ્યના પણ વિનાશનો પ્રસંગ આવશે.
સમાધાન–કેમકે અનેકાંતાત્મક, જાત્યંતર ભાવને (જડથી જુદી જાતીને) પ્રાપ્ત અને જ્ઞાન દર્શન
અર્થાત્ જીવનો ન તો સર્વથા ઉત્પાદ જ થઈ શકે, ન સર્વથા વિનાશ થઈ શકે અને ન સર્વથા ધ્રુવ જ છે તેથી
ઈન્દ્રિઓથી તેની ઉત્પત્તિ થઈ શકે નહિં.
નથી, કેમકે એમ માનવાથી જો કે કેવળજ્ઞાન સમસ્ત પર્યાયરૂપ છે તો પણ તે સમસ્ત પદાર્થોની અપેક્ષાએ પરિણમન કરે
નિશ્રય અને પ્રગટતી શુદ્ધ પર્યાય તે વ્યવહાર એમ
બંને એક સમયે છે.
દરરોજના વ્યાખ્યાનની નોંધ તથા બ્રહ્મચારીઓને અભ્યાસ
અરજી તુરત કરો.
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
તેથી જે પુરૂષ પોતાના હિતનો વાંછક છે તેણે સર્વથી પહેલાંં આ તત્ત્વ –
નિર્ણય રૂપ કાર્ય જ કરવું યોગ્ય છે. કહ્યું છે કે:–
केषांचिन्न बलक्षयो न तु भयं पीडा न कस्माश्च न।।
सावद्यं न न रोग जन्म पतनं नैवान्य सेवा न हि।
चिद्रूपं स्मरणे फलं बहुतरं किन्नाद्रियन्ते बुधाः।।
નથી કોઈ પાસે પ્રાર્થના કરવી પડતી, નથી બળનો ક્ષય થતો, નથી
કોઈ તરફથી ભય કે પીડા થતી; વળી તે સાવદ્ય (પાપનું કાર્ય)
નથી, રોગ કે જન્મ મરણમાં પડવું પડતું નથી, કોઈની સેવા કરવી
પડતી નથી. આવી કોઈ મુશ્કેલી વિના જ્ઞાન સ્વરૂપ આત્માના
સ્મરણનું ઘણું જ ફળ છે તો પછી ડાહ્યા પુરૂષો કેમ આદરતા નથી?
ते धिठ्ठ दुठ्ठ चिता अह सुहडा भव भय विहुणा।।
અથવા તેઓ ભવ ભય રહિત (જે સંસાર ભયથી શ્રી તીર્થંકરાદિક
ડર્યા તેનાથી નહીં ડરનારા ઊંધા) સુભટો છે.
છે; તથા જે સમ્યગ્દર્શન વિના પૂજા, દાન, તપ, શીલ, સંયમાદિ વ્યવહાર
ધર્મમાં (શુભભાવમાં) મગ્ન છે તે શુભોપયોગી મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
નિર્ણય તથા તેનું પણ મૂળ કારણ શાસ્ત્રાભ્યાસ તે અવશ્ય કરવા
યોગ્ય છે. (પાછળ)
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
तंणवर सिक्खियव्वं जिं जर मरणक्खयं कुणहि।।
હેય–ઉપાદેય, અને શુભ–અશુભ–શુદ્ધ અવસ્થારૂપ પોતાના પદ–અપદનું સ્વરૂપ એ બધાનું સર્વ પ્રકારથી યથાર્થ જ્ઞાન થાય.
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
પ્રવચનસારમાં કહ્યું છે.
મોટું આશ્ચર્ય છે! શ્રી શ્લોક વાર્તિકમાં કહ્યું છે કે:– જેની સત્તાનો નિશ્ચય નથી થયો, તેનું પરીક્ષાવાળાએ કેવી
રીતે સ્તવન કરવા યોગ્ય છે? માટે તમે સર્વ કાર્યોની પહેલાંં પોતાના જ્ઞાનમાં સર્વજ્ઞની સત્તા સિદ્ધ કરો એ જ
ધર્મનું મૂળ છે તથા એજ જિનમતની આમ્નાય છે.
સિદ્ધ કરી, તેનાં શ્રદ્ધાન, જ્ઞાન, દર્શન, પૂજન, ભક્તિ, સ્તોત્ર અને નમસ્કારાદિક કરવાં યોગ્ય છે.
પોતાનું ભલું બૂરું થવું પોતાના પરિણામોથી થાય છે એમ જે માને છે અને તે રૂપે પોતે પ્રવર્તે છે તથા
કર્યું હતું? કયા ઉપાય કરવાથી તેમને અરિહંતદશા પ્રગટી હતી, તે પ્રથમ જાણવાની જરૂર છે.
આત્મા છું, પરવસ્તુથી હું જુદો છું, મારી શુદ્ધતા મારા સ્વભાવના અવલંબનથી પ્રગટે છે, પણ પરવસ્તુથી મારી
શુદ્ધ દશા પ્રગટતી નથી, તથા રાગ થાય તે મારું મૂળ સ્વરૂપ નથી, પર વસ્તુ મારું કાંઈ કરતી નથી અને હું
પરવસ્તુનું કાંઈ કરી શકતો નથી” આ પ્રમાણે તે આત્માઓએ યથાર્થપણે જાણ્યું અને માન્યું. ત્યારપછી તે જ
શ્રદ્ધા અને જ્ઞાનને ઘૂંટતાં ઘૂંટતાં ક્રમે ક્રમે સ્વભાવ તરફની સ્થિરતા વધતી ગઈ તેમ તેમ રાગ–દ્વેષ છૂટતો ગયો.
