PDF/HTML Page 1 of 25
single page version
Atmadharma is a magazine that has been published from
Songadh, since 1943. We have re-typed and uploaded the
old Atmadharma Magazines to our website
We have taken utmost care while re-typing, from the
original Atmadharma Magazines. There may be some
typographical errors, for which we request all readers to
kindly inform us about the same, to enable us to correct
and improve. Please send your comments to
Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust
(Shree Shantilal Ratilal Shah-Parivar)
PDF/HTML Page 2 of 25
single page version
કયે ઠેકાણે થાય તે પણ જીવોએ કદી વિચાર્યું નથી. જો બહારમાં
અધર્મ થતો હોય તો આત્મા તેને કદી છોડી શકે નહિ. સ્વભાવની
ભ્રાંતિથી અધર્મ આત્માની અવસ્થામાં થાય છે. અને અંતર્મુખ
અવલોકતાં એટલે કે આત્માના સ્વભાવના ભાનથી તે અધર્મ
ટળીને ધર્મ થાય છે. સૌથી પહેલી સમ્યગ્દર્શનકળા કેમ પ્રગટે તેની
આ વાત છે. આવું ભાન પ્રગટ કર્યા વગર કોઈ જીવને સાચા
વ્રત, તપ, ચારિત્ર હોય નહિ; સૌથી પહેલાંં સમ્યગ્દર્શનરૂપી અપૂર્વ
કળા પ્રગટ કર્યા વિના જીવ જેટલું કરે તે બધું ય રણમાં પોક
PDF/HTML Page 3 of 25
single page version
દેખનાર શુદ્ધ ચૈતન્ય, આનંદ સ્વરૂપ હોવા છતાં અનાદિથી વર્તમાન હાલતમાં આ શરીર તે હું, શરીરના કામો
મારાથી થાય, પર પદાર્થથી મારા આત્માને લાભ થાય, તથા દયા, દાનાદિ વિકારી ભાવોથી મારું હિત થાય એવી
વિપરીત માન્યતારૂપ ભ્રમણા તથા રાગ–દ્વેષાદિ વિકારી ભાવોરૂપ તે પરિણમે છે. અને તેને લઈને અનાદિ
સંસારમાં તેનું ભ્રમણ થયા કરે છે.
મારું ખરું આનંદસ્વરૂપ નથી કેમકે તે વિકારી ભાવોના લક્ષે મને ઉત્થાન અને આકુળતા ઉત્પન્ન થાય છે. આવી
સમજણ કરે તો આ આત્માને પરિભ્રમણ ન રહે.
PDF/HTML Page 4 of 25
single page version
એવો ભાસ થાય કે અલ્પ કાળમાં મારી પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિનો કાળ છે. પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિનો ઉપાય અથવા
પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિનો સાચો પંથ–એકાવતારી થવાનો કાળ મુખ્યપણે મનુષ્યદેહમાં થાય છે.
ઉઘાડ તેમને ઘણો હતો. તેમણે ૧૬ વર્ષની ઉંમર પહેલાં ‘પુષ્પમાળા’ રચી હતી; તેમાં પ્રથમ જ આ વાક્ય લખ્યું
છે કે :–
શરીર મારું છે; શરીરનાં તથા બહારનાં બીજા પદાર્થોનાં કાર્યો મારે લઈને થાય છે, રાગ–દ્વેષ, પુણ્ય–પાપના
વિકારી ભાવો મારા છે એમ પર પદાર્થને તથા અજ્ઞાનાદિ વિકારી ભાવોને પોતાના માને છે. તે માન્યતા ભૂલ
છે, ભ્રમ છે, મિથ્યા છે. આ મિથ્યા માન્યતા જીવ–પોતાનાં મૂળ શુદ્ધ સ્વરૂપનું ભાન નહિ હોવાથી–વર્તમાન
દશામાં–હાલતમાં અનાદિથી કર્યા કરે છે. તે ભૂલને લઈને જીવ રખડે છે અને જુદા જુદા અવતારો ધારણ કરીને
દુઃખી થાય છે.
ભાવોને પોતાના માન્યા છે, તેનાથી ભિન્ન પોતાના ત્રિકાળી ચૈતન્ય સ્વભાવને પર તથા વિકાર રહિત ઓળખવો
એટલે કે આત્માની યથાર્થ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન અને સ્વભાવમાં સ્થિરતારૂપ ચારિત્ર કરવું તે, ભાવનિદ્રા એટલે ભૂલ–
ભ્રમણ ટાળવાનો એક જ ઉપાય છે.
માન્યતા, તેને ટાળવા પ્રથમ પ્રયત્ન કરજો. અહીં બીજું કાંઈ કરજો. પરની દયા પાળજો, પરની સેવા કરજો વગેરે
કાંઈ કહ્યું નથી; પણ પ્રથમ જ મિથ્યા માન્યતારૂપી ભાવનિદ્રા ટાળજો એમ કહ્યું છે; કારણ કે કોઈ પદાર્થ કોઈ પર
પદાર્થની સેવા કે ભલું કાંઈ કરી શકતો નથી. દરેક પ્રદાર્થ ભિન્ન સત્તાવાળો છે. તે પોતાની સત્તા–હયાતી–
અસ્તિત્વ પોતાથી જ ધરાવે છે. તે પદાર્થનું ભલું–બૂરું પોતાના અસ્તિત્વમાં–પોતાની સત્તામાં થાય છે. તેની
સત્તામાં ભલું–બૂરું બીજો કોઈ પદાર્થ કરી શકતો નથી કેમકે બંને પદાર્થની સત્તા ભિન્ન ભિન્ન છે. ભાવનિદ્રા
એટલે કે ભૂલ–મિથ્યા માન્યતા પોતાના પર્યાયની સત્તામાં–પોતાની હાલતમાં થાય છે તેથી તે ભાવનિદ્રાને
ટાળવાનો ઉપદેશ કર્યો છે.
જ્ઞાન, દર્શન, સુખ, વીર્ય વગેરે અનંત ગુણો છે. આવા અનંત સ્વભાવની મહિમાવાળા આત્માને ઓળખ્યા
વિના, ‘આ શરીર મારું છે, તેના બધાં કાર્યો મારા કર્યાં થાય છે, શરીરને ચલાવવું, ખવરાવવું, પિવરાવવું વગેરે
ઈચ્છા પ્રમાણે હું કરી શકું છું,’ તેમ શરીરમાં એકત્વ બુદ્ધિ મારાપણાની માન્યતા તથા ‘પુણ્ય–પાપના ભાવ, દયા,
દાનના વિકારી ભાવ મારા છે, તેના વડે મારું કલ્યાણ થશે, બહારની અનુકૂળ સામગ્રી હોય તો મારું હિત થશે’ –
એવી ત્રિકાળ સ્વાધીન ચૈતન્યસ્વભાવને ચૂકીને પરાધીન માન્યતા તે ભાવમરણ અથવા ભાવનિદ્રા છે. આવી
PDF/HTML Page 5 of 25
single page version
આ મારો આત્મા છેે એમ ન માનતાં વિપરીત માન્યતાથી તથા રાગાદિ ભાવોથી આત્માનું કલ્યાણ થાય એવી
માન્યતા તે ભાવનિદ્રા છે. આ ભાવનિદ્રા રહિત આત્માનું ત્રિકાળી જાગૃત–જાણનાર–દેખનાર સ્વરૂપ જેવું છે તેવું
બરાબર સમજવું તે ભાવનિદ્રા ટાળીને સ્વભાવમાં જાગૃત થવાનો ઉપાય છે. તે જ કલ્યાણ તથા આત્મહિતનો
માર્ગ છે.
વર્તમાન ક્ષણ સુધી આવ્યા છે. કોઈ આત્મા ભવિષ્યની ક્ષણમાં વર્તમાન પહોંચી ગયો નથી. માટે કોઈ નાનું મોટું
નથી. જે કાંઈ નાના મોટાનો ભેદ લોકો વડે માનવામાં આવે છે તે માત્ર શરીરનાં હાડકાં તથા ચરબીની પુષ્ટિ
તથા કૃશતાની અપેક્ષાએ છે. શરીર પુષ્ટ હોય, શરીરમાં ચરબીના ખૂબ રજકણો હોય તેને લોકો જુવાન માને છે.
શરીર કૃશ હોય–ચરબી ઘટી ગઈ હોય, ચામડીમાં લીલરી પડી ગઈ હોય તેનેે લોકો વૃદ્ધ માને છે, પણ તેમાં
આત્મા કોઈ નાનો મોટો નથી. કોઈ પાંચ પચીશ વર્ષ પહેલાંં આ શરીરમાં આવ્યો અને કોઈ પાંચ પચીશ વર્ષ
પછી આ શરીરમાં આવ્યો તેથી આ વર્તમાન શરીરમાં આવવાની અપેક્ષાએ નાના મોટાના ભેદ કહેવાય છે. માટે
કોઈ આત્મા નાનો મોટો નથી; તેથી બધા આત્મા પોતાના સ્વભાવને સમજી શકે છે અને અનાદિથી ચાલી
આવતી ભાવનિદ્રાને ટાળી શકે છે.
થાય એવી માન્યતા તેને પણ ભાવનિદ્રા તથા ભાવમરણ કહ્યાં છે.
