Atmadharma magazine - Ank 262 (Original language). Page: 2.

PDF/HTML Page 21 of 37
single page version

: ૧૮ : આત્મધર્મ : શ્રાવણ :

સ્વાનુભવ તરફ ઢળતી વિચારધારા

સ્વાનુભવ એ જ આરાધનાનો ખરો સમય છે

તત્ત્વના અવલોકનકાળે સમય અર્થાત્ શુદ્ધાત્માને યુક્તિમાર્ગથી અર્થાત્ નય–

પ્રમાણ વડે પહેલાં જાણે, ત્યારપછી આરાધનસમયે એટલે કે અનુભવનના કાળે તે

નય–પ્રમાણ નથી; કેમકે ત્યાં પ્રત્યક્ષઅનુભવ છે;–જેમ રત્નની ખરીદી વખતે તો

અનેક વિકલ્પ કરે છે, પણ તે પ્રત્યક્ષ પહેરીએ ત્યારે વિકલ્પ નથી.–પહેરવાનું સુખ

જ છે.–એમ નયચક્રગ્રંથમાં કહ્યું છે.

જુઓ, ચૈતન્યનો અનુભવ સમજાવવા માટે દાખલો પણ રત્નનો આપ્યો.

ઉત્તમવસ્તુ સમજાવવા માટે દ્રષ્ટાંત પણ ઉત્તમવસ્તુનું આપ્યું. રત્ન લેવા કોણ નીકળે?

કોઈ મામુલી માણસ રત્ન લેવા ન આવે પણ ઉત્તમ–પુણ્યવાન માણસ રત્ન ખરીદવા

આવે; એમ અહીં પણ જે ઉત્તમજીવ–આત્માર્થી જીવ ચૈતન્યના અનુભવરૂપ રત્ન લેવા

આવ્યો છે તેની વાત છે; એવા જીવને પહેલાં સવિકલ્પ વિચારધારામાં આત્માના

સ્વરૂપનું અનેક પ્રકારે ચિંતન હોય છે. જેમ રત્ન ખરીદનાર ખરીદતી વખતે તે સંબંધી

અનેક વિચાર કરે છે, રત્નની જાત કેવી, તેની ઝલક કેવી, તેજ કેવું, વજન કેટલું,

આકૃતિ કેવી, રંગ કેવો, કિંમત કેટલી, ડોકમાં પહેરવાથી તે કેવું શોભશે–ઈત્યાદિ અનેક

પ્રકારના વિકલ્પોથી ચારેપડખેથી રત્નનું સ્વરૂપ નક્કી કરે છે, અને પછી તે રત્નહારની

કિંમત ચૂકવી ખરીદીને જ્યારે ડોકમાં સાક્ષાત્ પહેરે ત્યારે તો હારની પ્રાપ્તિના સંતોષનું

સુખજ રહે છે, બીજા વિકલ્પો ત્યાં રહેતા નથી. તેમ ચૈતન્યરત્નની પ્રાપ્તિનો ઉદ્યમી જીવ

પહેલાં તો સવિકલ્પ વિચારથી અનેક પ્રકારે પોતાનું સ્વરૂપ ચિંતવે છે: મારો સ્વભાવ

દ્રવ્યદ્રષ્ટિથી શુદ્ધ સિદ્ધસમાન છે, પર્યાયદ્રષ્ટિથી મારામાં મલિનતા છે; મોક્ષમાર્ગ નિશ્ચયથી

શુદ્ધસ્વભાવના જ આશ્રયે છે; રાગને જો મોક્ષનું કારણ માનીએ તો આસ્રવ અને સંવર

તત્ત્વો ભિન્ન ન રહે; ઉપયોગને અંતર્મુખ કરવાથી જ શુદ્ધાત્માની અનુભૂતિ થાય ને ત્યારે

જ આનંદનું વેદન પ્રગટે.–આમ અનેકપ્રકારે યુક્તિથી, નય–પ્રમાણ વગેરેથી નક્કી કરે.

આત્માનું સ્વરૂપ કેવું? તેની શક્તિઓ કેવી? તેનું કાર્ય કેવું? તેના પ્રદેશો કેવા? તેના

ભાવો કેવા? સ્વભાવભાવો કયા? વિકારી ભાવો ક્્યા? ઉપાદેયરૂપ શુદ્ધસ્વરૂપ કેવું?

તેના અનુભવનું સુખ કેવું? તેનો પ્રયત્ન કેવો?–એમ અનેક પ્રકારથી વિચારીને નક્કી

કરતી વખતે સાથે વિકલ્પ હોય છે; પણ પછી, બધાય પડખેથી સ્વરૂપ બરાબર નક્કી

કરીને, તેનો ઉત્કૃષ્ટ મહિમા લાવીને પ્રયત્નપૂર્વક જ્યારે ઉપયોગને અંતર્મુખ કરીને

આત્માનો પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરે છે ત્યારે તો

PDF/HTML Page 22 of 37
single page version

: શ્રાવણ : આત્મધર્મ : ૧૯ :

એ અનુભવના આનંદનું જ વેદન રહે છે. ઉપરના વિકલ્પો ત્યાં હોતા નથી.–આ રીતે

સમ્યગ્દ્રષ્ટિને નિર્વિકલ્પ અનુભવ થાય છે. આવો અનુભવ કરવો એ જ આરાધનાનો

ખરો સમય છે; આવો અનુભવ એ જ સાચી આરાધના છે. પહેલાં વિચારદશામાં વિકલ્પ

હતો તેથી સવિકલ્પદ્વારા આ અનુભવ થયો–એમ કહ્યું, પરંતુ ખરેખર કાંઈ વિકલ્પદ્વારા

અનુભવ થયો નથી, વિકલ્પ તૂટયો ત્યારે સાક્ષાત્ અનુભવ થયો છે ને એ અનુભવને

‘પ્રત્યક્ષ’ કહ્યો છે. –‘पच्चक्खो अणुहवो जह्मा’ (પ્રવચનસાર ગાથા ૮૦ માં પણ

મોહક્ષયનો ઉપાય દર્શાવતાં આવી જ શૈલિનું વર્ણન કર્યું છે; ત્યાં પ્રથમ અરિહંતના દ્રવ્ય–

ગુણ–પર્યાયની ઓળખાણ દ્વારા પોતાનું સ્વરૂપ વિચારી, પછી સાક્ષાત્ અનુભવ કરે છે–

તે બતાવ્યું છે.)
‘વિચારમાં તો વિકલ્પ થાય છે’ એમ સમજી કોઈ જીવ વિચારધારા જ ન

ઉપાડે, તો કહે છે કે ભાઈ! વિચારમાં કાંઈ એકલા વિકલ્પ જ નથી; વિચારમાં ભેગું

જ્ઞાન પણ તત્ત્વનિર્ણયનું કામ કરે છે. એમાં જ્ઞાનની મુખ્યતા કર ને વિકલ્પને ગૌણ કર.