છેવટે પરિપૂર્ણ પુરુષાર્થ દ્વારા સંપૂર્ણ સ્વરૂપ સ્થિરતા કરીને તે આત્માઓએ વીતરાગતા અને કેવળજ્ઞાન પ્રગટ
કર્યું. સંપૂર્ણ વીતરાગતા અને સંપૂર્ણ જ્ઞાન એ જ આત્માની અરિહંતદશા છે, આ રીતે અરિહંતદશા પ્રગટ કરનાર
આત્માઓએ સર્વથી પહેલાંં આત્માની રુચિવડે સાચી શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કર્યાં અને પછી સ્થિરતાવડે વીતરાગતા અને
દિવ્યધ્વનિમાં ભગવાને શું કહ્યું?
તો પરમાણુઓની અવસ્થા છે. પરંતુ ભગવાનની પૂર્ણ દશાનું નિમિત્ત પામીને તે વાણીમાં પણ પુર્ણ કથન આવે છે. જે
ઉપાય કરવાથી ભગવાને પોતાની પુર્ણ અરિહંતદશા પ્રગટ કરી તે ઉપાયનું કથન તે વાણીમાં આવે છે. જેવો
આત્મસ્વભાવ પોતે જાણ્યો તેવા પરિપૂર્ણ આત્મસ્વભાવનું સ્વરૂપ તે વાણીમાં કહ્યું છે અને તે સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ શું
કરવાથી થાય તે પણ તે વાણીમાં આવે છે. અરિહંત ભગવંતો દિવ્યધ્વનિ દ્વારા કહે છે કે...
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
(૨) અરિહંત ભગવાન આત્મા હતા અને આત્મામાંથી જ તેમણે અરિહંતદશા પ્રગટ કરી છે.
(૩) જેવો અરિહંતનો આત્મા છે તેવા જ બધા આત્માઓ છે અને બધા આત્માઓ સાચા ઉપાયથી
કાર્યમાં નિમિત્ત ઉપાદાનના કેટ કેટલા ટકા?
પ્રશ્ન:– આત્માના વિકાર ભાવમાં કર્મ નિમિત્તરૂપે તો છે ને? કર્મ નિમિત્ત છે માટે પ૦ ટકા કર્મ કરાવે
નિમિત્ત:– જે પદાર્થ પરમાં સ્વયં કાર્યરૂપ ન પરિણમે પરંતુ ઉપાદાન કાર્યની ઉત્પત્તિમાં અનુકૂળ હાજરીરૂપ
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
પ–“આ જગતમાં મોહી (અજ્ઞાની) જીવોનો ‘પર દ્રવ્યને હું કરૂં છું’ એવા પર દ્રવ્યના કર્તૃત્વના મહા
“
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
જ્ઞાનાનંદ મૂર્તિ છે તેના ભાન વિના કદી ધર્મ થયો નહિ. આત્મા જ્ઞાનાનંદ મૂર્તિ છે અને એની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન એ જ
મોક્ષમાર્ગના સાધક છે; વ્રત, તપ વગેરે સર્વે શુભભાવની ક્રિયાઓ તે મોક્ષમાર્ગમાં બાધક છે; પણ આત્માની
સાચી શ્રદ્ધા–જ્ઞાન અને સ્થિરતા તે જ સાધક છે. આ પ્રમાણે જે જીવ નથી સમજતો તે આત્માને જાણતો નથી
અને તે મિથ્યાત્વના મહા પાપને સેવે છે.
આત્માનો સ્વભાવ નથી, પરંતુ પર લક્ષે થતો વિરૂદ્ધ ભાવ છે. તે વિકાર કદી બે સમયનો ભેગો થતો નથી અને
ત્રિકાળી નિર્વિકાર સ્વભાવ કદી વિકારરૂપ થતો નથી. છદ્મસ્થના જ્ઞાનના ઉપયોગમાં તે વિકાર અસંખ્ય સમયે
આવે છે કેમકે છદ્મસ્થનું જ્ઞાન સ્થૂળ હોવાથી તે એક સમયના પરિણમનને પકડી શકતું નથી, છતાં વિકાર તો
એક સમય પૂરતો જ છે. એક સમયનો વિકાર વ્યય થાય ત્યારે બીજા સમયનો વિકાર ઉત્પન્ન થાય છે, પણ બે
સમયનો વિકાર એક સાથે આત્મદ્રવ્યને વિષે હોઈ શકે નહિ. આ રીતે વિકાર એક જ સમયનો હોવાથી સંસાર
એક જ સમયનો છે, કેમકે વિકાર એ જ સંસાર છે.
છે. શાસ્ત્રોમાં નિમિત્તની મુખ્યતા બતાવવા એમ લખ્યું હોય કે “મોહનીય કર્મને લઈને આત્માને મિથ્યાત્વ થાય’
પણ ખરેખર તેમ નથી. મોહકર્મ તે તો જડ–અચેતન છે, તે આત્માની અવસ્થામાં કાંઈ કરી શકે નહિ. જ્યારે
આત્મા પોતે અવસ્થામાં ભૂલ કરે ત્યારે કર્મ નિમિત્તરૂપ કહેવાય છે, પરંતુ તે બંને જુદાં છે, ભૂલ તે આત્માની
અવસ્થા છે અને કર્મ તે જડની અવસ્થા છે. આત્મામાં જડ કર્મ નથી અને જડ કર્મ આત્મામાં નથી, તેથી કોઈ
કોઈનું કાંઈ કરતા નથી. બંને પોતપોતાની અવસ્થામાં અસ્તિરૂપે અને પરની અવસ્થામાં નાસ્તિરૂપે વર્તે છે.
ધર્મીપણું તો મિથ્યાત્વ ટળતાં જ થાય છે, તે વગર થતું નથી.