તેમના ભાઈ, મનસુખભાઈ, તેમના માતા તથા તેમના બનેવી વગેરે કુટુંબીજનો ઓરડા બહાર બેઠા હતા. તેમણે
છેલ્લે મનસુખભાઈને કહ્યું હતું કે ભાઈ મનસુખ મને કોઈ બોલાવશો નહિ, હું મારા આત્મસ્વરૂપમાં સ્થિર થાઉં
છું. એ પ્રમાણે શ્રીમદે શરીરાદિથી ભિન્ન આત્માના સ્વભાવના ભાનપૂર્વક અંતર લીનતારૂપ સમાધિપૂર્વક–અંતર
સ્વભાવની આનંદદશામાં દેહ છોડ્યો. આવા મરણને સમાધિમરણ કહે છે.
મરણ એટલે કે આત્માની અંતરશાંતિપૂર્વક દેહનું છૂટવું થયું. શ્રીમદ્દે અંદર આત્મ સ્વભાવની ઓળખાણ તથા
સ્વભાવની શાંતિ પોતાના આત્મામાંથી પ્રગટ કરી હતી. તેમણે બહારમાં કાંઈ કર્યું ન હતું. તેઓ ગૃહસ્થ હતા.
બાયડી, છોકરા, વેપાર, ધંધો વગેરે હતા. બહારમાં અનેક સંયોગોની નજીકમાં હોવા છતાં તેનાથી ભિન્ન
આત્માનું ભાન તેમને હતું, તેથી તેમને અંતર સમાધિ અને શાંતિ હતી. વળી દાન દયાદિ ભાવો રાગ છે, વિકાર
છે, તેના તરફ વલણની લાગણીથી જીવને આકુળતા થાય છે, અસમાધિ થાય છે. અને પર પદાર્થનું ગ્રહણ–ત્યાગ
કરી શકાતું જ નથી, કેમકે ભિન્ન હયાતી ધરાવતી ચીજ પોતાથી સ્વયં વર્તી રહી છે, તેનું પરસત્તા દ્વારા ગ્રહણ–
ત્યાગ થઈ શકે નહિ. જો પરસત્તા દ્વારા પરસત્તાનાં ગ્રહણ–ત્યાગ થાય તો તેની ભિન્ન સત્તા હયાતીરૂપ ન રહેતાં
તેનો નાશ થાય, પણ એમ કદી બનતું નથી. આવું અપૂર્વ ભેદવિજ્ઞાન શ્રીમદ્ને હતું. પૂર્વના સંસ્કાર તથા અપૂર્વ
વર્તમાન પુરુષાર્થ દ્વારા તેમને આવું આત્મસ્વભાવનું જ્ઞાન થયું હતું. પૂર્વના સંસ્કાર હોય પણ વર્તમાને તે
સંસ્કારનું સ્મરણ કરી ચાલુ રાખવા તે વર્તમાન નવો પુરુષાર્થ છે. તે વર્તમાન નવા પુરુષાર્થ વડે ‘હું આત્મા
ત્રિકાળી ચૈતન્ય જાણનાર દેખનાર છું. દેહ, વાણી તથા રાગાદિ દોષોથી રહિત જુદો છું.’ એવું ભાન તેમને હતું.
અને આવું આત્માનું યથાર્થ ભાન–સાચી સમજણ કરવી તે અપૂર્વ નવું–અનાદિથી નહિ કરેલું–કરવાનું છે. આ
સિવાય જગતમાં બીજું કાંઈ અપૂર્વ નથી.
PDF/HTML Page 6 of 25
single page version
શાંતિ પ્રગટ કરવી તે સમાધિ છે. આ સિવાય લોકો શ્વાસને રોકવા વગેરેની ક્રિયાને સમાધિ માને છે તે સમાધિ
નથી. શ્વાસ રોકાવો તે જડની ક્રિયા છે. તેના ઉપર આત્માનો અધિકાર નથી. આત્માનો અધિકાર અંદર
આત્માની શાંતિ ઉપર છે, પર પદાર્થ ઉપર નહિ. શ્વાસનું ઊંચું–નીચું થવું તે જડની ક્રિયા છે, અને તે તરફના
કરીને જે સ્વભાવની શાંતિ–સ્વરૂપસમાધિ–પ્રગટ કરે છે તેનાં ભાવનિદ્રા તથા ભાવમરણ નાશ પામે છે. એટલે
પરથી મને લાભ થાય એવી મિથ્યા માન્યતા નાશ પામે છે.
તોયે અરે! ભવચક્રનો આંટો નહિ એકે ટળ્યો;
સુખ પ્રાપ્ત કરતાં સુખ ટળે છે લેશ એ લક્ષે લહો;
ક્ષણ ક્ષણ ભયંકર ભાવમરણે કાં અહો રાચી રહો?’
સમજીને ફડાક દઈને ભવનો નાશ ન થાય તો પુરુષાર્થ અને સમજણની અપૂર્વતા શી? અનંતકાળે પ્રાપ્ત થવો
દુર્લભ એવા આ મનુષ્ય ભવમાં આત્માની ઓળખાણ કરી આત્મસ્વભાવથી વિરુદ્ધ એવા ભવભ્રમણના મૂળનો
મનુષ્યભવ પામીને પણ અજ્ઞાનમાં જીવન વિતાવીને મરે તો ગલુડિયાના ભવમાં અને મનુષ્યના ભવમાં કાંઈ
તફાવત નથી. બહુ પુણ્યના યોગથી એટલે કે પૂર્વના કોઈ દયાદિ મંદ કષાયના ફળરૂપે દુર્લભ મનુષ્યભવ મળ્યો.
આ મનુષ્યભવમાં આત્માના સ્વરૂપને સમજવાની મુખ્યતા છે માટે તેને શુભદેહ કહ્યો. દેહને શુભ કહેવો તે
વ્યવહારનું કથન છે. માનવદેહ પામીને આત્મા જો દેહ, વાણી અને રાગ વગેરેથી રહિત ત્રિકાળી આત્માનું સ્વરૂપ
ઓળખવાનો પ્રયત્ન કરે, સમજે તો દેહને શુભપણાનો ઉપચાર આવે છે. પણ જો આત્માની ઓળખાણ ન કરે તો
તેને શુભનો વ્યવહાર આવતો નથી. પણ ગલુડિયાં વગેરેની પેઠે ભાવમરણ–અજ્ઞાનમરણ–બાળમરણ, કરીને મરે
તેને તે ભવવૃદ્ધિનું નિમિત્ત કહેવાય છે.
પ્રાપ્ત કરતાં અંતરનું સુખ ટળે છે. શરીરમાં, વિષયોમાં સુખ છે, તેમાંથી મને સુખ પ્રાપ્ત થશે એવી માન્યતાથી,
પરમાં જ ભટકવાથી પોતાના અંતરંગ સ્વભાવનું સુખ–અંતરંગ શાંતિ ટળે છે. વિષયોમાં સુખ નથી, સુખ
આત્માનો સ્વભાવ છે. તેને બહારમાં ગોતતાં અંતરનું સુખ ટળે છે અને આકુળતા ઉત્પન્ન થાય છે. લેશ એ લક્ષે
લહો. લેશ એટલે જરી એને લક્ષમાં–ખ્યાલમાં તો લ્યો. અંતર ધીરા થઈ જરી વિચાર તો કરો કે મારું સુખ પરમાં
ન હોય. પ્રથમ લેશ તો લક્ષ કરો, સ્થિરતાની વાત પછી, પ્રથમ સત્યને લક્ષમાં તો લ્યો!
માટે ખરેખર વૃદ્ધ કે જુવાન કોને કહેવા? બધા આત્મા અનાદિના છે. કોઈ નાના મોટા નથી. દેહની સ્થિતિને
લઈને વ્યવહારે કહેવાય છે પણ તેમ ખરેખર નથી.
માટે કોઈની સત્તા કોઈ પદાર્થ ઉપર કામ કરે નહિ. દરેકે દરેક પદાર્થ પોતાની હયાતીથી કામ કરી રહ્યાં
PDF/HTML Page 7 of 25
single page version
માન્યતા હોવી તેને શ્રીમદ્દે ભાવમરણ કહ્યું છે. તે ભાવમરણ ભવચક્રનું–પરિભ્રમણનું કારણ છે.
રહ્યા છો? ક્ષણ ક્ષણ ભાવમરણ એટલે સમયે સમયે પર્યાયે પર્યાયે અજ્ઞાનભાવને લઈને આત્માના સ્વરૂપની
અણસમજણરૂપ ભાવમરણ–આત્મમરણ થઈ રહ્યું છે, તેનું અજ્ઞાનીને ભાન નથી અને તેમાં જ રુચિથી–હોંશથી
રાચિ રહે છે. જ્ઞાની કહે છે અહો! જીવો તમે તેમાં કેમ રાચિ રહો છો!
પર્યાયોનું ક્ષેત્ર પોતાના અસંખ્ય પ્રદેશ જેવડું છે. જીવ અંદર સ્વભાવમાંથી, સ્વક્ષેત્રમાંથી, પોતાની હયાતીમાંથી
સુખનો પ્રયત્ન ન કરતાં, સ્વસત્તાથી બહાર, દેહ, વાણી તથા પુણ્ય આદિ વિકારી ભાવોમાંથી સુખ પ્રાપ્ત કરવા
જતાં અંતર ચૈતન્ય સ્વભાવની જાગૃતિનો નાશ થાય છે. તેને લેશ તો લક્ષમાં–ખ્યાલમાં લહો.