આમ સ્વરૂપનો અભ્યાસ કરતાં કરતાં જ્ઞાનનું બળ વધતાં વિકલ્પ તૂટી જશે ને જ્ઞાન

રહી જશે, એટલે કે વિકલ્પથી છૂટું જ્ઞાન અંતરમાં વળીને સ્વાનુભવ કરશે. પણ જે જીવ

તત્ત્વનું અન્વેષણ જ કરતો નથી, આત્માની વિચારધારા જ જે ઉપાડતો નથી તેને તો

નિર્વિકલ્પ સ્વાનુભવ ક્્યાંથી થશે? માટે જે જિજ્ઞાસુ થઈને સ્વાનુભવ કરવા માંગે છે, તે

યથાર્થ તત્ત્વોનું અન્વેષણ કરીને તત્ત્વનિર્ણય કરે છે ને સ્વભાવ તરફની વિચારધારા

ઉપાડે છે, તે જીવ પોતાનું કાર્ય અધૂરૂં મુકશે નહીં; તે પુરુષાર્થવડે વિકલ્પ તોડીને,

સ્વરૂપમાં ઉપયોગ જોડીને નિર્વિકલ્પ સ્વાનુભવ કરશે જ. સ્વભાવના લક્ષે ઉદ્યમ ઉપાડયો

તે વિકલ્પમાં અટકશે નહિ, વિકલ્પમાં સંતોષ પામશે નહિ; એ તો સ્વાનુભવથી

કૃતકૃત્યદશા પ્રગટ કર્યે જ છૂટકો. માટે કહ્યું છે કે ‘કર વિચાર તો પામ.’
સ્વાનુભવનું વર્ણન આવતા અંકે

સુ.. . . .ખી

અહો! આત્મા આનંદસ્વભાવથી ભરેલો છે, આવા આત્માની સામે જુએ તો

દુઃખ છે જ ક્્યાં? આત્માના આશ્રયે ધર્માત્મા નિઃશંક સુખી છે કે ભલે દેહનું ગમે તેમ

થાઓ કે બ્રહ્માંડ આખું ગડગડી જાઓ, તોપણ તેનું દુઃખ મને નથી, મારી શાંતિ–મારો

આનંદ મારા આત્માના જ આશ્રયે છે. હું મારા આનંદસમુદ્રમાં ડુબકી મારીને લીન થયો

ત્યાં મારી શાંતિમાં વિઘ્ન કરનાર જગતમાં કોઈ નથી. આ રીતે ધર્માત્મા આત્માના

આશ્રયે સુખી છે.

(–સુખશક્તિના પ્રવચનમાંથી)

PDF/HTML Page 23 of 37
single page version

: ૨૦ : આત્મધર્મ : શ્રાવણ :

ત....ત્ત્વ...ચ...ર્ચા

(૩)

(તત્ત્વરસિક જિજ્ઞાસુઓને પ્રિય, આત્મધર્મનો ચાલુ વિભાગ)

વિચાર તે મિથ્યાત્વ નથી

(૩૦) પ્રશ્ન: દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયના ભેદના વિચારમાં પણ મિથ્યાત્વ છે–તે કઈ

રીતે?
ઉત્તર:– ભેદના વિચાર તે કાંઈ મિથ્યાત્વ નથી. એવા ભેદવિચાર તો

સમ્યગ્દ્રષ્ટિનેય હોય; પણ તે ભેદવિચારમાં જે રાગરૂપ વિકલ્પ છે તેને લાભનું કારણ

માનીને તેમાં એકત્વબુદ્ધિથી જે જીવ અટકે તેને મિથ્યાત્વ જાણવું, એકત્વબુદ્ધિ વગરના

ભેદવિકલ્પ તે મિથ્યાત્વ નથી, તે અસ્થિરતાનો રાગ છે.

સમ્યક્ત્વનો માર્ગ

(૩૧) પ્રશ્ન:– ગુણભેદના વિચારથી પણ મિથ્યાત્વ ન ટળે, તો મિથ્યાત્વને

ટાળવું કેમ?
ઉત્તર:– શુદ્ધઆત્મવસ્તુ કે જેમાં રાગ કે મિથ્યાત્વ છે જ નહિ–તે શુદ્ધવસ્તુમાં

પરિણામ તન્મય થતાં મિથ્યાત્વ ટળે છે; બીજા કોઈ ઉપાયથી મિથ્યાત્વ ટળે નહિ. ભાઈ,

ગુણભેદનો વિકલ્પ પણ શુદ્ધવસ્તુમાં ક્્યાં છે?–નથી; તો તે શુદ્ધવસ્તુની પ્રતીત

ગુણભેદના વિકલ્પની અપેક્ષા રાખતી નથી. વસ્તુમાં વિકલ્પ નથી. ને વિકલ્પમાં વસ્તુ

નથી; એમ બંનેની ભિન્નતા જાણતાં પરિણતિ વિકલ્પમાંથી ખસીને (છૂટી પડીને)

સ્વભાવમાં આવે ત્યાં મિથ્યાત્વ ટળી જાય છે.–આ મિથ્યાત્વ ટાળવાની રીત છે; એટલે કે

‘ઉપયોગ’ અને રાગાદિનું ભેદજ્ઞાન તે સમ્યક્ત્વનો માર્ગ છે. તે માટે, વિકલ્પ કરતાં

ચિદાનંદ સ્વભાવનો અનંતો મહિમા ભાસીને તેનો અનંતો રસ આવવો જોઈએ.

આહારકશરીર

(૩૨) પ્રશ્ન:– જે મુનિ આહારકશરીર બાંધે તેને તે ઉદયમાં આવે જ–એવો

નિયમ છે?

PDF/HTML Page 24 of 37
single page version

: શ્રાવણ : આત્મધર્મ : ૨૧ :

ઉત્તર:– ના; કોઈ મુનિ આહારકશરીર–નામકર્મ બાંધે પણ તેના ઉદયનો એટલે કે

આહારક શરીરની રચનાનો પ્રસંગ કદી ન આવે, વચ્ચેથી જ તે પ્રકૃતિનો છેદ કરીને મોક્ષ

પામી જાય, પરંતુ તીર્થંકરનામકર્મમાં એવું ન બને, તીર્થંકરનામકર્મ તો જેને બંધાય તે

જીવને નિયમથી તે ઉદયમાં આવે જ.
આહારકશરીર–પ્રકૃતિ સાતમા કે આઠમા ગુણસ્થાને બંધાય છે ને છઠ્ઠા ગુણસ્થાને

ઉદયમાં આવે છે. કોઈ જીવ ક્ષપકશ્રેણી વખતે આહારકશરીર બાંધે ને સીધો કેવળજ્ઞાન

પામે, છઠ્ઠેસ્થાને પાછો આવે જ નહિ એટલે તેને આહારકશરીરની રચનાનો પ્રસંગ ન

આવે. છઠ્ઠા ગુણસ્થાને આહારકશરીરની રચનાવાળા મુનિવરો એક સાથે વધુમાં વધુ

(પ૪) ચોપન હોય છે.

નવતત્ત્વ અને શુદ્ધઆત્મા

(૩૩) પ્રશ્ન:– નવતત્ત્વોને જાણવા તે સમ્યગ્દર્શન છે, કે શુદ્ધ જીવને જાણવો તે

સમ્યગ્દર્શન છે?
ઉત્તર:– નવતત્ત્વોને યથાર્થપણે જાણતાં તેમાં શુદ્ધજીવનું જ્ઞાન પણ ભેગું આવી જ

જાય છે; ને શુદ્ધ જીવને જાણે તો તેને નવતત્ત્વનું પણ યથાર્થ જ્ઞાન જરૂર હોય છે.–આ

રીતે, નવતત્ત્વનું જ્ઞાન તે સમ્યક્ત્વ કહો કે શુદ્ધ જીવનું જ્ઞાન તે સમ્યક્ત્વ કહો,–તે બંને

ઉપર લક્ષ નથી હોતું, ત્યાં તો શુદ્ધ જીવ ઉપર જ ઉપયોગની મીટ હોય છે; ને ‘આ હું’

એવી જે નિર્વિકલ્પપ્રતીત છે તેના ધ્યેયભૂત એકલો શુદ્ધઆત્મા જ છે.

અનુભૂતિમાં મનનો સંબંધ નથી

(૩૪) પ્રશ્ન:– નિર્વિકલ્પ અનુભૂતિમાં મનનો સંબંધ છૂટી ગયો છે એ વાત

કેટલા ટકા સાચી?
ઉત્તર:– સોએ સો ટકા સાચી; ત્યાં નિર્વિકલ્પતારૂપ જે પરિણમન છે તેમાં તો

મનનું અવલંબન જરા પણ નથી, તેમાં તો મનનો સંબંધ તદ્ન છૂટી ગયો છે; પણ તે

વખતે અબુદ્ધિપૂર્વક જે રાગપરિણમન બાકી છે તેમાં મનનો સંબંધ છે.