નથી. જડ પરમાણુઓમાં ચેતનપણું નથી, તેને તો પોતે શું છે તેની કાંઈ જ ખબર નથી. પુદ્ગલ દ્રવ્ય તો ચેતન
રહિત છે. પુણ્ય–પાપના ભાવ તે ચેતનનો વિકાર છે જડમાં પુણ્ય–પાપના ભાવ નથી. કર્મો પણ જડ છે તે કર્મો
આત્માને વિકાર કરાવતાં નથી. શાસ્ત્રમાં એમ કથન આવે કે ‘જ્ઞાનાવરણીય કર્મે જ્ઞાનને રોકયું, મોહ કર્મે રાગ–
કર્મો ચેતનને કાંઈ કરાવતા નથી. જ્યારે આત્મા પોતે પોતાની અવસ્થામાં ઊંધા ભાવ કરીને અજ્ઞાનરૂપે પરિણમે
ત્યારે કર્મની હાજરી છે તેથી તે નિમિત્તનું કથન છે, પરંતુ નિમિત્તે ઉપાદાનમાં કાંઈ કાર્ય કર્યું નથી. ખરેખર એટલે
સાચી રીતે આત્માની અવસ્થામાં કર્મ કાંઈ જ કરતાં નથી. અજ્ઞાની જીવ પોતાના ઊંધા પુરુષાર્થથી વિકાર
પોતાની દશામાં કરે છે, ત્યાં પોતાનો વાંક છે પરંતુ અજ્ઞાની જીવ પોતા તરફ ન
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
પોતાની અવસ્થામાં દોષ છે તેમ જાણે તો ક્ષણિક દોષને ત્રિકાળી દોષ રહિત સ્વભાવના જોરે ટાળે. વિકાર એક
સમય પૂરતી અવસ્થામાં છે, દ્રવ્યમાં કે ગુણમાં તો વિકાર નથી, અને વર્તમાન પર્યાયનો વિકાર પણ પછીની
પર્યાયમાં આવતો નથી, આમ જાણ્યું ત્યાં વિકારને સ્વભાવની ઓથ (આધાર) ન રહી, ક્ષણિક અવસ્થામાં
શકે છે–તે અપેક્ષાએ આત્માનો નથી, પરંતુ તે થાય છે તો આત્માની જ અવસ્થામાં અને આત્મા કરે તો જ તે
થાય છે, કર્મ તે રાગ કરાવતું નથી કેમકે કર્મ અને આત્મા જુદી ચીજ છે, જુદી વસ્તુ એક બીજાનું કાંઈ કરી શકે
નહિ–એ સિદ્ધાંત છે.
મારો આત્મા નથી; વળી જડ કર્મો છે તે જડરૂપ છે, આત્મારૂપ નથી. આ પ્રમાણે જે જે વસ્તુઓ છે તે બધી પોતારૂપે છે,
પરરૂપે નથી. આવું વસ્તુ સ્વરૂપ છે તેને “અનેકાન્ત સ્વરૂપ” કહેવાય છે. આ રીતે દરેક વસ્તુઓ જુદી છે અને જે વસ્તુ
વસ્તુ એક થઈ જાય અને બે વસ્તુ જુદી ન રહે–પરંતુ બે વસ્તુઓ ત્રિકાળ જુદી છે તેથી એક બીજાનું કાંઈ કરી શકતી
નથી. કર્તા અને કાર્ય બંને એક જ વસ્તુમાં હોય, જુદી જુદી વસ્તુમાં ન હોય–એવો નિયમ છે. આત્માનું કાર્ય તો
આત્માની જ અવસ્થામાં થાય છે અને કર્મનું કાર્ય તે જડની અવસ્થામાં થાય છે.
કરે ત્યારે ત્યાં કર્મની હાજરી હોય છે, તે હાજરી બતાવવા ઉપચારથી ‘આ કર્મે આત્માનો વિકાર કરાવ્યો’ એમ
બોલવું તે વ્યવહાર છે અને વ્યવહારની બોલણીનો અર્થ તે ભાષા પ્રમાણે થાય નહિ. વ્યવહારે ‘કર્મ આત્માનું
કરે’ એમ બો.. લા.. ય ત્યાં નિશ્ચયથી– (સાચી રીતે) ‘કર્મ આત્માને કાંઈ ન કરે’ એમ
ત્યારે થાય છે. “કર્મમાં માંડયો હશે તો શુભભાવ થશે” એ વાત અસત્ય છે. શુભભાવ હું કરૂં તો થાય, મને
શુભભાવ કરતાં કોઈ કર્મ રોકી શકે નહિ–આમ સ્વતંત્રતા છે. આત્મા જે ભાવ કરે તે ભાવ કરી શકે છે, કર્મ
હાજર હોય છતાં તેણે આત્મામાં કાંઈ કર્યું નથી.
ક્રિયાનું ફળ આત્માને નથી કેમકે આત્મા તેનો કર્તા
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
અવિકારી અવસ્થા કર્મ કરાવતાં નથી, પણ આત્મા જ તેનો કર્તા છે. ‘ઘીનો ઘડો’ એ જેમ બોલવા માત્ર છે, ખરેખર
ઘડો ઘીનો બનેલો નથી તેમ શાસ્ત્રમાં જ્યાં ‘કર્મ આત્માને વિકાર કરાવે’ એમ લખ્યું હોય ત્યાં સમજવું કે તે બોલવા
માત્ર છે, પરંતુ વ્યવહારે પણ કર્મે આત્માને કાંઈ કરાવ્યું નથી, માત્ર વિકાર વખતે તેની હાજરી હોય છે જ્યારે આત્મા
પ્રમાણે વસ્તુનું સ્વરૂપ માની લ્યે તો તે જીવ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, તેને વસ્તુના સાચા સ્વરૂપની ખબર નથી.
આત્મા છે, પરંતુ વિકાર તે આત્માનો સ્વભાવ નથી.