ચૈતન્યસ્વભાવની દ્રષ્ટિના જોરે જે આત્માના પરિણામ એટલે ભાવ થાય તેને સમ્યગ્દર્શન, સમ્યગ્જ્ઞાનસ્વરૂપ
આત્માનું કામ કહ્યું છે. આ સિવાય લક્ષ્મી વગેરે જડના સંયોગો, દેહાદિ જડની ક્રિયા કે પુણ્ય–પાપના વિકારી
ભાવોને આત્માનું ખરું કાર્ય કહ્યું નથી છતાં તેનાથી તથા તેની વૃદ્ધિથી આત્માનું હિત માનવું તે ભાવમરણ છે.
વળી લક્ષ્મી અને અધિકાર વગેરે પ્રાપ્ત કરવાના વલણવાળા ભાવ વડે આત્મા સુખનું ટળે છે એ આકુળતા વધે
છે. તેને લેશ તો લક્ષમાં લ્યો!
ભગવાન–થયા તે આત્મામાંથી થયા કે બહારથી થયા? પરિપૂર્ણ સુખી અને પરિપૂર્ણ જ્ઞાની શ્રી વીતરાગ
અરિહંતદેવ આત્માની સ્વસત્તામાંથી થયા છે. બહારથી–દેહથી–વાણીથી તેઓ સુખી થયા નથી. માટે દેહ વગેરે
બાહ્ય પદાર્થો આત્માના સુખ માટે સાધન નથી. જેઓ દેહને કે બાહ્ય સંયોગોને સુખનું સાધન–કારણ માને છે તે
માન્યતા તેમનો ભ્રમ છે, અજ્ઞાન છે, મિથ્યા માન્યતા છે.
કરતાં અજ્ઞાની જીવને અનંતકાળથી પરિભ્રમણ થઈ રહ્યું છે. એક માત્ર આત્માની સાચી સમજણ કર્યા વિના
અજ્ઞાનને લઈને અનંતવાર ગલુડિયા વગેરેના ભવ ધારણ કર્યા. અરે! જૈનના નામે, જૈનનો દ્રવ્યલિંગી સાધુ
થઈને પણ આ શરીરાદિની ક્રિયા મને ધર્મનું સાધન છે અને વ્રત વગેરે પુણ્યભાવો કરતાં કરતાં ધર્મ એટલે
આત્માનું કલ્યાણ થઈ જશે,’ એવી અજ્ઞાન માન્યતા રાખીને જીવે અનંતવાર મિથ્યા માન્યતારૂપ આત્મમરણ
એટલે કે ભાવમરણ કર્યાં.
ભવથી રહિત,–ત્રિકાળી ચૈતન્યસ્વભાવને સમજ! તે સમજણ ભવભ્રમણ અથવા ભાવમરણ ટાળવાનો ઉપાય છે.
આવા યથાર્થ ભાનપૂર્વક આત્માને દેહનું છૂટવું તેને સમાધિમરણ અથવા પંડિતમરણ કહે છે. અને ‘હું જાણનાર
જ્ઞાતાસ્વભાવ જ છું, પરની ક્રિયાનો કર્તા–હર્તા હું નથી, પુણ્ય વગેરે રાગ ભાવો મારું સ્વરૂપ નથી. રાગ તો
આકુળતા છે. તેનાથી ભિન્ન અંતર સ્વભાવની શાંતિ, ચૈતન્યમાં આનંદના શેરડા ઊઠે તે મારો સ્વભાવ છે;’
આવા ભાવ વિના, ‘શરીરનો હું સ્વામી છું, શરીર વડે મેં આટલાં કાર્ય કર્યાં, પરનાં ભલાં કર્યાં વગેરે પરના
કર્તાપણાની અજ્ઞાન માન્યતાપૂર્વક દેહ છૂટે તે બાળમરણ છે, અજ્ઞાન મરણ છે, જ્ઞાનીઓ
PDF/HTML Page 8 of 25
single page version
નથી, તેને આત્માનું અજ્ઞાન હોવાથી ભાવમરણ સમયે સમયે થયા જ કરે છે.
ભગવાન કહેતા નથી તે તો બાળમરણ છે. તેના ફળમાં જીવ કાગડા–કૂતરા વગેરે તિર્યંચ આદિ ચારે ગતિમાં
રખડે છે.
આધિ છે. રોગ એટલે શરીરમાં તાવ આવવો, ગૂમડાં, ભગંદર વગેરેને વ્યાધિ કહે છે. રોગ–નીરોગ લોકોની
કલ્પના છે. ખરેખર તો શરીરના પરમાણુની તે કાળે તેવી દશા થવાને યોગ્ય હોય છે તેથી તે ઉષ્ણ અથવા
સડવારૂપ પરિણમે છે. લોકો પોતાની કલ્પના અનુસાર શરીર ઠંડું હોય, અવયવો ઠીક હોય, શરીર પુષ્ટ હોય તેને
નીરોગપણું માને છે. જ્યારે તેની કલ્પનાથી બીજા પ્રકારે શરીરનું પરિણમન હોય ત્યારે તેને તે રોગ કહે છે.
ખરેખર પરમાણુમાં રોગ–નીરોગ એવાં નામ લખ્યા નથી. રોગ સંબંધી જીવની આકુળતા, દુઃખ ને વ્યાધિ કહેવાય
છે. અને સ્ત્રી, પુત્ર, ધન, લક્ષ્મી, આબરૂ વગેરે બાહ્ય સંયોગો પ્રત્યેની જીવની મમતાને ઉપાધિ કહે છે.
પદાર્થો તથા રાગાદિ વિકારી ભાવો મારું સ્વરૂપ નથી, એવી આત્માની સાચી સમજણ કરીને ‘આ હું આત્મા
જ્ઞાન અને નિરાકુળ સુખસ્વભાવ જ છું’ એમ રાગથી–વિકલ્પથી ભિન્ન પોતાના શુદ્ધ આત્માનો અનુભવ કરવો
તે પ્રથમ સમ્યગ્દર્શનરૂપ સમાધિ છે. આ જ ધર્મનો પ્રથમ એકડો છે. આવા આત્માના ભાન અને અનુભવ
સહિત, દેહ છૂટે તેને વીતરાગ સર્વજ્ઞદેવ સમાધિ–મરણ કહે છે. ભગવાને પંડિતમરણનું સ્વરૂપ આવું બતાવ્યું છે.
પુણ્ય, દયા, દાન, હિંસા આદિના ભાવો રાગ એટલે આકુળતાનું તોફાન હોવાથી તેઓ આંધિ છે. તેનાથી ભિન્ન
પોતાના ત્રિકાળી સ્વભાવને ઓળખીને તે રાગાદિથી પાર થવું તે આધિથી છૂટવાનો ઉપાય છે, આધિથી વિરુદ્ધ
સમાધિ છે.
બાંધ્યા હોય, તેના હાથ ફરતા પંદર આંટા દીધા હોય, પરંતુ તે પુરુષે પ્રયત્નથી સળવળ સળવળ કરીને તે
દોરડાને ઢીલું કરી પાંચ આંટા ઉખેળી નાખ્યા, પાંચ આંટા ઊખળ્યા ત્યાં ત્યાર પછીના બીજા પાંચ આંટા ઢીલા
પડી ગયા અને છેલ્લા પાંચ આંટા હજુ સહેજ કઠણ છે, પણ તેને અંતર ખાતરી થઈ ગઈ કે હમણાં આ બીજા
પાંચ આંટાને ઉખેળી છેલ્લા પાંચ આંટાને ઢીલા કરી આખું ય બંધન કાઢી નાખીશ. આવી ખાતરી તેને પ્રથમથી
જ આવી જાય છે. તેમ આત્મસ્વભાવની અંતઃરુચિ વડે જીવે સાચી ઓળખાણ કરી ત્યાં દેહાદિ તથા પુણ્ય–પાપના
ભાવો મારા છે એવી અજ્ઞાન માન્યતારૂપ બંધન પ્રથમ જ ફડાક દઈને તૂટી ગયું. તે સાચી માન્યતા થતા વેત જ–
બંધનો એક ભાગ છૂટતાં જ રાગ–દ્વેષ આદિ ઢીલા થઈ ગયા. હજુ અસ્થિરતા છે, રાગ છે, સાક્ષાત્ શ્રેણિ અને
કેવળજ્ઞાનનો પુરુષાર્થ નથી ઊપડતો, એટલો છેલ્લો ભાગ સહેજ કઠણ છે, પરંતુ સ્વભાવના પુરુષાર્થ વડે
અલ્પકાળમાં આત્મસ્વરૂપમાં સ્થિર થઈ રાગ–દ્વેષને ટાળી કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરીશ. અસ્થિરતારૂપ બંધનને તોડીને
હું થોડા કાળમાં પૂર્ણ પરમાત્મપદને પામીશ એવી ખાતરી અંતરથી પોતાના આત્માની સાક્ષીએ, જ્ઞાનીને થયા
વગર રહેતી નથી. માટે આત્મા ધર્મ કરે અને અંતરથી ભવછૂટકારાનો નાદ ન આવે એમ બને જ નહિ. પરંતુ તે
ધર્મ કેવો?
PDF/HTML Page 9 of 25
single page version
આત્માની નિર્વિકારી શુદ્ધ દશા છે. સિદ્ધ ભગવાન જેવો પરમાનંદનો અંશ છે. લોકો બાહ્ય જડની ક્રિયામાં કે
પુણ્યમાં ધર્મ માને છે તે અજ્ઞાન છે, ભ્રમ છે. તેનાથી જીવનું પરિભ્રમણ મટે નહિ.
દેખનાર–આનંદ–સ્વરૂપ છું. મારા ત્રિકાળી સ્વરૂપમાં ભવ નથી. માત્ર વર્તમાન હાલતમાં વિકાર છે તે મારું ખરું
સ્વરૂપ નથી. તેથી વિકાર અને તેનું ફળ–ભવ મારે જોતાં નથી.