સમ્યગ્દર્શનની વિધિ

(૩પ) પ્રશ્ન:– નયપક્ષથી અતિક્રાન્ત, જ્ઞાનસ્વભાવનો અનુભવ કરીને તેની

પ્રતીત તે સમ્ય–

PDF/HTML Page 25 of 37
single page version

: ૨૨ : આત્મધર્મ : શ્રાવણ :

ગ્દર્શન છે–એમ સમ્યગ્દર્શનની વિધિ તો આપે સમજાવી, પણ હવે તે વિધિને અમલમાં

કેમ મુકવી?–વિકલ્પમાંથી ગૂલાંટ મારીને નિર્વિકલ્પ કેવી રીતે થવું–તે સમજાવો.
ઉત્તર:– વિધિ યથાર્થ સમજાય તો પરિણતિ ગૂલાંટ માર્યા વગર રહે નહિ.

વિકલ્પજાત અને સ્વભાવજાત બંનેને ભિન્ન જાણતાંવેંત જ પરિણતિ વિકલ્પમાંથી છૂટી

પડીને સ્વભાવ સાથે તન્મય થાય છે. વિધિને સમ્યક્પણે જાણવાનો કાળ, ને પરિણતિનો

ગૂલાંટ મારવાનો કાળ,–બંને એક જ છે. વિધિ જાણે પછી એને શીખવવું ન પડે કે તું

આમ કર. જે વિધિ જાણી તે વિધિથી જ્ઞાન અંતરમાં ઢળે છે. સમ્યક્ત્વની વિધિને

જાણનારું જ્ઞાન પોતે કાંઈ રાગમાં તન્મય નથી, સ્વભાવમાં તન્મય છે,–અને એવું જ્ઞાન

જ સાચી વિધિને જાણે છે. રાગમાં તન્મય રહેલું જ્ઞાન સમ્યક્ત્વની સાચી વિધિને જાણતું

નથી.

દેવલોકના દેવો

(૩૬) પ્રશ્ન:– સર્વાર્થસિદ્ધિમાં કેટલા દેવો છે?

ઉત્તર:– સર્વાર્થસિદ્ધિવિમાન જંબુદ્વીપ જેવડું એક લાખ યોજન વિસ્તારવાળું છે;

તેમાં સંખ્યાતા દેવો છે. તે બધાય દેવો નિયમથી સમ્યગ્દ્રષ્ટિ અને એકાવતારી છે. એ

સિવાય નવગ્રૈવૈયક ઉપર નવઅનુદિશ તથા અપરાજિત વગેરે બીજા ચાર અનુત્તર

વિમાનો છે. તેમાં અસંખ્યાત દેવો છે ને તેઓ પણ બધાય નિયમથી સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જ હોય

છે; મિથ્યાદ્રષ્ટિનો ત્યાં અભાવ છે. બારમાસ્વર્ગથી ઉપર, આનત–પ્રાનત સ્વર્ગથી

માંડીને નવમી ગ્રૈવેયક સુધીમાં જે અસંખ્ય દેવો છે તેમાં સમ્યગ્દ્રષ્ટિ ઝાઝા છે ને

મિથ્યાદ્રષ્ટિ થોડા છે.

આત્મદ્રવ્યની અચિંત્ય તાકાત

પ્રશ્ન:– સંખ્યા અપેક્ષાએ મોટામાં મોટું અનંત કોણ?

ઉત્તર:– કેવળજ્ઞાનના અવિભાગપ્રતિચ્છેદ સૌથી મહાન અનંત છે. અલોકાકાશના

પ્રદેશ વગેરે બીજા અનંત કરતાં એ અનંતગણું–એમ કહીને પણ તેનું માપ આપી શકાતું

નથી. આત્મદ્રવ્યની આ કોઈ અચિંત્ય તાકાત છે. જેમ વિકલ્પથી તેની તાકાતનો પાર

નથી પમાતો તેમ ગણીતથી પણ તેની તાકાતનો પાર નથી પમાતો.

ધર્મનો મર્મ

(૩૮) પ્રશ્ન:– ધર્મનો મર્મ શું છે?

PDF/HTML Page 26 of 37
single page version

: શ્રાવણ : આત્મધર્મ : ૨૩ :

ઉત્તર:– આત્મા પોતાના સ્વભાવસામર્થ્યથી પૂર્ણ છે ને પરથી અત્યંત જુદો છે

એમ સ્વ–પરની ભિન્નતાને જાણીને સ્વદ્રવ્યના અનુભવથી આત્મા શુદ્ધતાને પામે તે
ધર્મનો મર્મ છે.

મોક્ષ

(૩૯) પ્રશ્ન:– મોક્ષ એટલે શું?

ઉત્તર:– પોતાના સ્વભાવની પૂર્ણ પ્રાપ્તિ વડે (એટલે કે પ્રગટતા વડે) દુઃખ અને

દુઃખનાં કારણોથી આત્મા અત્યંતપણે મુક્ત થાય–તેનું નામ મોક્ષ. સ્વભાવની પ્રાપ્તિનો
ઉપાય સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર છે. (‘મોક્ષ કહ્યો નિજ શુદ્ધતા, તે પામે તે પંથ’)

અનુભવ કોનો

(૪૦) પ્રશ્ન:– અનુભવ દ્રવ્યનો છે કે પર્યાયનો?

ઉત્તર:– ‘અનુભવ’માં એકલું દ્રવ્ય કે એકલી પર્યાય નથી, પણ સ્વસન્મુખ વળીને

પર્યાય દ્રવ્ય સાથે તદ્રૂપ થઈ છે, ને દ્રવ્ય–પર્યાય વચ્ચે ભેદ નથી રહ્યો,–આવી જે બંનેની
અભેદઅનુભૂતિ–તે અનુભવ છે. દ્રવ્ય–પર્યાય વચ્ચે ભેદ રહે ત્યાં સુધી નિર્વિકલ્પ
અનુભવ થાય નહીં.

(વિવિધ વચનામૃત: અનુસંધાન પાના ૨પનું ચાલુ)

(૧૭૦) ચૈતન્યનગરને વસાવ

હે જીવ, તારા આત્માના અસંખ્ય પ્રદેશરૂપી ચૈતન્યનગરને રત્નત્રયરૂપી પ્રજાવડે

વસાવ. અનાદિથી તારું ચૈતન્યક્ષેત્ર નિર્મળ પરિણતિ વગરનું ઉજ્જડ બની રહ્યું છે, ને
તેમાં રાગ–દ્વેષ–મોહ–વિષય–કષાય ઊગી નીકળ્‌યા છે; હવે સ્વસંવેદન વડે તે રાગાદિ
પરભાવોને ઉખેડીને તેનાથી ઉજ્જડ બનાવ, અને સ્વાનુભવરૂપી જળ–સીંચન વડે
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ નિર્મળ ભાવોને તારા આત્મામાં વસાવ. અનાદિથી જે
પરભાવ વસ્યા છે તેને તો ઉખેડીને ઉજ્જડ કરી નાંખ, અને અનાદિથી રત્નત્રય વગરની
ઉજ્જડ એવી તારી ચૈતન્યનગરીમાં હવે રત્નત્રયની નિર્મળ પ્રજાને વસાવ. જેમ ઉજ્જડ
નગરી શોભતી નથી તેમ રત્નત્રય વગરનો ઉજ્જડ આત્મા શોભતો નથી. માટે
સ્વાનુભૂતિ વડે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર–આનંદ વગેરેની વસતીથી તારા આત્માને
ભરી દે.

PDF/HTML Page 27 of 37
single page version

: ૨૪ : આત્મધર્મ : શ્રાવણ :

વિ...વિ...ધ વ...ચ...ના...મૃ...ત

(આત્મધર્મનો ચાલુ વિભાગ: લેખાંક ૧૧)

(૧૬૨) તું જિનવર સ્વામી મેરા, મૈં
સેવક હૂં તેરા

જિનવર સ્વામી એ કોના સ્વામી છે?
જે એનો સેવક છે તેના તે સ્વામી છે.
જિનવરદેવનો સેવક કોણ છે?