જોતાં–એટલે કે એકલા આત્માને સર્વ પર દ્રવ્યથી જુદો લક્ષમાં લેતાં, વિકારનો ઉત્પાદક આત્મા નથી; અહીં એવો
પ્રશ્ન ઉઠશે કે વિકારનો ઉત્પાદક આત્મા નથી તો કોણ છે? શું કર્મ આત્માને વિકાર કરાવે છે? તેનો ખુલાસો:–
(૧) આત્માનો સ્વભાવ વિકારનો ઉત્પાદક નથી, (૨) પરવસ્તુ વિકાર કરાવતી નથી; (૩) માત્ર એક સમય
વિકારની ઉત્પાદક છે.
કેમકે તે આત્માનો સ્વભાવ નથી. (૨) જેમ આત્મા સ્વભાવથી વિકારનો કર્તા નથી તેમ કર્મ વગેરે કોઈ
પરવસ્તુ પણ આત્મામાં વિકાર કરાવતી નથી. દરેક વસ્તુ સ્વપણે છે, પરપણે નથી. એ વસ્તુસ્વરૂપનો અબાધિત
સિદ્ધાંત છે. જે ચીજ આત્માપણે ન હોય તે ચીજ આત્માની અવસ્થામાં કાંઈ જ કરી શકે નહિ. તેથી જડ કર્મ પણ
વિકાર કરાવતાં નથી. (૩) માત્ર પર લક્ષે એક સમય પૂરતી અવસ્થા થાય છે તે જ વિકારનું કારણ છે. એક
સમયપૂરતી અવસ્થા જ વિકારની કર્તા છે તેથી વિકાર પણ એક જ સમય પૂરતો છે. ત્રિકાળી સ્વભાવમાં વિકાર
પોતાપણે છે અને પરપણે નથી અર્થાત્ એક વસ્તુ પોતાની શક્તિથી પૂર્ણ છે, અને બીજી બધી વસ્તુઓથી તે
ભિન્ન છે. આ પ્રમાણે દરેક ચેતન અને જડ વસ્તુઓ પોતાના ગુણ–પર્યાયોથી પરિપૂર્ણ સ્વતંત્ર, જુદી જુદી છે.
કોઈ વસ્તુના ગુણ પર્યાયો બીજી વસ્તુમાં કાંઈ કરી શકતા નથી...આવી વસ્તુ સ્વભાવની સ્વતંત્રતા અને
પરિપૂર્ણતા દર્શાવે છે–એ જ જૈન ધર્મની મહત્તા છે. જૈન ધર્મ એ સ્વતંત્ર વસ્તુદર્શન છે, વસ્તુ સ્વભાવને આશ્રિત
જૈન ધર્મ છે, તેને કાળ કે ક્ષેત્રની મર્યાદામાં કેદ કરી શકાય નહિ. જગતની કોઈ વસ્તુ જૈન ધર્મની મર્યાદા વિરુદ્ધ
ન હોય અર્થાત્ જગતની કોઈ વસ્તુ બીજી વસ્તુરૂપે ત્રણકાળમાં પરિણમી જાય નહિ. જડ હોય તો ત્રણે કાળે
જડપણે રહીને પરિણમે અને ચેતન હોય તે ત્રણે કાળે ચેતનપણે રહીને પરિણમે.
ભાંગીને પોતે જ ભગવાન થાય છે. ભગવાનની દયા થાય તો આ આત્માનો ઉદ્ધાર થાય–એ વાત ખોટી છે. એક
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
વ્યવહારથી પરની દયા પાળી શકે–એવો ભગવાનના અનેકાન્તવાદનો અર્થ નથી, પરંતુ એક જીવ પર જીવની
દયા કે હિંસા વ્યવહારે કે નિશ્ચયે કોઈ રીતે કરી શકે નહિ, પણ પોતાના ભાવ કરી શકે એ અનેકાન્ત છે. પોતાને
શુભભાવ હોય અને સામો જીવ તેના આયુષ્યના કારણે બચે ત્યાં ‘મેં દયા પાળી’ એમ, જીવના ભાવની
સાચી શ્રદ્ધા એ જ ધર્મનું મૂળ છે. જ્યાં સાચી શ્રદ્ધા નથી ત્યાં ધર્મનો અંશ પણ નથી.
વ્યવહારથી પણ જીવ પરનું કરી શકતો નથી. વ્યવહારથી જીવ શરીરને હલાવે ચલાવે એમ નથી. શરીર તો જડ
વસ્તુ છે, અને હું આત્મા તો ચેતનમય છું, શરીર મારાથી જુદી વસ્તુ છે તેનો હું જાણનાર છું પણ કરનાર નથી.
આત્મ સ્વભાવનું ભાન થતાં અનંત પર પદાર્થોનું ધણીપણું છૂટી ગયું. આત્માના ભાન પછી બાહ્ય ત્યાગ હોય કે
રાણીઓના સંયોગમાં દેખાતા હતા, છતાં અંતરથી ઉદાસ હતા, તેમને સાચી આત્મશ્રદ્ધાની ભૂમિકા પ્રગટ થયા
પછી ધર્મ રાગ થતાં તીર્થંકરગોત્ર બાંધ્યું અને તેઓ આવતી ચોવીશીમાં પહેલા તીર્થંકર થશે. આત્માની શ્રદ્ધા–
જ્ઞાન વગર કોઈ બાહ્ય ત્યાગી થાય અને “એક પરમાણુનો ફેરફાર પણ મારાથી થાય” એમ જો માને તો, જૈનનો
સાધુ કહેવાતો હોય તો પણ તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, અજ્ઞાની છે, જૈન નથી. શરીરને હું ચલાવી શકું એમ માન્યું તેણે
જીવ અને શરીરને એક માન્યા, તે જૈન મતની બહાર છે.
સ્વાનુભવથી સિદ્ધ છે, પરંતુ શરીરની કોઈ ક્રિયાથી, બાહ્ય ત્યાગથી કે વેશથી જૈનદર્શનની સિદ્ધિ નથી.