વળી સામા જીવને દુઃખ કે સુખ બાહ્ય સંયોગોને કારણે નથી. પર પદાર્થથી મને સુખ–દુઃખ થાય છે એવી અજ્ઞાન
માન્યતાથી, પરમાં સુખ–દુઃખની કલ્પના કરે છે. ખરેખર તે કલ્પના તેને કલ્પિત સુખ
એવી માન્યતા તદ્ન ભ્રમ છે. વળી તેને માટે ભવની માગણી જે કરે તે પણ તદ્ન મૂઢ છે. બધા જીવો સાચું
સમજવાનો પુરુષાર્થ ન કરે. કોઈ અલ્પ જીવો સત્ય સમજવાનો પુરુષાર્થ કરે અને તેમનો ભવ અંત થાય. માટે
જીવે પોતાનું કલ્યાણ કરવા માટે પોતાનું સ્વરૂપ સમજીને પરિભ્રમણનો અંત કરવો. માટે ભવ જ ન જોઈએ,
ભવ અંતના આ ટાણાં આવ્યાં છે. સાચું સમજવાના ટાણાં આવ્યાં છે, ત્યાં અંતર સમજવાનો પુરુષાર્થ કરે તો
શીઘ્ર ભવનો અંત થઈ જાય. વળી લોકો માને છે કે પરનું કંઈ ભલું કરીએ. પણ ભાઈ! પરનું ભલું કોણ કરી શકે
છે? સૌથી નજીકમાં રહેલા આ શરીરમાં કોઢનાં ચાંદણાં થયા હોય તેને પણ ફેરવી નથી શકતો તો પછી દૂર એવા
પર પદાર્થોમાં તે શું કરે? શું તેને કોઢનાં ચાંદણાં રાખવાનો ભાવ છે? ચાંદણા શરીરની અવસ્થા છે. શરીરને–તે
પરમાણુઓને–જે સમયે જે રૂપે પરિણમવું હોય તેમ પરિણમે છે. અચેતન જડ શરીર પોતાની અવસ્થા બદલવાને
સ્વતંત્ર છે. તેમાં બીજા કોઈનો હાથ કામ ન કરે એટલે કે તેને બીજો કોઈ પદાર્થ પલટાવી શકે નહિ, માટે હે
જીવ! પરના કરવાપણાની માન્યતા ને તું છોડ! તે અજ્ઞાન માન્યતા છોડવી એ રાગ–દ્વેષ વગેરેને છોડવા તે
નિર્ગ્રંથનો પંથ–ભવના નાશનો ઉપાય છે.
વળી કેટલાક માને છે કે, ભગવાન–ઈશ્વર ભવ આપે સ્વર્ગ આપે, તે વાત સાચી નથી. ભગવાન તો
કલ્પો તો ભગવાન સર્વના સાક્ષી–જ્ઞાતા અને નિર્દોષ–રાગ–વિકાર રહિત રહેતા નથી, ભગવાન દોષી થઈ જાય,
પણ એમ બનતું નથી. માટે ભગવાન સર્વજ્ઞ, ઈચ્છા રહિત, વીતરાગ છે. તે કોઈને સ્વર્ગ આદિ આપે નહિ.
સ્વર્ગાદિ ગતિ જીવ પોતાના શુભાદિ પરિણામથી પ્રાપ્ત કરે છે.
આવતો કે, ‘મારે આ ભવ–આ પરિભ્રમણ ન જોઈએ.’ આત્મા પર પદાર્થના આશ્રય રહિત સ્વતંત્ર
PDF/HTML Page 10 of 25
single page version
કહે છે કે, ‘અરે જીવો! ક્ષણે ક્ષણે થતા એવા ભાવ–મરણોમાં તમે કાં રાચિ રહો છો!’
એટલે કે ઉપાધિમય ભાવથી નિવૃત્તિની ભાવના ભાવતા હતા.
કર્યા માટે તે દુઃખ પામ્યો’ એમ ન કહ્યું; કારણ કે જીવે તે બધું અનંતવાર કર્યું છે, માત્ર એક પોતાનું સાચું સ્વરૂપ
જ નથી સમજ્યો, અને તેથી અનંતકાળથી અજ્ઞાનને લીધે અનંતુ દુઃખ પામ્યો છે. માટે જે જીવ શરીર અને રાગ
આદિ વિકારી ભાવોથી રહિત પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપને સમજે તેને દુઃખ મટવાનો આ ઉપાય કહેવાય છે. જેઓને
સમજવાની રુચિ નથી તેઓ તો સંસારમાં એમ ને એમ રહેવાના છે.
સ્વભાવરૂપ સુખ સ્વભાવનો, પોતાના સ્વરૂપના અજ્ઞાનને લીધે વર્તમાન અવસ્થામાં નકાર કરીને અનંત
અનાકુળ સ્વભાવથી વિપરીત દશા ઊભી કરી તે જ વર્તમાન એક સમયના પર્યાયમાં અનંતું દુઃખ છે. આમ
સમય સમય કરતાં અનંત કાળથી જીવ દુઃખ દશા ભોગવે છે. પણ આત્માની સાચી સમજણથી તે દુઃખ નાશ
પામે છે. તેથી કહ્યું કે–
પ્રથમ શ્લોક કર્યો છે. આત્મસિદ્ધિ પૂર્ણ કરતાં છેલ્લે લખ્યું છે કે–
ચાર આંગળ પાણી ઊંડું હોય અને મધ્યમાં બે, ચાર માથોડાં પાણી ઊંડું હોય એ પ્રમાણે જેને તત્ત્વનો વાસ્તવિક
ખ્યાલ નથી તેને ઉપરથી તો એમ જ લાગે કે બધા ય ઉપદેશકો આત્માની વાત કરે છે; પરંતુ જો તત્ત્વના મૂળમાં
જઈને ઊંડાણથી ગંભીરતાપૂર્વક તેનો વાસ્તવિક અભ્યાસ કરે તો તેને વીતરાગ માર્ગ અને બીજા–ધર્મના
નામના–ઉપદેશકો વચ્ચે ઉગમણા–આથમણા જેટલો તફાવત લાગે. જીવનું ખરું સ્વરૂપ શું? વિકારનું સ્વરૂપ શું?
વિકારનું કારણ કોણ? –કર્મ, પર પદાર્થો કે આત્માની ભૂલ? તેને ટાળવાનો ઉપાય શો? વિકાર રહિત મોક્ષનું
સ્વરૂપ શું? વગેરે તત્ત્વનું યથાર્થ સ્વરૂપ ઘણું ગહન છે. તેને બરોબર સમજવું જોઈએ.
PDF/HTML Page 11 of 25
single page version
પ્રસંગમાં માનને લક્ષે, શરીર કપાતાં છતાં ઊંહકારો કરતા નથી. બાઈઓ ઘાસતેલ છાંટીને બળી મરે છે છતાં
ઊંહકારો કરતી નથી. શું તે દેહાતીત છે? –નહિ. જેને શરીર, વાણી આદિ પર પદાર્થોથી જુદાં એવા પોતાના
આત્માનું યથાર્થ ભાન છે, દેહ ઉપર મારો અધિકાર નથી, દેહ, જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મોના સમૂહરૂપ બનેલું
આત્મામાં આ બધા નથી. પર તથા શુભાશુભ વિકારથી ભિન્ન એવા પોતાનું સ્વરૂપ સમજયો તે આત્મા જ
દેહાતીત થયો છે. સ્વરૂપની સાચી સમજણ થતાં તે એમ જાણે છે કે ‘આ શુભાશુભ વિકાર તે હું નહિ, આ શરીર,
વાણી વગેરે હું નથી, હું જ્ઞાતા છું અને તેઓ મારા જ્ઞેય છે.’
પ્રગટ કરીને તેનો અનુભવ કરવો તે જ મારું કાર્ય અને ભોગ્ય છે.’ આવું ભાન થયાં છતાં અવસ્થામાં
નબળાઈને લીધે વૃત્તિ ઊઠે તો તેનું વલણ સર્વજ્ઞ ભગવાન તથા જ્ઞાનીઓ તરફ રહો, પરંતુ વિષય–કષાયાદિ
અશુભભાવમાં ન રહો. આવું ‘સમજાવ્યું તે પદ નમું, શ્રી સદ્ગુરુ ભગવંત.’ આ કથનનું રહસ્ય છે. શ્રીમદ્ના
કથનનું રહસ્ય નહિ સમજતાં, રાગીઓ–પક્ષવાળા તેમના શબ્દોને ખેંચે છે (–આગ્રહથી લખ્યા પ્રમાણે શબ્દાર્થ કરે
ઓળખી શકતા નથી.
તેથી દેહ એક જ ધારિને, જાશું સ્વરૂપ સ્વદેશ રે.
દશ વર્ષે રે ધારા ઉલસી, મટ્યો ઉદય કર્મનો ગર્વ રે.
છે કે આ અસ્થિરતાને–કચાશને–શુભાશુભરૂપ બહારના ઉત્થાને ટાળી પૂર્ણ વીતરાગ થઈ જશુ; સ્વ દેશ જશું.
સ્વદેશ નથી. હવે એક દેહ ધારીને અંતરમાં સ્થિર થઈ સ્વદેશ જઈશું. આવા આત્મભાનપૂર્વક અને આત્મશાંતિ
સહિત તેમનું મરણ–આ દેહનો વિયોગ થયો હોવાથી તે વખણાય છે.