જે જીવ રાગને સેવે છે તે

વીતરાગજિનદેવનો સેવક નથી; વીતરાગ

જિનદેવનો સેવક તો રાગની સેવા છોડીને

વીતરાગદેવ જેવા પોતાના

ચિદાનંદસ્વભાવને શ્રદ્ધામાં–જ્ઞાનમાં લઈને

સેવે છે. જિનવરદેવનો સાચો સેવક થવા

માટે સ્વાશ્રયે તેમના જેવો ભાવ પ્રગટ

કરવો જોઈએ. આવા સમ્યક્ભાવથી જીવે

પૂર્વે કદી જિનવરદેવને ઉપાસ્યા નથી; તેથી

કહ્યું કે જીવને અનાદિકાળથી સમ્યક્ત્વ

અને જિનવરસ્વામી મળ્‌યા નથી. એકવાર

પણ આવા સમ્યક્ભાવથી જિનવરદેવને જે

ઉપાસે તેને ભવભ્રમણનો અંત આવી જાય,

ને તે પોતે જિનવર થાય.
(૧૬૩) જ્ઞાનનો રસિયો થા તેનું શરણ લે
હે ભાઈ, આ ભવદુઃખથી છૂટવા તું

જ્ઞાનનો રસિયો થા, ને રાગનો રસ છોડ.

શરણ તો જ્ઞાનમાં છે. જ્ઞાનથી બહાર કોઈ

બીજું તને શરણ નથી. રાગ મને તારશે

એમ માનીશ તો તું વીતરાગનો દાસ નથી.

વીતરાગનો દાસ રાગથી ધર્મ માને નહિ,

રાગનો આદર કરે નહિ, રાગનું શરણ

માને નહિ.

(૧૬૪) ભગવાનનો ભક્ત થવાની

રીત

તું તારા જ્ઞાનસ્વભાવનો સ્વામી થા

તો જિનદેવ તારા સ્વામી થાય. જો તું

રાગનો સ્વામી થઈશ તો જિનદેવ તારા

સ્વામી નહિ થાય, એટલે કે તું જિનદેવનો

ખરો ભક્ત નહિ થઈ શકે. ભગવાન કહે છે

કે મારો ભક્ત રાગનો સ્વામી થાય નહિ,

મારો ભક્ત તો વીતરાગસ્વભાવને જ

આદરે. તારા હૃદયમાં તારે ભગવાનને

બેસાડવા હોય તો રાગને હૃદયમાંથી કાઢી

નાંખ. જેના હૃદયમાં રાગ વસે તેના મલિન

હૃદયમાં ભગવાન વસતા નથી, તે
ભગવાનનો સાચો ભક્ત નથી.

(૧૬પ) તારું સાચું ઘર

રે જીવ! જે ઘરવાસ પાપનું સ્થાન

છે તેને તું તારો વાસ ન જાણ..એ તો

ભવબંધનમાં બાંધવાનો યમનો ફાંસલો છે.

એને તારું ઘર ન જાણ..તારું સ્વઘર

ચૈતન્યધામમાં છે એમ તું જાણ...ને એ

સ્વઘરમાં જઈને રહે. અનુભૂતિ વડે સ્વઘરમાં
પ્રવેશ કર. એ જ તારું સાચું ઘર છે.

(૧૬૬) સ્વભાવની પ્રાપ્તિનું સાધન

ભાઈ, તારા સ્વભાવની પ્રાપ્તિ

માટે તને તારા શ્રુતજ્ઞાનની પર્યાય એ એક

જ સાધન બસ છે, બીજા કોઈ બહારના

સાધનની પરાધીનતા નથી. તારી

શ્રુતપરિણતિને અંતરમાં

PDF/HTML Page 28 of 37
single page version

: શ્રાવણ : આત્મધર્મ : ૨પ :

વાળતાં તને સ્વાનુભૂતિમાં તારા સ્વભાવની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ રીતે તારા સ્વભાવની

પ્રાપ્તિનું સાધન તારાથી અભિન્ન, તારામાં જ છે. શ્રુતપરિણતિને અંતરમાં વાળીને દ્રવ્ય

સાથે એકતા–તન્મયતા કરતાં ક્ષણેક્ષણે–સમયે સમયે નવી નવી અપૂર્વ શાન્તિ ને અપૂર્વ
આનંદ અનુભવમાં આવે છે.

(૧૬૭) પરિણામની વિચિત્રતા

રાવણે સીતાજીનું હરણ કર્યું, લક્ષ્મણ દ્વારા રાવણનો વધ થયો; સીતાજી સ્વર્ગમાં

ર૨ સાગરની સ્થિતિએ ઉપજ્યા, રાવણ ને લક્ષ્મણ નીચેની ત્રીજી પૃથ્વીમાં ૭ સાગરની

સ્થિતિએ ઉપજ્યા; ત્યાંથી નીકળીને તે બંને ભાઈ થશે ને બીજા ૧પ સાગર સુધી અનેક

ભવ કરશે; ૨૨ સાગર પછી સીતાજીનો આત્મા જ્યારે ચક્રવર્તી થશે ત્યારે રાવણ અને

લક્ષ્મણ એ બંને જીવો તેના પુત્રો થશે. કયાં રાવણ ને ક્્યાં સીતા,–એ જ પિતા–પુત્ર

થશે; ક્યાં લક્ષ્મણ ને રાવણ–એકબીજાના પ્રતિસ્પર્ધી, ને ક્યાં બંને એકબીજાના ભાઈ!

પછી રાવણનો આત્મા તો અનુક્રમે કેટલાક ભવે તીર્થંકર થશે ને સીતાનો જીવ તેના

ગણધર થશે. લક્ષ્મણનો જીવ પણ અનુક્રમે પુષ્કરદ્વીપના વિદેહક્ષેત્રમાં તીર્થંકર થશે.

જુઓ, જીવના પરિણામની વિચિત્રતા!

(૧૬૮) આત્માનું અસ્તિત્વ

પ્રશ્ન:– આત્મા છે તો તે આંખથી દેખાતો કેમ નથી?

ઉત્તર:– ભાઈ, આંખથી દેખાય તેનું જ અસ્તિત્વ માનવું–એ સિદ્ધાન્ત બરાબર

નથી. આત્મા વગેરે વસ્તુઓ એવી છે કે જેનું અસ્તિત્વ આંખથી ન દેખાય પણ જ્ઞાનથી

જણાય. આત્માને અતીન્દ્રિય સ્વસન્મુખ જ્ઞાનથી જ અનુભવી શકાય છે. વળી પદાર્થોનું

જે જ્ઞાન થાય છે તે ઉપરથી આત્માનું અસ્તિત્વ નક્કી થાય છે; આત્મા ન હોય તો જ્ઞાન
ક્્યાંથી થાય?
કોઈ શંકા કરે કે ‘આત્મા નથી,’ તો કહે છે કે હે ભાઈ! ‘આત્મા નથી’ એવી

શંકા આત્મા વિના કોણે કરી? એ શંકા કરનાર કોણ છે? એ શંકા કરનાર જે તત્ત્વ છે તે

આત્મા જ છે, શંકા કાંઈ જડ તત્ત્વમાં નથી જાગતી. આત્મા દેહથી ભિન્ન તત્ત્વ છે એટલે
જન્મ–મરણ જેટલો જ તે નથી.

(૧૬૯) ધર્મીનો અનુભવ

આત્મા નિજસ્વરૂપમાં પ્રવેશીને એકાગ્ર થયો ત્યાં રાગ જુદો રહી ગયો,–એનું

નામ ભેદજ્ઞાન; રાગથી ભિન્ન શુદ્ધાત્માનો આવો અનુભવ એકવાર થયો પછી ધર્મીને કદી

રાગમાં એકત્વબુદ્ધિ થતી નથી. રાગ વખતેય રાગથી ભિન્ન શુદ્ધાત્માને જ તે સ્વપણે

અનુભવે છે; રાગને નિજસ્વભાવપણે એકક્ષણ પણ અનુભવતા નથી. ધર્મીનો અનુભવ

તે મોક્ષનો માર્ગ છે.