પુણ્યનું ફળ જે જડ વસ્તુઓ તેમાં તો સુખ નથી પરંતુ વર્તમાન પુણ્યભાવ થાય તે વિકાર છે તેમાં જો આત્માનું સુખ
ત્યારે કુદેવાદિ તરફના અશુભ પાપ ભાવથી બચવા ભક્તિ આદિનો શુભરાગ આવે છે અને
અનાદરરૂપ મિથ્યાત્વનું અનંતુપાપ ક્ષણે ક્ષણે તેને ઊંધી માન્યતાને લીધે થાય છે. રાગને પોતાનો ધર્મ માનવો તે
સ્વભાવને લાભ થાય એમ માને તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, તે ક્રિયાકાંડ કરીને અને ત્યાગ કરીને મરી જાય તો પણ સાધુ
નથી, ત્યાગી નથી, શ્રાવક નથી, જૈન નથી.
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
અજ્ઞાનરૂપી પાડો તેના વ્રતના બધા પૂળા ખાઈ ગયો–અર્થાત્ મિથ્યાત્વનું એવું મહા પાપ છે કે તેના સદ્ભાવમાં જીવ
ગમે તેવી શુભ કરણી કરે તોપણ તેને કિંચિત્ આત્મ લાભ થતો નથી અને તે અનંત સંસારમાં રખડે છે.
માત્ર સાચી સમજણ જ છે. જેમ અંધકાર ટાળવા માટે તો પ્રકાશ જ જોઈએ, તેમ મિથ્યાત્વ ટાળવા માટે સાચી
વીતરાગની ભક્તિ–પૂજા કરતો નથી પણ રાગની ભક્તિ કરે છે, અને મિથ્યાત્વનું પોષણ કરે છે.
રાગદ્વેષ મોહ ભાવવાળા જીવો–) ભલે મહાવ્રતાદિનું આચરણ કરો તથા સમિતિની ઉત્કૃષ્ટતા (વચન, વિહાર
અને આહારની ક્રિયામાં જતનાથી પ્રવર્તવું તે) નું આલંબન કરો તો પણ તેઓ પાપી (મિથ્યાદ્રષ્ટિ) જ છે, કારણ
કે આત્મા અને અનાત્માના જ્ઞાનથી રહિત હોવાથી તેઓ સમ્યક્ત્વ રહિત છે.
સમાધાન–સિદ્ધાંતમાં પાપ મિથ્યાત્વને જ કહ્યું છે; જ્યાં સુધી મિથ્યાત્વ રહે ત્યાં સુધી શુભ–અશુભ સર્વ ક્રિયાને
અધ્યાત્મમાં પરમાર્થે પાપ જ કહેવાય છે. (જુઓ સમયસાર ગુજરાતી. પા. –૨પ૬)
શુભ ક્રિયાથી પાર પોતાના આત્મ સ્વભાવને જાણ્યો નહિ તેથી જીવનું સંસાર પરિભ્રમણ અટક્યું નહિ.
અને આખા ત્રિકાળ શુદ્ધ સ્વભાવને ન માનવો એવી જે ઊંધી માન્યતા તે જ મિથ્યાત્વ છે. એ મિથ્યાત્વ જ
સંસારનું કારણ છે.
વીતરાગતા અને સર્વજ્ઞતા તે જૈન ધર્મ છે, ચિદાનંદ મૂર્તિ સ્વતંત્ર આત્મસ્વભાવ તે જૈન ધર્મ છે, એવા
આત્મસ્વભાવને જીવ ન ઓળખે તો જીવનું મિથ્યાત્વ ટળે નહિ, અને યથાર્થ જૈનપણું થાય નહિ.
માને તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, કેમકે વાણી પરવસ્તુ છે તેનાથી આત્માનું જ્ઞાન થાય નહિ. જ્ઞાન તો પોતાના
સ્વભાવમાંથી પ્રગટ્યું છે, બહારથી પરવસ્તુને કારણે પ્રગટ્યું નથી. આત્મા સ્વતંત્ર તત્ત્વ છે. રાગ–દ્વેષ કરે તે
પણ આત્મા જ કરે છે, કોઈ કર્મ આત્માને રાગદ્વેષ કરાવે એ વાત ખોટી છે. કર્મ તો જડ અચેતન વસ્તુ છે. જડ
કર્મ આત્માને કઈ રીતે રાગદ્વેષ કરાવે? શું જડ વસ્તુની અવસ્થા ચેતન દ્રવ્યમાં પેસી જઈને ચેતનને વિકાર
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
દ્રવ્ય જ જુદાં છે, પછી તેમાં કર્તાકર્મપણું હોઈ જ શકે નહિ. બે દ્રવ્યો જુદા છે એમ કહેવું અને તેઓ એક બીજાનું
કાંઈ કરે એમ કહેવું એ વાત જ પરસ્પર વિરૂદ્ધ છે. જેણે બે જુદા દ્રવ્યો વચ્ચે કર્તાકર્મ સંબંધ માન્યો તેણે બે દ્રવ્યને
એક માન્યાં છે એટલે કે દ્રવ્યના સ્વતંત્ર સ્વભાવને જાણ્યો નથી, તે અજ્ઞાની છે.
મારા ત્રિકાળી દ્રવ્ય–ગુણમાં વિકાર નથી. દ્રવ્ય–ગુણ તો ત્રિકાળ શુદ્ધ અનાદિ અનંત છે, એક સમય પુરતો વિકાર
મારા સ્વભાવમાં નથી, એક સમયની સંસાર દશાને ગૌણ કરીને જો દ્રવ્યને લક્ષમાં લેવામાં આવે તો ત્રિકાળી
દ્રવ્ય તો મુક્ત સ્વરૂપ જ છે, અને
પર્યાયથી પરિપૂર્ણ સ્વભાવવાળું છે. એ રીતે દ્રવ્ય–ગુણ પર્યાયથી વસ્તુની સ્વતંત્રતા એ જ તેની પરિપૂર્ણતા છે,
અને એ પરિપૂર્ણ સ્વરૂપની પ્રતીતિ તે જ સમ્યગ્દર્શન છે. આત્માની પર્યાય સ્વતંત્ર છે, પર્યાયની સ્વતંત્રતા તે
પુરુષાર્થની સ્વતંત્રતા છે, આત્માના પુરુષાર્થને કોઈ રોકી શકતું નથી.