સર્વ સંબંધનું બંધન તીક્ષ્ણ છેદીને વિચરશું કવ મહત્પુરુષને પંથ જો? અપૂર્વ.૧.
પ્રગટ કરશું? એવો અપૂર્વ અવસર–અપૂર્વ નિર્મળ શુદ્ધ દશા અમને ક્યારે પ્રગટ થશે! અપૂર્વ અવસર એવો
ક્યારે આવશે? ક્યારે નિર્ગ્રંથ થશું? એમ નિર્ગ્રંથ થવાની શ્રીમદ્દે ભાવના ભાવી છે. અંતર સ્વભાવમાં લીનતા
કરી, અંતરમાં ઠરીને અપૂર્વ સ્વભાવ દશા–સ્વકાળ–અપૂર્વ સ્વ–રમણતા ક્યારે પ્રગટ કરશું? એવી અંતરની
ભાવના ભાવી છે.
PDF/HTML Page 12 of 25
single page version
તેમનું શરીર ક્ષીણ થઈ ગયું અને છૂટી ગયું. પરંતુ કહેનારની તે વાત ખોટી છે. ભાઈ! જે સમયે દેહ છૂટવાનો
હોય છે, પરમાણુઓની જે ટાણે જે અવસ્થા થવાની હોય છે તે તે જ સમયે – તે જ પ્રમાણે થાય છે; તેમાં કોઈ
કાંઈ આઘુંપાછું કરી શકતું નથી. ઘણી ચિંતા કરે માટે દેહ જલદી છૂટી જાય, એ વાત સાચી નથી. બહુ ઉપાધિ કરે
કરે તો તેને શાંતિ ઘટે છે અને આકુળતા થાય છે તે વાત સાચી છે, પણ ચિંતા–અચિંતાથી શરીરમાં રોગ–
નીરોગતા થાય એમ બનતું નથી. શ્રીમદ્ને શરીરમાં જ્યારે સંગ્રહણી–શરીરના પરમાણુઓની તેવી અવસ્થા–
થવાની હતી ત્યારે થઈ છે.
સાક્ષી–સ્વભાવની–ભાવના ભાવે છે.
જીવિત કે મરણે નહિ ન્યૂનાધિકતા, ભવ મોક્ષે પણ વર્તે શુદ્ધ સમભાવજો. અપૂર્વ.
નથી.
વિયોગની જે કાળે જે દશા થવાની હોય તેમ થાય છે; જીવન ટાણે જીવે એટલે કે શરીર જીવ સાથે એક ક્ષેત્રે રહે,
અને મરણ ટાણે શરીર છૂટે, સૌને ટાણે સૌ પોતપોતાનું કામ કરે, તેમાં આમ થાય તો ઠીક, એવો ન્યૂનાધિક
એટલે કે ઠીકાઠીકનો ભાવ જેમાં નથી એવા સ્વભાવ–પદની આ ભાવના છે.
તો ત્રિકાળી જ્ઞાન–દર્શન સ્વભાવ છું, ભવ–મોક્ષના પર્યાય જેટલો કે તે બેના વિકલ્પ જેટલો હું નથી. તે બંને
પર્યાયોમાં મન સમભાવ છે એટલે કે એ બંનેના વિકલ્પો તરફ મારું વલણ નથી, હું તેમનો જ્ઞાતા છું–જાણનાર
દેખનાર–સાક્ષીમાત્ર છું.
તેહ સ્વરૂપને અન્યવાણી તે શું કહે? અનુભવ ગોચર માત્ર રહ્યું તે જ્ઞાન જો. અપૂર્વ.
છે, પરંતુ સર્વજ્ઞ ભગવાન–કે જેમને પરિપૂર્ણ
PDF/HTML Page 13 of 25
single page version
પદાર્થોને એક સાથે પૂર્ણ જાણે છે–તેમની દિવ્ય વાણી પણ આત્મસ્વભાવનું પૂર્ણ વર્ણન કરી શકતી નથી. તો
અલ્પજ્ઞની વાત શી? આત્મસ્વભાવ માત્ર સ્વાનુભવગોચર છે. પોતે જાતે તેની ઓળખાણ કરી–અનુભવ કરીને
તેનો પાર પમાય છે.
તોપણ નિશ્ચય રાજચંદ્ર મનને રહ્યો; પ્રભુ આજ્ઞાએ થાશું તે જ સ્વરૂપ જો. અપૂર્વ.
લક્ષ્ય નથી. મારું ધ્યાન તો પૂર્ણ શુદ્ધાત્મપદની પ્રાપ્તિમાં છે, છતાં આ ભવમાં તે પૂર્ણપદ પ્રાપ્ત કરું એવો મારો
પુરુષાર્થ નથી, તેથી ‘ગજાવગર ને હાલ મનોરથરૂપ જો.’ વર્તમાન પૂરો પુરુષાર્થ નહિ હોવાથી ગજાવગરનો છું,
છતાં પણ વર્તમાનમાં મનોરથ–મનરૂપી રથનાં પૈડાં–પૂર્ણાનંદ સ્વભાવ તરફ જ દોડે છે. પુણ્ય–પાપ તરફ દોડતાં
નથી. ‘તોપણ નિશ્ચય રાજચંદ્ર મનને રહ્યો.’ અને મારા મનોરથ પૂર્ણ સ્વભાવ તરફ દોડતા હોવાથી, શ્રીમદ્
રાજચંદ્ર કહે છે કે :– ‘મારા આત્માને ખાતરી છે કે ‘પ્રભુ આજ્ઞાએ થાશું તે જ સ્વરૂપ જો.” સર્વજ્ઞ ભગવાને સ્વયં
તે પરમપદ પ્રગટ કરીને તેનો જે પંથ કહ્યો, તેમણે જે આજ્ઞા કહી તે મારા ખ્યાલમાં છે. જે પ્રમાણે પરમપદનો પંથ
કહ્યો છે તે પ્રમાણે સ્થિર થતાં ‘થાશું તે જ સ્વરૂપ જો.’ એટલે કે અમે પોતે પરમપદરૂપ થઈ જશું.
થઈ છે, અને જે કાંઈ અપૂર્ણતા રહી ગઈ છે તેનો નાશ કરીને પૂર્ણ થશું. આવી ભાવનાપૂર્વક આજના દિવસે
શ્રીમદ્દે રાજકોટમાં સમાધિમરણ કર્યું હતું.
નથી, કારણ કે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ મનુષ્ય મરીને (કર્મભૂમિમાં) મનુષ્ય થાય જ નહિ. મનુષ્ય મરીને મનુષ્ય થાય તે તો
મૂઢ હોય–મિથ્યાદ્રષ્ટિ હોય. ‘શ્રીમદ્ મરીને મનુષ્ય થયા છે’ એમ કહેનારા પોતે શ્રીમદ્ને મૂઢ–મિથ્યાદ્રષ્ટિ ઠરાવે છે
તેનું તેને ભાન નથી. જ્ઞાની મનુષ્ય મરીને દેવમાં જ જાય, એવો નિયમ છે.
અઠીકભાવ રહિત સર્વને દેખ અને જાણ! આવી ભાવના રાખતાં દેહ છૂટે તેને સમાધિ–મૃત્યુ કહે છે. અનંત
વોને પૂર્વે આવાંં સમાધિ–મૃત્યુ થઈ ગયાં છે. અને વર્તમાનમાં જેઓને આત્મજ્ઞાન છે તથા ભવિષ્યમાં જેમને થશે
તેમને સમાધિ–મરણે દેહ છૂટશે, માટે આ સમાધિ–મરણ અનુમોદવા જેવું છે.
PDF/HTML Page 14 of 25
single page version
સંયમ હોય છે અને તેના ફળમાં પરમાત્મ પર્યાય પ્રગટે છે.
जो एहउ सो संतु सिउ तासु मुणिज्जहि भाउ।।
ત્રિકાળ સ્વભાવમાં નથી. એવા ત્રિકાળી સ્વભાવને જાણીને તેનું ધ્યાન કરવું તે જ મુક્તિનું કારણ છે.
છે. ત્રિકાળ નિરપેક્ષ એકલા જ્ઞાનમય છે, જ્ઞાનથી પરિપૂર્ણ સ્વભાવ છે. આવી વસ્તુ તે જ સમ્યગ્દર્શનનું ધ્યેય છે.
અર્થાત્ એવી વસ્તુના ધ્યાનથી જ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે છે.
અંશ પ્રગટ્યો તે અંશ ત્રિકાળમાં જ ભળી ગયો, એટલે તે પરમાનંદદશા પણ અભેદપણે શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિકનયનો
વિષય થઈ ગઈ.
પરમાત્મસ્વભાવને જાણીને તેનું ધ્યાન કર. સ્વભાવનું જ્ઞાન કરીને ત્યાં જ એકાગ્ર થા, એ જ ધર્મધ્યાન છે.
રાગાદિમાં એકાગ્રતા તે આર્ત્ત–રૌદ્રધ્યાન છે. રાગાદિની એકાગ્રતા તે સંસાર છે, ને સ્વરૂપની એકાગ્રતા તે
મુક્તિનું કારણ છે.
ધ્યાન જ છે, અને સમ્યક્ચારિત્ર પણ ધ્યાન છે. એ ત્રણે સ્વાશ્રયની એકાગ્રતારૂપ ધ્યાનના જ પ્રકાર છે. અને
પરાશ્રયની એકાગ્રતા તે મિથ્યાશ્રદ્ધા–મિથ્યાજ્ઞાન ને મિથ્યાચારિત્ર છે. ધ્યાનની જ મુખ્યતાથી આ શાસ્ત્રમાં વર્ણન છે.