(અનુસંધાન ૨૩મા પાના ઉપર)

PDF/HTML Page 29 of 37
single page version

: ૨૬ : આત્મધર્મ : શ્રાવણ :

આત્મા શું છે ને તે શું કરે છે?

(સમયસાર કલશ ૬૨ ઉપરના પ્રવચનમાંથી)

જે વસ્તુનું જે ભાવમાં અસ્તિત્વ હોય તે ભાવમાં

જ તેનું કાર્ય હોય; વસ્તુનું કાર્ય પોતાના નિજભાવથી

બહાર ન હોય. આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, જ્ઞાનભાવમાં તેનું

અસ્તિત્વ છે એટલે જ્ઞાનભાવમાં જ તેનું કાર્ય છે. જ્ઞાનથી

બહાર તેનું કાંઈ કાર્ય નથી. જ્ઞાનભાવમાં જ પોતાની

સત્તા જાણતો ધર્મી જીવ કહે છે કે અમને અમારા

ચૈતન્યનો ઉત્સાહ છે, પરભાવનો ઉત્સાહ નથી. ચૈતન્યનો

પ્રેમ કદી છૂટવાનો નથી ને રાગનો પ્રેમ કદી થવાનો નથી.

કોઈ પરભાવ આવીને અમારા ચૈતન્યના ઉત્સાહનો રંગ

લઈ જાય એમ કદી બનવાનું નથી.–આ રીતે
જ્ઞાનસ્વભાવના કાર્યને કરતો ધર્મી જીવ મોક્ષને સાધે છે.

આ ચૈતન્યતત્ત્વ શું ચીજ છે ને તે શું કાર્ય કરી શકે છે તે વાત અનાદિથી અજ્ઞાની

જીવે જાણી નથી. શાસ્ત્રો કહે કે–

જડભાવે જડ પરિણમે, ચેતન ચેતનભાવ;
કોઈ કોઈ પલટે નહિ છોડી આપસ્વભાવ.

આત્મા જડથી ભિન્ન તત્ત્વ છે, તે ત્રણેકાળે જડથી ભિન્ન જ રહે છે. આત્મા

પોતાના ચેતનાભાવને છોડીને કદી જડ ન થાય, ને જડ પદાર્થ તેની જડતાને છોડીને કદી

ચેતન ન થાય. બંને પદાર્થો સદાય ભિન્નભિન્ન પોતાના સ્વભાવમાં જ રહેલાં છે. આવું
ભિન્ન વસ્તુસ્વરૂપનું ભાન કરવું તે ધર્મની પહેલી રીત છે.
ભિન્નપણું સમજે તો પોતે કોણ છે ને પોતાનું કાર્ય શું છે–તે સમજે, અને પરનાં

કાર્યોની કર્તૃત્વબુદ્ધિરૂપ મિથ્યાત્વ ટળે; પરિણતિ સ્વ તરફ વળે ને સ્વાશ્રયે
નિર્મળપરિણતિ પ્રગટે–એનું નામ ધર્મ છે.
આત્મા શું છે ને તેનું કાર્ય શું છે? તે વાત અહીં આચાર્યદેવ બતાવે છે. આત્મા

સ્વયં જ્ઞાનસ્વરૂપ વસ્તુ છે. પોતે જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, તે જ્ઞાનથી ભિન્ન બીજું શું કરે? જ્ઞાન–

PDF/HTML Page 30 of 37
single page version

: શ્રાવણ : આત્મધર્મ : ૨૭ :

સ્વરૂપ આત્મા તો પોતાના જ્ઞાનભાવોને જ કરે, પણ જ્ઞાનથી ભિન્ન બીજા પદાર્થોમાં
આત્મા કાંઈ કરે નહિ. પાઠશાળાના બાળકોને પણ પહેલેથી આ શ્લોક શિખવાય છે કે–

આત્મા જ્ઞાનં સ્વયં જ્ઞાનં, જ્ઞાનાત્ અન્યત્ કરોતિ કિમ્।

પરભાવસ્ય કર્તાત્મા, મોહોયં વ્યવહારિણામ્।।૬૨।।

ચેતનપરિણામી આત્મવસ્તુ તે પોતાના ચેતનપરિણામને જ કરે છે, અને ખરેખર

તો સ્વસન્મુખ રહીને જ્ઞાનભાવે પરિણમવું તે જ આત્માનું સ્વરૂપ છે. રાગાદિ ભાવરૂપે
પરિણમવું તે પણ જ્ઞાનનું સ્વરૂપ નથી, તોપછી ભિન્ન એવા પરદ્રવ્યોમાં આત્મા શું કરે?
‘હું કરું’ એવી માત્ર કલ્પના કરે છે, તે તો અજ્ઞાનીનો મોહ છે; તે કલ્પના વડે પણ કાંઈ
પરદ્રવ્યનાં કામ તો આત્મા કરી શકતો નથી.
ભાઈ, જડ શરીરમાં તારું અસ્તિત્વ જ નથી, તો તેના કાર્યમાં તું શું કર? જડના

કાર્ય જો તું કર તો તો તારું અસ્તિત્વ જડરૂપ થઈ જાય, તું જ્ઞાનસ્વરૂપ ન રહે. કેમકે જે
કાર્યનો જે કર્તા હોય તે કાર્યમાં તેનું અસ્તિત્વ હોય. જડના કાર્યનો કર્તા જો આત્મા હોય
તો આત્માનું અસ્તિત્વ તે જડમાં ચાલ્યું જાય.–પણ એમ તો ત્રણકાળમાં નથી બનતું,
કેમકે–

જડ તે જડ ત્રણકાળમાં, ચેતન ચેતન હોય.

જડ કે ચેતન પદાર્થ ત્રણેકાળ પોતપોતાના સ્વરૂપે જ રહે છે. આવી ભિન્ન

વસ્તુસ્થિતિ છે, છતાં અજ્ઞાની એમ માને છે કે હું પરનો કર્તા છું. તેની એ માન્યતા
મિથ્યાત્વ જ છે. અજ્ઞાની જીવ પણ પોતાના રાગાદિ અજ્ઞાનભાવોને કરે છે, પણ પરનાં
કામ તો તે કરતો નથી.
દરેક પદાર્થ સત્ છે, ને તે સત્ની મર્યાદા પોતપોતાના સ્વકાર્યમાં છે; પોતાની

મર્યાદા છોડીને પરના કાર્યમાં કોઈ વસ્તુ કાંઈ કરી શકતી નથી. આત્મા અનંત શક્તિના
ગંભીર સ્વભાવથી પરિપૂર્ણ છે. પણ તે શક્તિઓનું કાર્ય પોતામાં જ સમાય છે; એક્કેય
એવી શક્તિ નથી કે પરમાં કામ કરે. ભાઈ, આવું પરથી ભિન્નપણું હોવાથી પરમાં તારું
અત્યંત અકર્તાપણું છે, ત્યાં પરના કર્તૃત્વનો આ મોહ શો? પરમાં અત્યંત અકર્તાપણું
સમજે તો પરિણતિને અંતરમાં સ્વ તરફ લાવવાનો અવકાશ રહે. પણ પરના કર્તૃત્વની
મિથ્યાબુદ્ધિમાં જ જેની પરિણતિ મશગુલ છે તે સ્વ તરફ ક્્યારે વળે? ને આત્માનો
અનુભવ ક્યારે કરે?

(આ લેખનો બાકીનો ભાગ આવતા અંકે)

PDF/HTML Page 31 of 37
single page version

: ૨૮ : આત્મધર્મ : શ્રાવણ :

પરમ વીતરાગી જૈનધર્મના અનાદિનિધન

પ્રવાહમાં તીર્થંકરો અને સંતોએ આત્મહિતના હેતુભૂત
અધ્યાત્મવાણીનો પ્રવાહ વહેવડાવ્યો છે, તીર્થંકરો અને
સંતોનો એ અધ્યાત્મસન્દેશ ઝીલીને અનેક જીવો પાવન
થાય છે. ગૃહસ્થ–શ્રાવકધર્માત્માઓએ પણ એ
અધ્યાત્મરસના પુનિત પ્રવાહને પોતાની
અધ્યાત્મરસિકતા વડે વહેતો રાખ્યો છે.....એ
અધ્યાત્મરસના પાનથી, સંસારના સંતપ્ત જીવો પરમ
તૃપ્તિ અનુભવે છે.