એ વાત ત્રિકાળ ખોટી છે. શુભરાગ કરતાં કરતાં ધર્મ થાય એટલે વિકારી કારણથી અવિકારી કાર્ય પ્રગટે એમ
માનનારને ત્રિકાળી અવિકારી દ્રવ્યની કે ગુણની શ્રદ્ધા નથી. ધર્મ તો અવિકારીદશા છે. તે અવિકારી સ્વભાવની
શ્રદ્ધાના જોરે પ્રગટે છે, પણ વિકારથી પ્રગટતો નથી.
આવો જેણે નિર્ણય કર્યો તેણે પોતાના જ્ઞાનમાં દ્રવ્યનો સ્વીકાર કર્યો, તેને ભવની શંકા ટળી ગઈ; કેમકે તેની
શ્રદ્ધામાં એકલું દ્રવ્ય છે, દ્રવ્યમાં વિકાર નથી. જેને ભવની શંકા છે તેની શ્રદ્ધાનું જોર વિકારમાં અટક્યું છે, તેને
નિર્વિકાર સ્વરૂપની શ્રદ્ધા નથી. જો અવિકારી આત્મસ્વભાવની શ્રદ્ધા હોય તો ભવની શંકા કદિ ન હોય,
ભવરહિત સ્વરૂપની શ્રદ્ધા થઈ તેનું વીર્ય નિઃસંદેહ હોય. જેનું વીર્ય હજી ભવરહિતની નિઃસંદેહતામાં કામ નથી
કરતું અને ભવની શંકામાં જ ઝૂલી રહ્યું છે તે ભવરહિત થવાનો પુરુષાર્થ કોના જોરે કરશે? સંદેહમાં અટકેલું વીર્ય
આગળ વધી શકશે નહિ. જેને ભવની શંકા છે તેને આત્માની શ્રદ્ધા નથી, અને જેને આત્માની શ્રદ્ધા છે તેને
ભવની શંકા નથી.
શંકા હોય જ નહિ. કેવળી ભગવાન પરિપૂર્ણ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે અને ભવરહિત છે–એમ જે જ્ઞાને નિર્ણય કર્યો તે
જ્ઞાન પોતાના ભવ રહિતપણાનો નિઃસંદેહ નિર્ણય કરે છે. એક સમયમાં ત્રણકાળ ત્રણલોકને વિકાર રહિત કેવળી
ભગવાન જાણે છે એવું એક પર્યાયનું પરિપૂર્ણ સામર્થ્ય છે અને મારો સ્વભાવ પણ પરમાર્થે તેવો જ છે આવો
નિર્ણય કરવામાં જ્ઞાનનો અનંતો પુરુષાર્થ આવ્યો, જેના જ્ઞાનમાં અનંત પુરુષાર્થ આવ્યો તેને ભવ હોય જ નહિ.
જેણે યથાર્થપણે સ્વીકાર્યું તે જીવ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ હોય જ અને સમ્યગ્દ્રષ્ટિને ભવની શંકા હોય જ નહિ. શ્રી
પ્રવચનસારજીમાં કુંદકુંદાચાર્યદેવે કહ્યું છે કે:–
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
सो जाणदि अप्पाणं मोहो खलु जादितस्सलयं।।
કેવળજ્ઞાન તો આત્માનો સ્વભાવભાવ છે. જેણે કેવળજ્ઞાનરૂપી સ્વભાવભાવના સામર્થ્યનો ભરોસો કર્યો તેને
કેવળીની જ શ્રદ્ધા નથી ત્યાં ‘કેવળીએ જોયું હશે’ એમ તે કેવળીના નામે માત્ર વાતો કરે છે, પરંતુ કેવળીની તેને શ્રદ્ધા
નથી. જે કેવળીની શ્રદ્ધા કરે તેને ‘કેવળી ભગવાને મારા અનંત ભવ જોયા હશે તો? ’ એવો સંદેહનો વિકલ્પ જ ન ઊઠે.
આત્મા છો કે નથી? (આત્મા જ છું.) જિનભગવાન આત્મા છે અને તું પણ આત્મા જ છો તો બંને આત્માનો
સ્વભાવ સરખો છે કે નહિ? હા, બધા આત્માનો સ્વભાવ તો સરખો જ છે. બસ! બધા આત્માનો સ્વભાવ
ભવ નથી અને તારે પણ ભવ નથી–આ રીતે જિનભગવાનની શ્રદ્ધા થતાં પોતાના આત્માની શ્રદ્ધા થાય છે અને
ભવની શંકા રહેતી નથી.
ન રહ્યા, એટલે તેને ભવની શંકા રહી જ નહિ; સ્વભાવની શ્રદ્ધાના જોરે તે અલ્પકાળમાં ભવ રહિત થઈ જશે...