પરમાત્મસ્વભાવના ધ્યાનથી જ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ થાય છે. સમ્યગ્જ્ઞાન પણ ચૈતન્યની એકાગ્રતારૂપ ધ્યાનથી જ
થાય છે, ને સમ્યક્ચારિત્ર પણ તે ધ્યાનથી જ થાય છે. પરંતુ કોઈ વિકલ્પની પ્રવૃત્તિથી કે જડની ક્રિયાથી સમ્યગ્દર્શન
જ્ઞાન કે ચારિત્ર થતાં નથી. રાગની એકાગ્રતા છોડીને, સ્વરૂપની એકાગ્રતા કરવી તે જ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર છે.
એકલા જ્ઞાનસ્વભાવમાં એકાગ્રતા કરતાં જ રાગાદિની ચિંતા તૂટી જાય છે તે જ ‘એકાગ્ર ચિંતા નિરોધ’રૂપ ધ્યાન છે,
ને તે જ મોક્ષમાર્ગ છે.
PDF/HTML Page 15 of 25
single page version
ઉત્તર :– જે પર્યાયે સ્વાશ્રય કર્યો તે પોતે જ સમ્યગ્દર્શન છે. તેથી તેમાં પહેલાંં–પછી એવા ભેદ નથી.
આશ્રયે જ મોક્ષમાર્ગ છે.
जाणइ सयलु वि णिच्चु पर सो सिउ संतु हवेइ।।
પૂરેપૂરી છે. માટે આચાર્યદેવ કહે છે કે હે જીવ, તું મુંઝા નહિ, તારો ત્રિકાળસ્વભાવ નાશ પામી ગયો નથી. તારા
નિજસ્વભાવનો કદી પણ નાશ થતો નથી, પણ સદાય એવો ને એવો પૂરેપૂરો છે, માટે આનંદથી તેનો આશ્રય
દરકાર કરી નહિ, ને ઉદ્ધત થઈને કેવળજ્ઞાન પામી મુક્ત થયા. તેમ આત્માનો ત્રિકાળ સ્વભાવ કદી કોઈની
દરકાર કરતો નથી, વિકાર રહિત શુદ્ધ છે. સ્વભાવ ત્રિકાળ શુદ્ધ છે, પણ તે શુદ્ધસ્વભાવને માને છે કોણ? તેને
માનનારી તો પર્યાય છે. તે પર્યાય નિર્મળ થાય છે. દ્રવ્ય–ગુણ ત્રિકાળ શુદ્ધ છે, ઉદ્ધત છે, ત્રિકાળ સ્વભાવમાં કદી
વિકારનું ગ્રહણ થતું જ નથી. એવી જે શુદ્ધદ્રવ્યની દ્રષ્ટિ તે કોઈ વિકારને સ્વીકારતી નથી. ત્રણકાળમાં મારા
સ્વરૂપમાં મેં વિકારનું ગ્રહણ જ કર્યું નથી–એમ પર્યાયમાં પ્રતીતિ કરે છે.
પર્યાયદ્રષ્ટિ છે; એવી પામરતાની દ્રષ્ટિ તો અનાદિથી છે, ને તેથી જ મિથ્યાત્વ છે, પણ પર્યાયમાં પામરતા હોવા
છતાં ત્રિકાળી સ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં તેનો સ્વીકાર નથી. ત્રિકાળી ચૈતન્ય સ્વભાવનું કામ તો જાણવા– દેખવાનું જ
मोहमहातम आतम अंग, कियौ परसंग महा तम धेरौ।
ग्यानकला उपजी अब मोहि, कहौं गुननाटक आगम केरौ।
जा सु प्रसाद सधै सिवमारग, वेगि मिटे भव वास बसेरो।।
ચૈતન્યરૂપ, ઉપમારહિત અને અમૂર્ત સિદ્ધસમાન છે; હું ત્રિકાળ સિદ્ધ છું. સ્વભાવ તો ત્રિકાળ આવો જ છે પરંતુ,–
અત્યાર સુધી પર્યાયમાં તેને ભૂલીને મોહથી આચ્છાદિત અંધ–અજ્ઞાની થઈ રહ્યો હતો. પણ હવે ત્રિકાળ
સિદ્ધસ્વભાવ છે એના આશ્રયે મને જ્ઞાનજ્યોતિ પ્રગટ થઈ છે તેથી હું નાટક–સમયસાર ગ્રંથ કહું છું! અર્થાત્
આત્માનો સ્વભાવ વર્ણવું છું, જેના પ્રસાદથી (–પરમાત્મસ્વભાવના પ્રસાદથી) મોક્ષમાર્ગની સિદ્ધિ
PDF/HTML Page 16 of 25
single page version
સદા પરમાત્મસ્વરૂપ છે એવા આત્માને નમસ્કાર.’ આત્મા દ્રવ્યથી સદા મુક્તરૂપ છે. પરંતુ પર્યાયથી અનાદિથી
સંસાર છે, પરમાત્મદશા અનાદિથી પ્રગટ નથી; ત્રિકાળ શક્તિરૂપ શુદ્ધપરમાત્મા છે તેની દ્રષ્ટિ અને એકાગ્રતાવડે
પરમાત્મદશા પ્રગટે છે. શક્તિરૂપ પરમાત્મા બધા જ આત્માઓ છે, અને એ નિજશક્તિનું ભાન કરીને તેમાં
જેઓ લીન થાય છે તેઓ પ્રગટરૂપ પરમાત્મા થાય છે.
આત્મા અનાદિથી છે. તેને કોઈએ બનાવ્યો નથી; ને તેનો કદી નાશ થતો નથી. પોતાના મૂળ સ્વરૂપને
આત્માને કેવો કહ્યો છે? તેની આ વાત છે. આ શરીર, મન અને વાણી તો જડ છે, તેનાથી આત્મા તદ્ન ભિન્ન
છે. અને આત્માની અવસ્થામાં વર્તમાન પૂરતા જે કૃત્રિમ પુણ્ય–પાપના ભાવો થાય છે તેનાથી પણ આત્માનો
મૂળ સ્વભાવ ભિન્ન છે. શરીરથી જુદો અને પુણ્ય–પાપની વિકારી લાગણીઓથી રહિત, સદાય જ્ઞાનમૂર્તિ આત્મા
છે; એવા ત્રિકાળી આત્મસ્વભાવની શ્રદ્ધા તથા જ્ઞાન કરીને તેમાં એકાગ્ર થવું તે મંગળ છે. કહ્યું છે કે–
देवावि तं णमं संति जस्स धम्मे सया मणो।।
છે. તે ધર્મ કોને કહેવો? અહિંસા તે ધર્મ છે. પણ અહિંસા કોને કહેવી? અહિંસાનું સાચું સ્વરૂપ શું છે? પર
જીવની દયા વગેરે શુભ પરિણામને લોકો અહિંસા માને છે, પણ ખરેખર તે અહિંસા ધર્મ નથી. આત્મા જ્ઞાતા–
દ્રષ્ટા સાક્ષી સ્વરૂપ છે, પર જીવોને મારવાની કે બચાવવાની ક્રિયા તેને આધીન નથી. અને તેની અવસ્થામાં જે
દયા કે હિંંસાની પુણ્ય–પાપની લાગણીઓ થાય તે વિકાર છે, તે વિકારને આત્માનું સ્વરૂપ માનવું તે આત્માના
સ્વભાવની મહાન હિંસા છે. અને તે વિકાર રહિત આત્માના જ્ઞાતા સ્વભાવની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરીને જેટલે અંશે
રાગરહિત દશા ઉત્પન્ન થાય તેને ભગવાન અહિંસા કહે છે. એવી અહિંસા તે ધર્મ છે, અને ધર્મ તે ઉત્કૃષ્ટ મંગળ
છે. એક સેંકડ પણ એવો ધર્મ પ્રગટ કરે તેની મુક્તિ થયા વિના રહે નહિ.
આત્માની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરીને સાચી અહિંસા જીવે પ્રગટ કરી નથી. પર પ્રાણીને ન મારવો તેને લોકો અહિંસા કહે
છે, પણ ભગવાન તેને અહિંસા કહેતા નથી. ‘પરને હું મારી કે બચાવી શકું અને પરની દયાના શુભ પરિણામથી
મને ધર્મ થાય’ –એવી મિથ્યા માન્યતાથી પોતાના આત્માને હણે છે તે હિંસા છે. પર જીવનું મરવું કે બચવું તેમ
જ સુખી–દુઃખી થવું તે આ જીવને આધીન નથી. પર જીવને બચાવવાના ભાવ તે દયા છે, શુભભાવ છે, તેનાથી
પાપ નથી પણ પુણ્ય છે જીવ પોતાના રાગને લીધે પરને બચાવવાના ભાવ કરે, પણ પરને બચાવવા કોઈ સમર્થ
નથી;
PDF/HTML Page 17 of 25
single page version
વગરનો તારો સ્વભાવ છે, તેની પ્રતીત અને રુચિ કરીને તેને વિકારથી બચાવવો તે અહિંસા છે. આવી અહિંસા
તે ધર્મ છે, ધર્મ તે મંગળ છે, ને તેવા ધર્મવંત જીવોને દેવો પણ વંદન કરે છે.