તીર્થંકરો અને મુનિઓની તો શી વાત!–તેઓનું તો જીવન સ્વાનુભવવડે અધ્યાત્મ–

રસથી ઓતપ્રોત બનેલું છે; તે ઉપરાંત જૈનશાસનમાં અનેક ધર્માત્મા–શ્રાવકો પણ એવા
પાકયા છે કે જેમનું અધ્યાત્મજીવન અને અધ્યાત્મવાણી અનેક જિજ્ઞાસુઓને અધ્યાત્મની
પ્રેરણા જગાડે છે. તેમાંથી અધ્યાત્મરસિક વિદ્વાન શ્રાવકો પં. શ્રી ટોડરમલ્લજી અને પં. શ્રી
બનારસીદાસજી, એ બંનેનો ટૂંક જીવનપરિચય અહીં આપવામાં આવે છે. એ બંનેએ
લખેલી અધ્યાત્મવચનીકા (ચિઠ્ઠિ) ઉપર પૂ. ગુરુદેવે અધ્યાત્મરસભરેલાં પ્રવચનો કર્યાં છે.
જગતના બધા રસો કરતાં અધ્યાત્મરસ એ કેટલો સર્વોત્કૃષ્ટ છે ને તેનો સ્વાદ કેટલો
રસભરપૂર (સ–રસ) છે, તે જિજ્ઞાસુઓને એ પ્રવચનોમાં દેખાશે. તેમાં સમ્યક્ત્વસંબંધી
અને નિર્વિકલ્પ સ્વાનુભવસંબંધી જે આત્મસ્પર્શી ચર્ચાઓ ભરી છે તે સમ્યકત્વપિપાસુ
જીવોને ખરેખર અત્યંત આહલાદકારી છે. સ્વાનુભવના ને સમ્યક્ત્વના કોઈ અદ્ભુત–
અચિંત્ય મહિમાનું ઝરણું ગુરુદેવે એ પ્રવચનોમાં વહેવડાવ્યું છે, ને તેના દ્વારા સ્વાનુભવી
સંતોની પરિણતિનું સાક્ષાત્ દર્શન કરાવ્યું છે.
પં. શ્રી ટોડરમલ્લજીએ સાધર્મીઓ ઉપર જે પત્ર લખ્યો છે તેમાં અધ્યાત્મચર્ચાનો પ્રેમ

તથા સાધર્મી પ્રત્યેનો પ્રેમ દેખાઈ આવે છે. અધ્યાત્મરસિક જીવો તે વખતે પણ બહુ જ થોડા
હતા; જેઓ હતા તેમને પણ એકબીજાનો સંપર્ક ને સમાગમ બહુ જ મુશ્કેલીથી બની શકતો,
કેમકે તે જમાનામાં આજના જેવી વાહનવ્યવહારની સુવિધા ન હતી. ૨૦૦ વર્ષ પહેલાં એ
પત્ર લખાયો ત્યારે ટપાલની પણ સગવડ ન હતી; ખેપિઆ મારફત એકાદ મહિને માંડ
પત્રોત્તર બની શકતો. આવી પરિસ્થિતિમાં લાંબે ગાળે જ્યારે ખેપિયો અધ્યાત્મરસિક
સાધર્મીઓ પત્ર લઈને આવતો હશે ત્યારે તે પત્ર હાથમાં આવતાં જ જિજ્ઞાસુઓ

PDF/HTML Page 32 of 37
single page version

: શ્રાવણ : આત્મધર્મ : ૨૯ :

કેવા આનંદિત થતા હશે! સાધર્મીનો પત્ર પ્રાપ્ત થતાં પંડિતજી લખે છે કે “ભાઈશ્રી,
આવા પ્રશ્ન તમારા જેવા જ લખે. આ વર્તમાનકાળમાં અધ્યાત્મરસના રસિક જીવો બહુ
જ થોડા છે. ધન્ય છે તેમને જેઓ સ્વાનુભવની વાર્તા પણ કરે છે”
અહા, સ્વાનુભવની ચર્ચા કરે તેને પણ ધન્ય કહ્યા, તો જેઓ સ્વાનુભવરૂપે

સાક્ષાત્ પરિણમ્યા છે–સ્વયં અધ્યાત્મરૂપ બન્યા છે–એવા સંતના મહિમાની શી વાત?
અને એવા સંતોનો સાક્ષાત્ સત્સમાગમ તથા તેમના ચરણની સાક્ષાત્ ઉપાસના, ને
તેમની વાણીનું સાક્ષાત્ શ્રવણ આપણને મળ્‌યું,–તે કેવા ધન્ય ભાગ્ય?
પં. શ્રી ટોડમલ્લજી પત્રમાં છેલ્લે લખે છે કે ‘જ્યાં સુધી મળવું થાય નહિ

ત્યાંસુધી પત્ર તો શીઘ્ર જ લખ્યા કરો. સાધર્મીને તો પરસ્પર ચર્ચા જ જોઈએ.’ આ
ઉપરથી સાધર્મીનો સમાગમ કેટલો દુર્લભ હતો ને તેના પત્રની કેટલી ધગશ રહેતી તેનો
ખ્યાલ આવે છે.
તે વખતે બેલગાડીનો ને ઊંટનો યુગ હતો, આજે વિમાનનો ને રોકેટનો યુગ છે.

આજે તો ભારતના એક છેડેથી બીજા છેડે થોડા જ કલાકમાં હવાઈ–મુસાફરીથી પહોંચી
જવાય છે. હજારો ગાઉ દૂર બેઠાબેઠા પણ ટેલિફોનથી સીધી વાતચીત થઈ શકે છે. તે
વખતે એક પ્રાન્તમાંથી બીજા પ્રાન્તમાં જતાંય બેલગાડીમાં અનેક મહિના લાગી જતા;
સન્દેશની આપ–લે લાંબા ગાળે થઈ શકતી. એટલે એ વખતે સાધર્મીના મિલનનો કે
સાધર્મીના સન્દેશની પ્રાપ્તિનો જે અનેરો આહલાદ જાગતો તેનો ખ્યાલ અત્યારના
યુગમાં આવવો મુશ્કેલ છે.
પં. શ્રી ટોડરમલ્લજીની લખેલી રહસ્યપૂર્ણ ચિઠ્ઠિ ગુરુદેવના હાથમાં જ્યારે

પહેલવહેલી આવી ને તેમણે વાંચી, કે તરત તેમને આહલાદ થયો કે વાહ! આવી ચિઠ્ઠિ!
એની કિંમત શું થાય? જ્ઞાનના અર્થીને તેની ખરી કિંમત થાય. અહો, આમાં તો જાણે
હીરાનાં કણ ભર્યાં છે! તે વખતે (ચાલીસેક વર્ષ પહેલાં) પણ આવા સાહિત્યની પ્રાપ્તિ
એવી દુર્લભ હતી કે એ ચિઠ્ઠિ ગુરુદેવે લખી લીધી હતી.
જે પત્રના જવાબરૂપે પંડિતજીએ આ ચિઠ્ઠિ લખેલ છે તે પત્ર સીધો પં.