ક્ષણિક વિકાર તે પણ સ્વભાવ નથી. ચારિત્ર ગુણ તો પ્રતીતિમાં પૂર્ણ નિર્મળ આવ્યો છે. એટલે વર્તમાન વિકાર છે તેને
જો કે જ્ઞાન જાણે છે પણ તે વિકારને પોતાનો સ્વીકારતું નથી. જ્ઞાન ત્રિકાળી શુદ્ધ ચારિત્ર ગુણને જાણે છે. “શ્રદ્ધાએ જે
દ્રવ્યને પ્રતીતિમાં લીધું છે તેમાં ચારિત્ર ગુણ પરિપુર્ણ શુદ્ધ જ આવ્યો છે” –એમ જ્ઞાન જાણે છે. તથા પુરુષાર્થની અલ્પ
નબળાઈ તેને પણ જાણે છે પરંતુ પુરુષાર્થની નબળાઈ પણ સ્વભાવ નથી. દ્રષ્ટિમાં તો ચારિત્ર, વીર્ય વગેરેથી પરિપૂર્ણ
સ્વભાવ જ આવ્યો છે–એમ જ્ઞાન સ્વીકારે છે–તેથી તે જ્ઞાનમાં ભવની શંકા નથી. પુરુષાર્થની કચાશથી એક–બે ભવ
પરિણમન ઢળતું જ જાય છે પછી તેને વધારે ભવ હોય જ નહિ. અલ્પકાળમાં જ સ્વભાવના જોરે પુર્ણ પુરુષાર્થ પ્રગટી
જશે. આ રીતે સાચી શ્રદ્ધા–જ્ઞાનવાળાને ભવ હોતા નથી તેમ જ તેમને ભવની શંકા પડતી નથી.
માથું મારી ફૂંફાડા મારે અને માને કે મેં કેવું જોર કર્યું! કેટલું બધું તોડ્યું! ફીંદયું!
મારે છે, પણ તેમાં કાંઈ હાથ આવતું નથી. અંદર જ્યાં માલ ભર્યો છે, ત્યાં ડોકિયું કરી જીવ માથું મારતો નથી.
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
અષ્ટપાહુડ ૧પ
“અભ્યાસ કર” –હવે એકવાર–અમે
અભ્યાસીઓને વિનતિ
“અસ્તિ–નાસ્તિ” નું સુદર્શન ચક્ર
અસાધ્ય કોણ? અને શુદ્ધાત્મા કોણ?
અજ્ઞાનીને ઓળખવાના ચિન્હ
આચાર્યદેવ આમંત્રણ આપે છે કે બધા
આત્માનો નિઃસંદેહ નિર્ણય થઈ શકે છે
યથાર્થ ભાન વિના આત્મા શું કરે છે
તેની અજ્ઞાનીને શું ખબર પડે? ”
આનંદગુણની સ્વાધીનતા
આત્મહિત માટે પ્રથમમાં પ્રથમ
આત્મકલ્યાણના અભિલાષીને ભલામણ
ઊંધી દ્રષ્ટિની ઊંધાઈનું મહાત્મ્ય
‘કરૂણાભાવ’ તે રાગભાવ છે, –વિકાર
ક્રમબદ્ધ પર્યાયનું સ્પષ્ટીકરણ
ગ્રાહકોને ૨૨
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
તેની વિશેષતા
સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરવું જ જોઈએ
નથી તે નાસ્તિક છે–જૈન નથી
અને વિશ્વ સ્વરૂપના જ્ઞાતા છે
પરિસ્થિતિ ૧૬
કરે તો તેનો અવશ્ય મોક્ષ થાય જ
શંકા હોતી નથી
માન્યતાનો ૧૬
કલશ ઉપર શ્રી સદ્ગુરુદેવનું વ્યાખ્યાન
મને રખડાવે છે” તે માન્યતા જ જન્મ
મરણનું કારણ છે.
પામ્યા વિના કેમ રહી શકે!!
આત્મહિત કે કજીયા
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
તેનો ખુલાસો
ગુજરાત કાઠિયાવાડમાં પ્રચાર
પ્રતીતિ વગર રાગદ્વેષનો ખરેખરો ત્યાગ
થઈ શકે જ નહીં.
અને સમયસાર પ્રવચનો
સમ્યગ્દર્શન નથી
સંવાદ.
ના રચયિતાની “અંતરદશા” તથા
“શ્રી સમયસારજી” સ્તુતિના અર્થ
ત્યાગ ગ્રહણનો તફાવત
શ્રી સમયસાર પ્રવચનો
વિનંતિ– ૧૮
શ્રાવકે પ્રથમ શું કરવું?
શ્રી સદ્ગુરુદેવનું પ્રવચન
સંબોધતા પુરુષાર્થ જગાડવા ‘જિનેશ્વર પ્રત્યે
કરાર કરે છે’ ..
શ્રી સદ્ગુરુદેવનું પ્રવચન
શ્રી સીમંધર ભગવાનનું સ્તવન
અજ્ઞાન ટાળવા માટે રચાયેલું છે. (દર્શન–૧) ૧૭ ૭૪
” ” ” (દર્શન–૨)
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
શ્રી ઉમાસ્વામી વિરચિત–મોક્ષશાસ્ત્ર
ની ગુજરાતી ટીકાનું મંગલાચરણ
લીધેલ પરીક્ષાના પ્રશ્નો અને વિદ્યાર્થીઓનાજવાબ–૨૨ ૧પ૭
શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ પોતાના પત્રોમાં
‘સતશ્રુત શાસ્ત્રો’ ની યાદી લખી છે તેનો ઉતારો–૧૮ ૯૪
શ્રી સનાતન–જૈન શિક્ષણ વર્ગ–પરીક્ષા
શુભ વિકારથી અવિકારી ધર્મ થાય નહિ
સ્પષ્ટીકરણ ૧૪
રાખવા જરૂરી છે તેની નોંધ
ધર્મનું સ્વરૂપ
વિગત)
બચવા આવ્યા વગર રહેતું નથી
સાથે છે?
કારણ કોણ?
બતાવેલી ક્રિયા
અને તે વખતે સરશેઠજી હુકમીચંદજીનું
ફળ જડ
તેની સમજણ
કોઈ શરણભુત નથી માટે તેજ ધર્મને જાણ
શ્રદ્ધા કર અને આત્મસ્વરૂપનું આરાધન કર.