શરીરથી ભિન્ન તત્ત્વ છે, તેના મૂળ સ્વભાવમાં પુણ્ય–પાપની ઝાંઈ નથી. પર સંયોગના લક્ષે જે પુણ્ય–પાપના
પરિણામ થાય છે તે આત્માનો સ્વભાવ નથી. નીચલી દશામાં ધર્મીને ઈચ્છા થાય ખરી, પણ ધર્મી જાણે છે કે
ઈચ્છા તે વિકાર છે, તે મારો સ્વભાવ નથી. હું જાણનાર–દેખનાર છું. સ્ફટિકના સ્વચ્છ સ્વભાવની જેમ આત્મા
નિર્મળ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન સ્વરૂપ છે, ઈચ્છા તેના સ્વભાવમાં નથી. જે ઈચ્છા થાય તેનાથી સ્વભાવમાં લાભ નથી, તેમ
જ તે ઈચ્છા વડે પરમાં પણ કાંઈ કામ થઈ શકતું નથી; એ રીતે ઈચ્છા તે સ્વભાવમાં તેમ જ પરમાં નિરર્થક છે.
એમ જો ઈચ્છાને નિરર્થક જાણે તો તે ઈચ્છાથી ભિન્ન પોતાના સ્વભાવને ઓળખીને તે તરફ વળે. જેટલી શુભ
કે અશુભ ઈચ્છાની ઉત્ત્પત્તિ થાય તે હિંસા છે. અને સ્વભાવ તરફના વલણમાં રહેતા ઈચ્છાની ઉત્પત્તિ જ ન થાય
તે અહિંસા છે. વહાલામાં વહાલો પુત્ર મરતો હોય તેને બચાવવાની ઈચ્છા કરે છતાં તે ઈચ્છાને લીધે પુત્ર બચતો
નથી. એ રીતે ઈચ્છાને લીધે પરનું કાર્ય થતું નથી, તેમ જ તે ઈચ્છા આત્માનો સ્વભાવ પણ નથી. આમ ઈચ્છા
રહિત જ્ઞાન સ્વભાવની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરીને તેમાં રાગરહિતપણે ઠરવું તેને ભગવાન સર્વજ્ઞદેવ અહિંસા કહે છે.
એવી અહિંસા તે મુક્તિનું કારણ છે. નજીકમાં રહેલું આ શરીર પણ આત્માની ઈચ્છાને આધીન કામ કરતું નથી
તો વળી બીજા પદાર્થોમાં તો આત્મા શું કરે? દયા વગેરે શુભ ઈચ્છા કરીને હું પરને મદદગાર થઈ શકું છું અને
હિંસાદિ પાપભાવની ઈચ્છાથી હું પરને નુકસાન કરી શકું છું–એમ અજ્ઞાની માને છે. હું પરનો જાણનાર નહિ પણ
હું પરને લાભ–નુકસાન કરનાર છું–એમ જેણે માન્યું તેણે પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવની હિંસા કરી છે. જેમ સ્વચ્છ
સ્ફટિકમાં વર્તમાન પૂરતી કાળી–રાતી ઝાંઈ દેખીને મૂર્ખ માણસ તે સ્ફટિકને જ આખો કાળો–રાતો માની લે છે,
પણ ડાહ્યો માણસ તો જાણે છે કે સ્ફટિકમાં કાળી–રાતી ઝાંઈ તે ક્ષણિક છે. સ્ફટિકનું મૂળ સ્વરૂપ કાળું રાતું નથી.
તેમ આત્માની અવસ્થામાં ક્ષણિક પાપ કે પુણ્યના ભાવ દેખીને અધર્મી જીવ તો આખા આત્માને જ પુણ્ય–
પાપમય માની લે છે. પણ ધર્મી જીવ તો જાણે છે કે આ પુણ્ય–પાપ વર્તમાન પૂરતા છે, તે પુણ્ય–પાપ જેટલું
આત્માનું સ્વરૂપ નથી. આવી શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરીને આત્માના સ્વરૂપમાં એકાગ્ર થતાં વિકારની ઉત્પત્તિ જ થતી
નથી. એટલે તેણે પોતાના આત્માને વિકારથી ઉગારી લીધો, તે પરમાર્થે અહિંસા ધર્મ છે. આવા આત્મસ્વભાવનું
ભાન કરવું તે અપૂર્વ છે. આત્માના ભાન વગર શુભરાગરૂપ અહિંસા તો જીવે અનંતવાર કરી, તેમાં આત્માનું
કલ્યાણ નથી. આત્મભાન વગર શુભ તેમ જ અશુભ ભાવ કરીને અનંતકાળથી જીવ ચાર ગતિમાં રખડી રહ્યો
છે. પાપભાવ કરીને નરક–તિર્યંચગતિમાં ગયો છે, તેમ જ પુણ્ય ભાવ કરીને મોટો રાજા કે દેવ પણ અનંતવાર
થયો છે, તે કાંઈ અપૂર્વ નથી. પૂર્વે અનંતકાળમાં જેટલું કરી ચૂક્યો છે તે કાંઈ અપૂર્વ નથી અને તેમાં આત્માનું
કલ્યાણ નથી.
તેને અજ્ઞાની ધર્મનું કારણ માની બેસે છે, પણ ભગવાન તો કહે છે કે અશુભરાગની જેમ શુભરાગવડે પણ
આત્માની હિંસા થાય છે, અને તે રાગથી ધર્મ માને તેમાં તો મિથ્યાત્વરૂપ મહા હિંસા, અને એ જ આત્માનું
ભાવમરણ છે. અનાદિ કાળથી ક્ષણે ક્ષણે એવા ભાવમરણમાં જીવ મરી રહ્યો છે.
કસ્તુરિયામૃગની ડૂંટીમાં સુગંધી કસ્તૂરી ભરી છે પણ તેને તેનો વિશ્વાસ નથી, તેથી બાહ્યમાં ભટકે છે.
PDF/HTML Page 18 of 25
single page version
વિશ્વાસ કરીને તેમાં એકાગ્ર થવું તેનું નામ ધર્મ છે, અને તે મોક્ષનું મંગળ છે. મંગ એટલે પવિત્રતા, તેને જે લાવે
તે મંગળ છે. મંગળનો આ અર્થ અસ્તિથી છે. અને મમ એટલે અહંકાર, તેને જે ગાળે તે મંગળ છે. આ અર્થ
નાસ્તિથી છે. જે ભાવથી આત્મામાં પવિત્રતા પમાય અને અપવિત્રતા ટળે તે ભાવને મંગળ કહેવાય છે.
સમ્યગ્દર્શન–સમ્યગ્જ્ઞાન અને સમ્યક્ચારિત્ર તે મંગળ છે, તે જ અહિંસા છે, ને તે જ ઉત્કૃષ્ટ ધર્મ છે.
હવે શ્રી પદ્મનંદી પંચવિંશતીના એકત્વ અધિકારની ૫૬મી ગાથા વંચાય છે; તેમાં શ્રી આચાર્યદેવ કહે છે
आसाद्यात्मन्निदं तत्त्वं शान्तो भव सुखी भव।।
પોતાના આત્માને શિક્ષા દે છે.
જે નિર્મળ ભાવ પ્રગટે છે તે પ્રગટો આત્મસ્વભાવ સિવાય બીજી ચીજોની ચિંતાથી તારે આ જગતમાં શું પ્રયોજન
છે? અહીં કહ્યું કે...‘જે થાય છે તે થાઓ’ એટલે શું? બીજું કાંઈ થતું નથી પણ આત્માના એકત્વ સ્વભાવના–
ચિંતવનથી તો નિર્મળ નિર્મળદશા પ્રગટીને આત્મામાં અભેદ થતી જાય છે. સ્વભાવના લક્ષે નિર્મળ પર્યાય થતી
જાય છે ખરી, પણ તે પર્યાયો ઉપર ધર્મીની દ્રષ્ટિ નથી. તેથી કહ્યું કે એકત્વ સ્વભાવના ચિંતવનથી જે થાય તે
થાઓ એટલે કે મારો જે નિર્મળાનંદ સ્વભાવ છે તે પ્રગટો, તે સિવાય બીજા કોઈની મારે જરૂર નથી.
એકાગ્રતાથી સ્વભાવની દશા પ્રગટે તો પ્રગટો, એ સિવાય મારે બીજાથી શું પ્રયોજન છે. અહીં ‘સ્વભાવની દશા
પ્રગટે તો પ્રગટો’ એમ કહેવામાં નિર્મળદશા પ્રગટવાની શંકા નથી, સ્વભાવ દ્રષ્ટિના જોરે નિર્મળદશા તો થાય જ
છે, પરંતુ તે અવસ્થા ઉપર દ્રષ્ટિની મુખ્યતા નથી માટે ‘તે દશા પ્રગટે તો પ્રગટો’ એમ કહીને તેની ગૌણતા કરી
છે. જે નિર્મળ દશા પ્રગટે છે તે પણ સ્વભાવ સાથે જ એકતા કરે છે.
નથી લાગ્યા? અનાદિથી સ્વભાવને ચૂકીને પર સાથે એકત્વપણું માન્યું. હવે પરથી ભિન્નપણું સમજીને આત્મા
તરફ વળ, આત્મા સાથે એકતા કર. હવે મારે આત્મા જોઈએ છે, હવે મારે આત્માના ચિદાનંદમાં એકાગ્ર થવું
છે.–આવી આત્માની સાચી વિચારણા પણ પૂર્વે અનંતકાળમાં કદી જાગી નથી. સત્સમાગમે શ્રવણનો અવસર
મળ્યો ત્યારે પણ આત્માની રુચિથી સાંભળ્યું નથી.
છે, એટલે દરેક આત્માને સદાય પર વસ્તુ વગર જ ચાલે છે. દરેક આત્મા પર પદાર્થના અભાવે જ નભી રહ્યો
છે. રાગ અને વિકાર વગર ન ચાલે એમ પણ અજ્ઞાની માને છે. ખરેખર આત્માના સ્વભાવમાં તો રાગ અને
વિકારનો પણ અભાવ છે. તેથી ધર્મી કહે છે કે અહો, ચિદાનંદી ભગવાન આત્મા સિવાય બીજાથી મારે શું
પ્રયોજન છે? દરેક તત્ત્વ અનાદિ અનંત પરના અભાવે જ નભી રહ્યું છે. પણ મારે પર વગર ન ચાલે એવી
મિથ્યા માન્યતા અને રાગ–દ્વેષ વગર જીવે અનાદિથી અવસ્થામાં ચલાવ્યું નથી. પણ
PDF/HTML Page 19 of 25
single page version
અભાવ છે. જો ત્રિકાળી સ્વભાવમાં તેનો અભાવ ન હોય તો તે કદી ટળી શકે નહિ. માટે વિકાર વગર પણ
આત્માના સ્વભાવને નભી રહ્યું છે. આમ પરથી ભિન્ન અને વિકાર રહિત સ્વભાવની પ્રતીત તથા ભાવના કરવી
તેને ભગવાન ધર્મ કહે છે.
માન્યતા તદ્ન ભ્રમ છે. આત્મા પોતાની અવસ્થામાં ઈચ્છા કરી શકે, પરંતુ તે ઈચ્છા વડે પરમાં કાંઈ પણ ફેરફાર
કરવા આત્મા સમર્થ નથી. તેમ જ ઈચ્છા તે દોષ છે–વિકાર છે, તેનાથી આત્માને કિંચિત્ લાભ થતો નથી. હજી
જેને પરનાં કાર્ય કરવાનું અભિમાન છે તેણે તો પરથી ભિન્ન પણ આત્માને માન્યો નથી, તો પછી ઈચ્છાથી પણ
પાર આત્માને તે ક્યાંથી જાણે? પર પદાર્થોથી ત્રિકાળ જુદો તેમ જ ક્ષણ પૂરતી ઈચ્છાથી પણ રહિત ચિદાનંદ
સ્વભાવ છે, તે સ્વભાવની સમજણ કરો, શ્રદ્ધા કરો, રુચિ કરો, વિશ્વાસ કરો. એ સ્વભાવની ભાવનાથી જ
નિર્મળ દશા પ્રગટે છે. માટે તે સ્વભાવની ભાવના સિવાય અન્ય કોઈ પદાર્થોનું શું પ્રયોજન છે?
અંતરના એકત્વનો વિચાર કર. બહારના વિચાર તો અનંતકાળ કર્યા. હવે સમજણના ઘરમાં આવ. ચૈતન્યની
આવ્યો નહિ. હવે તું આત્માની શ્રદ્ધા, જ્ઞાન અને એકાગ્રતાનો રસ્તો લઈને શાંત થા, સુખી થા. –આ પ્રમાણે
આત્માનું જ્ઞાન આત્માને વારંવાર શિક્ષા દઈ રહ્યું છે. અહીં ‘જ્ઞાન આત્માને શિક્ષા દઈ રહ્યું છે’ –એમ કહેવામાં
એવો આશય આવી જાય છે કે આત્મા જ્યારે સત્ય સમજે છે ત્યારે તે પોતાના જ્ઞાનથી જ સમજે છે. કોઈ બીજા
સંભળાવનાર વગેરે પરથી સમજતો નથી. તીર્થંકર વગેરે પર તો અનંતકાળમાં મળ્યા, સાક્ષાત્ તીર્થંકર
ભગવાનનો ઉપદેશ સાંભળ્યો, છતાં પોતે ન સમજ્યો. સમજનાર પોતે પોતાના જ્ઞાનથી ન સમજે તો પર
નિમિત્તો તેને શું કરે? માટે હે જીવ! હવે તું તારા જ્ઞાનથી સમજ. અત્યાર સુધી પોતે સમજણની લાયકાત પ્રગટ
ન કરી તેથી ન સમજ્યો. કોઈ નિમિત્ત ન મળ્યા તેથી ન સમજ્યો–એમ નથી. હવે તું પોતે તારા જ્ઞાનથી સમજે
તો સમજાય તેવું છે. આત્માના એકત્વ સ્વભાવના આશ્રયે જ શાંત અને સુખી થવાય છે. માટે હે જીવ! તું
આત્માની સમજણ કરીને સુખી અને શાંત થવાનો રસ્તો અંતરમાં લે.
સજોડે આજીવન બ્રહ્યચર્ય પ્રતિજ્ઞા–પૂ. ગુરુદેવશ્રી પાસે ‘શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર જન્મસ્થાનભુવન’માં અંગીકાર કરી છે.
આ માટે તેમને ધન્યવાદ.
આજીવન બ્રહ્યચર્ય પ્રતિજ્ઞા પૂ. ગુરુદેવશ્રી પાસે અંગીકાર કરી છે. તે માટે તેમને ધન્યવાદ.
સજોડે પૂ. ગુરુદેવશ્રી પાસે આજીવન બ્રહ્યચર્ય પ્રતિજ્ઞા અંગીકાર કરી છે. તે માટે તેમને ધન્યવાદ! એ સિવાય
પાસે લીધી છે. તેમને પણ ધન્યવાદ.
PDF/HTML Page 20 of 25
single page version
વર્તમાનમાં સૌરાષ્ટ્ર દેશમાં શ્રી જિનેન્દ્ર શાસનની પ્રભાવનાનો મહાન સુઅવસર પ્રવર્તી રહ્યો છે. પરમ
શ્રુતગંગાનો પ્રવાહ રેલાવી રહ્યા છે, અને પોતાનું ઊંડું આધ્યાત્મિક જ્ઞાન ભવ્ય જીવોને આપી રહ્યા છે; તેથી
આજે સૌરાષ્ટ્રમાં ઠેર ઠેર તત્ત્વચર્ચા ચાલે છે. અને અનેક પાત્ર જીવો સાચું તત્ત્વજ્ઞાન સમજતા થયા છે. જેમ જેમ
લોકો સત્ય તત્ત્વજ્ઞાન સમજતા જાય છે તેમ તેમ શ્રી વીતરાગ શાસનના દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર પ્રત્યે તેમને બહુમાન
અને ભક્તિ જાગતા જાય છે. અને શ્રી વીતરાગી દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની પ્રભાવના દિન દિન વધતી જાય છે. એના
પરિણામે સૌરાષ્ટ્રમાં અનેક સ્થળે શ્રી વીતરાગી જિનબિંબની સ્થાપના થઈ છે. એ રીતે સૌરાષ્ટ્ર દેશમાંથી શ્રી
જિનેન્દ્ર શાસનના જયનાદ ગાજી રહ્યા છે.
એકમના રોજ પૂ. ગુરુદેવશ્રી રાજકોટ પધાર્યા. તે વખતે સમસ્ત મુમુક્ષુ સંઘે ભાવભર્યું ભવ્ય સ્વાગત કર્યું હતું. પૂ.
ગુરુદેવશ્રી મંડપમાં પધાર્યા ત્યારે શેઠ શ્રી નાનાલાલભાઈ વગેરે એ પોતાની ખાસ ભક્તિ વ્યક્ત કરી હતી.
મૂળનાયક તરીકે ભગવાન શ્રી સીમંધર પ્રભુ હતા. અને પંચકલ્યાણકમાં વિધિનાયક તરીકે શ્રી ચંદ્રપ્રભ ભગવાન
હતા. મહત્ત્વશાળી અંકન્યાસ વિધિ (કે જે વિધિ થયા બાદ પ્રતિમાઓ પૂજનીક બને છે તે) પરમ પૂજ્ય
સદ્ગુરુદેવશ્રી કાનજી સ્વામીના શુભહસ્તે થયો હતો. પ્રતિષ્ઠા કરાવનાર તરીકે મુખ્ય શેઠશ્રી નાનાલાલભાઈ
તેમજ અન્ય મુમુક્ષુ ગૃહસ્થો હતા. અને પ્રતિષ્ઠાની વિધિ કરાવવા માટે ઈંદોરથી પ્રતિષ્ઠાચાર્ય પં. શ્રી મુન્નાલાલજી
સાહેબ પધાર્યા હતા. તેમણે શાસ્ત્રવિધિ અનુસાર પ્રતિષ્ઠાવિધિ સારી રીતે કરાવી હતી. દેશોદેશના મુમુક્ષુ જનોએ
ઉત્સાહ વડે આ અમૂલ્ય અવસરને દીપાવ્યો હતો. અને અજમેરની ભજનમંડળીએ ભક્તિની રમઝટ દ્વારા એ
ઉત્સવને વિશેષ દીપાવ્યો હતો. પ્રતિષ્ઠાવિધિ દરમિયાન થયેલા કાર્યક્રમની ટૂંક યાદી અહીં આપી છે.
છઠ્ઠ સુધી ચાલ્યું હતું.
ફાગણ સુદ પાંચમને દિવસે બપોરે નંદિ વિધાન થયું. તે પ્રસંગે સૌધર્મ વગેરે ઈન્દ્રોને પૂ. ગુરુદેવશ્રીના
વ્યક્ત કરતાં જણાવ્યું હતું કે–......
द्रृढतापूर्वक कहता हूं कि यदि आत्माका ज्ञान और ध्यान करना हो तो तुम्हारा मुख सोनगढकी सन्मुख
फेरना पडेगा।