પૂર્ણની પ્રત્યક્ષતા
જેટલો મહાન તફાવત છે
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
પુણ્ય–પાપ તે આત્માના ચારિત્ર ગુણની વિકારી અવસ્થા છે. શરીરની ક્રિયાથી પુણ્ય–પાપ નથી, પણ
જે શરીરાદિ પરવસ્તુની ક્રિયાથી પુણ્ય–પાપ માને છે તેને તો નવ તત્ત્વના સ્વરૂપની જ ખબર નથી, કેમકે તેણે
જીવની વિકારી પર્યાયને જડની માની છે. પુણ્ય–પાપ શરીરાદિ પર દ્રવ્યની કોઈ ક્રિયાથી નહિ પણ જીવના
પોતાના વિકારી ભાવથી થાય છે––આટલું પ્રથમ જાણ્યા પછી એમ નક્કી કરવું જોઈએ કે તે વિકારી ભાવો
આસ્રવ છે, બંધનું કારણ છે, તેનાથી સંવર–નિર્જરારૂપ ધર્મ થતો નથી. ધર્મ તો પુણ્ય–પાપના વિકારથી પાર
આત્માનો અવિકારી સ્વભાવ છે. તે આત્માના અવિકારી સ્વભાવના ભાન પછી, પૂર્ણ વીતરાગ–અવિકાર ન
થાય ત્યાં વચ્ચે ચારિત્રના દોષથી શુભભાવરૂપ વિકાર આવે ખરો, પણ ધર્મનું સ્વરૂપ જાણનાર જ્ઞાનીને તે જ
વખતે તે વિકારનો નકાર હોય છે. જો દ્રષ્ટિમાં તે જ વખતે તે નકાર ન હોય અર્થાત્ તે વિકાર ભાવને છોડવા
જેવા ન માને તો તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. સમ્યગ્દર્શનદ્વારા અવિકારી સ્વભાવની ઓળખાણ થયા પછી જે વ્રત,
તપાદિના શુભ વિકલ્પ થાય તે પણ ધર્મ નથી, હેય છે. પૂર્ણ વીતરાગ થઈ ગયા પછી તો કાંઈ છોડવાપણું રહેતું જ
નથી; પણ વીતરાગ થયા પહેલાંં, શરૂઆતથી જ શ્રદ્ધામાં સર્વ પ્રકારના વિકાર–ભાવોને તદ્ન છોડયા વગર કદી
વીતરાગતાનો અંશપણ આવે જ નહિ.
કહે છે તે યથાર્થવાદી નથી. સંપૂર્ણ વીતરાગતા નથી માટે વિકાર કરવો એનો અર્થ તો એવો થયો કે હંસના
અભાવમાં કાગડાને હંસ ગણવો. પણ એમ બને નહિ; ભલે, આ કાળે સંપૂર્ણ વીતરાગતા–મોક્ષ નથી પરંતુ
મોક્ષનું સ્વરૂપ શું છે, તેનો ઉપાય શું છે–એ બધાની યથાર્થ શ્રદ્ધા તો આ કાળે પણ જરૂર થઈ શકે છે.
વિકાર કરવા જેવો માનવો’ એટલે કે ગરીબોને સાકરપાન ન મળે તો ઝેર પીવું–એવો ઉપદેશ તો જૈનમાં કેમ
હોય? એવો વિપરીત ઉપદેશ તો જૈનમાં હોય જ નહિ. હા, એટલું ખરૂં કે જો ગરીબોને પૂરતી સાકર ન મળે તો
જેટલી લઈ શકાય તેટલી પણ સાકર લ્યે, પરંતુ કાંઈ સાકરને બદલે ઝેર તો ગરીબ પણ ન જ લ્યે, તેમ આ કાળે
પુરુષાર્થની નબળાઈમાં સ્થિરતારૂપ પૂર્ણ ધર્મ ન થાય તો પણ શ્રદ્ધારૂપ ધર્મ તો જરૂર થઈ શકે છે; પૂર્ણ ધર્મની
પ્રગટતાના અભાવમાં પણ અધર્મનું સેવન કરવાનું તો કેમ કહેવાય? એમ તો ન જ કહેવાય. હા, એટલું ખરૂં છે
કે પૂર્ણ ધર્મ ન થાય તો ત્યાં પૂર્ણની ભાવના રાખીને જેટલો થાય તેટલો પણ ધર્મ કરે અને અધર્મને હેય જાણે...
અપેક્ષાએ પુણ્ય હેય નથી કેમકે પાપમાં તીવ્ર વિકાર છે, પુણ્યમાં મંદ વિકાર છે. પાપથી બચવા માટે સમકિતિ
જીવોને પણ શુભભાવ જ્યારે શુદ્ધસ્વરૂપમાં ન ઠરી શકે ત્યારે, થાય છે, પરંતુ તેમાં તેઓ ધર્મ માનતા નથી;
ઊલટું તેમને તે શુભ વિકાર છોડીને અવિકારી સ્વરૂપની નિરંતર ભાવના હોય છે. તેથી નક્કી થાય છે કે
શુભભાવ કરતાં કરતાં ધર્મ થાય જ નહિ. શુભભાવ જ્ઞાની–અજ્ઞાની બંનેને હોય, પણ જ્ઞાની તેમાં ધર્મ ન માને,
અજ્ઞાની તેમાં ધર્મ માને છે–આ જ મહાન અંતર છે, આ જ દ્રષ્ટિનો ફેર છે.
છતાં તેને બદલે પુણ્ય ભાવથી ધર્મ માનીને તેને આદરણીય માને તો તેણે પુણ્યના અને ધર્મના વાસ્તવિક સ્વરૂપને
જાણ્યું નથી. જ્યાં પુણ્ય અને ધર્મના વાસ્તવિક સ્વરૂપનું પણ ભાન ન હોય ત્યાં ધર્મ તો થાય જ ક્યાંથી?