ટોડરમલ્લજી ઉપર લખાયેલો નથી, પરંતુ મુલતાનના ભાઈઓએ જહાનાબાદના
રામસિંહજી ભુવાનીદાસજી ઉપર પત્ર લખેલ, તેમણે બીજા સાધર્મીઓ સાથે વાત થયેલ
અને તે બીજા સાધર્મીઓએ જહાનાબાદથી પં. ટોડરમલ્લજીને જયપુર લખેલ. એટલે
મૂળ પત્ર લખાયા પછી ફરતો ફરતો ત્રીજી ભૂમિકાએ પંડિતજીને મળેલ છે; ને
પંડિતજીએ તેના ઉપર સીધા મુલતાનના ભાઈ–

PDF/HTML Page 33 of 37
single page version

: ૩૦ : આત્મધર્મ : શ્રાવણ :

ઓને લખ્યા છે. (જો કે જહાનાબાદના ભાઈઓ ઉપર પણ જુદો પત્ર તેમણે લખ્યો જ
હશે.) –આ રીતે મુલતાનના ભાઈઓને પોતાના પત્રનો ઉત્તર મળતાં સહેજે બે ત્રણ
માસ વીતી ગયા હશે. આટલા લાંબા વખતે જ્યારે પોતાના જિજ્ઞાસાભરેલા પ્રશ્નોના
ઉત્તરરૂપે અધ્યાત્મરસભરપૂર ચિઠ્ઠિ સાધર્મી પાસેથી પ્રાપ્ત થઈ હશે ત્યારે એ
અધ્યાત્મસન્દેશ વાંચીને મુલતાનના ભાઈઓને કેટલો હર્ષોલ્લાસ થયો હશે? આજે
૨૦૦ વર્ષ પછી પણ એ ચિઠ્ઠિની હસ્તલિખિત પ્રતો જુના શાસ્ત્ર ભંડારોમાં સચવાયેલી
પડી છે–એ ઉપરથી ખ્યાલમાં આવશે કે સાધર્મીઓ તે ચિઠ્ઠિને કેટલી કિંમત ગણતા હતા.
એવી બે પ્રાચીન હસ્તલિખિત પ્રતિઓ ઉપરથી ખૂરઈ (સાગર, મધ્યપ્રદેશ) ના
‘કર્તવ્યપ્રબોધ–કાર્યલયે’ લગભગ પચાસ વર્ષ પહેલાં (વીર સં. ૨૪૪૨માં) એ
રહસ્યપૂર્ણ ચિઠ્ઠિ પ્રકાશિત કરી હતી. તેમાં પ્રકાશક લખે છે કે– यह चिठ्ठि कितनी

महत्वपूर्ण हैं इसको प्रेमी पाठक स्वयं अवलोकन करके जान सकेंगे। परंतु यहां
हम ईतना अवश्य कहेंगे कि, यदि इसी तरहकी कोई प्राचीन विद्वानकी कृति
आज युरोपादि देशोमें किसीको प्राप्त होती तो सारे देश और समाचारपत्रोमें धूम
पड जाती।” પચાસ વર્ષથી પ્રસિદ્ધ થઈ હોવા છતાં આ ચિઠ્ઠિ વિશેષપ્રચારમાં આવી ન

હતી, પણ હવે પૂ. ગુરુદેવે ત્રણ વખત એના ઉપર પ્રવચનો કરીને એનો મહિમા પ્રસિદ્ધ
કર્યો છે, અને એના રહસ્યને ખુલ્લું કર્યું છે.
એ રહસ્યપૂર્ણ ચિઠ્ઠિના વિદ્વાન લેખક પં. શ્રી ટોડરમલ્લજીનો ટૂંક પરિચય અહીં

અનેક શાસ્ત્રોના રહસ્યની મેળવણી કરીને ‘મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક’ જેવા શાસ્ત્રની

જેમણે રચના કરી તે પં. શ્રી ટોડરમલ્લજીએ શિથિલાચાર સામે નીડરપણે પડકાર કરીને,
આધ્યાત્મિક આંદોલન વડે તથા મહાન વિપુલ સાહિત્યરચના વડે જૈનસમાજમાં ક્રાન્તિનું
મોજું ફેલાવ્યું હતું. ગૃહસ્થી હોવા છતાં જૈનસમાજમાં તેમનું સ્થાન એક આચાર્ય સમાન
ગણવામાં આવે છે. તેમનો જન્મ વિક્રમ સં. ૧૭૯૭માં જયપુરના ગોદિકા–પરિવારમાં
થયો હતો. પિતાજીનું નામ જોગીદાસ અને માતાજીનું નામ રંભાદેવી. તેમનો પરિવાર

ढोलाका પરિવાર તરીકે વિખ્યાત હતો. આજ પણ જયપુરમાં તેમના વંશમાં શ્રી

છગનલાલજી લાદૂલાલજી ઢોલાકા છે. તેમના શિક્ષાગુરુ શ્રી બંશીધરજી હતા–જેઓ
મૈનપુરી (આગ્રા) થી જયપુર આવીને રહ્યા હતા. પંડિતજી અસાધારણ પ્રતિભાશાળી
હતા, નાની ઉમરમાં જ તેમણે ઘણું અધ્યયન કર્યું હતું. સં. ૧૮૧૧ના માહ વદ પાંચમે
જ્યારે તેમણે મુલતાનના સાધર્મી ભાઈઓ ઉપર અધ્યાત્મચર્ચાથી ભરપૂર ચિઠ્ઠિ લખી
ત્યારે તેમની ઉમર કેટલી હતી?

PDF/HTML Page 34 of 37
single page version

: શ્રાવણ : આત્મધર્મ : ૩૧ :

માત્ર ૧૪ કે ૧પ વર્ષની તેમની ઉમર હતી. આવડી નાની ઉંમરમાં તેમણે લખેલી

અધ્યાત્મશાસ્ત્રના મર્મથી ભરેલી ચિઠ્ઠિ બતાવે છે કે તેઓ કેટલા વિદ્વાન અને

અધ્યાત્મરસિક હતા.
સં. ૧૮૧૧ ની આસપાસમાં એટલે કે ૧૪–૧પ વર્ષની વયે જ તેઓ જયપુરરાજ્યના

સિધાણા ગામે જઈને એક શેઠને ત્યાં નોકરી કરવા લાગ્યા. તે દરમિયાન સાધર્મી ભાઈ

રાયમલ–કે જેઓ ૧૩–૧૪ વર્ષની વયમાં જ શાસ્ત્રાભ્યાસી હતા ને ધર્મનું રહસ્ય સમજવાની

જિજ્ઞાસાથી અનેક જગ્યાએ ઘૂમી રહ્યા હતા, તેઓ પં. ટોડરમલ્લજીને મળ્‌યા, અને તેમના

પરિચયથી પ્રસન્ન થઈને તેમણે લખ્યું કે– ‘टोडरमल्लजीके ज्ञानकी महिमा अद्भुत देखी’

ત્યારબાદ ભાઈ રાયમલ્લજીએ તેમને ગોમ્મટસાર વગેરે શાસ્ત્રોની ટીકા લખવાનો આગ્રહ

કર્યો, અને પં. શ્રી ટોડરમલ્લજીએ હિન્દીભાષામાં ટીકા લખવી શરૂ કરી. ટીકા તેઓ લખતા

જતા હતા તેમ તેમ ભાઈ રાયમલ્લજી વગેરે તે વાંચતા જતા હતા. સં. ૧૮૧પ સુધીના ત્રણેક

વર્ષમાં એટલે માત્ર ૧પ થી ૧૮ વર્ષની નાની વયમાં તો તેમણે ગોમ્મટસારના ૩૮ હજાર

શ્લોક, લબ્ધિસાર–ક્ષપણાસારના ૧૩ હજાર શ્લોક અને ત્રિલોકસારના ૧૪ હજાર શ્લોક, એમ

કૂલ ૬પ૦૦૦ પાંસઠ હજાર શ્લોક પ્રમાણ (સમ્યગ્જ્ઞાનચંદ્રિકા) ટીકા રચી. માત્ર ૧પ વર્ષની

વયે ગોમ્મટસાર જેવા મહાન શાસ્ત્રની ટીકા લખવી તે શ્રુતાભ્યાસનો અસાધારણ પ્રેમ અને

વિદ્વત્તા બતાવે છે. ભાઈ રાયમલ્લજી લખે છે કે ‘અત્યારે આ કનિષ્ટ કાળમાં ટોડરમલ્લજીના

જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ વિશેષ છે. ગોમ્મટસાર ગ્રંથનું વાંચન પાંચસો વર્ષ પહેલાં હતું પણ

ત્યારપછી બુદ્ધિની મંદતાને લીધે ભાવસહિત વાંચન અટકી ગયું; હવે ફરી (ટોડરમલ્લજી

દ્વારા) તેનો ઉદ્યોત થયો. વર્તમાનકાળમાં અહીં ધર્મનું નિમિત્ત છે તેવું અન્યત્ર નથી.’
આ ઉપરથી સ્પષ્ટ છે કે પં. ટોડરમલ્લજી કેટલા પ્રતિભાશાળી હતા અને ધર્મપ્રચારની

તેમને કેટલી લગન હતી. તે વખતે જયપુરમાં ઈન્દ્રધ્વજપૂજાનો મોટો ઉત્સહ થયેલો, આ

ઉત્સવ જયપુરના ઈતિહાસમાં ઘણો ભવ્ય હતો, તેમાં ચબૂતરો (પૂજનની વેદી) ૬૪ ગજ

(લગભગ સવાસો ફૂટ) લાંબો પહોળો હતો, (એટલે અત્યારે પંચકલ્યાણકમાં આપણે જેના

પર મંડલ કરીએ છીએ તેના કરતાં લગભગ ૧૦૦ ગણો મોટો!) ને તેમાં ત્રિલોકસાર–

ગ્રંથઅનુસાર રચના કરવામાં આવીટીકા હતી. એ ઉત્સવની નિમંત્રણ–પત્રિકામાં (સં.

૧૮૨૧ ના માહ વદ નોમે) લખ્યું છે કે અહીં ભાઈજી ટોડરમલ્લજીના જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ

અલૌકિક છે, તેમણે ગોમ્મટસારાદિ અનેક ગ્રંથોની પૂરા લાખ શ્લોકપ્રમાણ ટીકાઓ બનાવી

છે, અને હજી બીજા પાંચ સાત ગ્રંથોની ટીકા બનાવવાનો વિચાર છે, તે આયુની અધિકતા

હશે તો બનશે. વળી ધવલમહાધવલાદિ ગ્રંથોને પ્રગટમાં લાવવાનો ઉદ્યમ તેમણે કર્યો છે,

તથા તે દક્ષિણદેશથી બીજા પાંચસાત ગ્રંથો તાડપત્રમાં કર્ણાટકી લિપિમાં લખેલા અહીં પધાર્યા

છે તેને ‘મલજી’ વાંચે છે. અને તેનું યથાર્થ વ્યાખ્યાન કરે છે તેમજ કર્ણાટી લિપિમાં લખી લ્યે

છે. ઈત્યાદિ ન્યાય, વ્યાકરણ, ગણિત, છંદ, અલંકાર

PDF/HTML Page 35 of 37
single page version

: ૩૨ : આત્મધર્મ : શ્રાવણ :

વગેરેનું જ્ઞાન તેમને છે. મહાનબુદ્ધિના ધારક આવા પુરુષ આ કાળ વિષે હોવા દુર્લભ છે.
પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવની નિમંત્રણ–પત્રિકામાં થયેલ આ ઉલ્લેખ ઉપરથી ખ્યાલમાં આવશે કે
જૈનસમાજમાં પંડિતજીનું સ્થાન કેટલું મહત્ત્વનું હતું, ને જયપુરનો જૈનસમાજ તેમનાથી
કેટલું ગૌરવ અનુભવતો હતો.
અત્યારની માફક ઝડપી પ્રવાસનાં કે સન્દેશવ્યવહારનાં સાધનો તે જમાનામાં ન

હતાં; એવા એ સાધનહીન કાળમાં પણ દક્ષિણદેશના ધવલાદિ સિદ્ધાંત ગ્રંથોના ઉદ્ધારની
યોજના પં. શ્રી ટોડરમલ્લજીએ બનાવી હતી અને જયપુરથી કેટલાક ભાઈઓને ત્યાં
મોકલ્યા હતા; તેમાં બે હજાર રૂપીઆ ખર્ચ કર્યા અને એ કાર્યમાં પાંચ વર્ષ લાગ્યા;
તેમાંથી એક વ્યક્તિનું તો ત્યાં જ (દક્ષિણમાં) મૃત્યુ થયું; પણ તેમાં સફળતા ન મળી.
છતાં પણ શ્રુતની તીવ્ર ભક્તિથી પ્રયત્ન ચાલુ રાખ્યો. જો નાની વયે તેમનું અકાળ
અવસાન થયું ન હોત તો જરૂર તેમના સમયમાં જ તે ષટ્ખંડાગમ આદિ ગ્રંથો જયપુર
આવી ગયા હોત. તોપણ કર્ણાટકલિપિમાં તે ગ્રંથ આવ્યા, તેને તેઓ પઢવા લાગ્યા અને
તેની લિપિ લખવા લાગ્યા,– એ કેટલી આશ્ચર્યની વાત છે.
ઉપરોક્ત ગોમ્મટસારાદિ ગ્રંથોની ટીકા પછી તેમણે આત્માનુશાસનની તથા પુરુષાર્થ–

સિદ્ધિ ઉપાયની હિન્દી ટીકા (જયપુરી ઢૂંઢારી ભાષામાં) લખી, તેમજ ‘મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક’
જેવા સર્વોપયોગી મહત્વપૂર્ણ ગ્રંથની રચના કરી. આ રીતે શ્રીમાન પંડિતજીએ મોક્ષમાર્ગ–
પ્રકાશક–ગ્રંથ વગેરે દ્વારા શુદ્ધ જૈનમાર્ગનો પ્રકાશ કર્યો, અને શિથિલાચાર પાખંડ તથા
અસત્યમાર્ગનો નિષેધ કરીને જે મહાન ક્રાન્તિ કરી, તે સહન નહિ થવાથી કેટલાક વિદ્વેષી–
વિધર્મીઓએ ષડ્યંત્રદ્વારા મોટો અત્યાચાર કરેલો, એટલું જ નહિ, પંડિતજી ઉપર ખોટા
આક્ષેપ મુકીને છળકપટદ્વારા રાજાને તેમની વિરુદ્ધ ઉશ્કેર્યા, જેના પરિણામે તેમને હાથીના પગ
નીચે કચડાવીને મારી નાંખવામાં આવ્યા. (સં. ૧૮૨૪ના કારતક સુદ ૭ એ તેમનો દેહાંત
દિવસ ગણાય છે) તે વખતે તેમની વય માત્ર ૨૭ વર્ષની હતી. જૈનગગનનો એક ઝળકતો
સીતારો પૂર્ણપણે ઝળકે ત્યાર પહેલાં જ અસ્તંગત થઈ ગયો. છતાં આટલા ટૂંક આયુમાં તેમણે
જૈન સાહિત્યની મહત્વપૂર્ણ રચનાઓ દ્વારા શ્રુતદેવીમાતાની અને જૈનસમાજની ઘણી કિંમતી
સેવા કરી છે. જયપુરમાં તેમની શાસ્ત્રસભામાં ૮૦૦ જેટલા તત્ત્વરસિક શ્રોતાઓ થતા;
ગોમ્મટસાર વગેરે શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ શરૂ થયો હતો તથા મહિલાઓ પણ તત્ત્વચર્ચામાં રસ
લેવા લાગી હતી. હાલમાં જયપુરમાં ગોદીકાપરિવાર તરફથી ‘શ્રી ટોડરમલ્લજી–સ્મારક
ભવન’ થઈ રહ્યું છે ને તે ભવનદ્વારા આધ્યાત્મિક સાહિત્યના પ્રચારનું ધ્યેય અપનાવવામાં
આવ્યું છે, એ હર્ષની વાત છે. આવા અધ્યાત્મરસિક મહાન શ્રુતોપાસક અધ્યાત્મરસિક
શ્રીમાન પં. શ્રી ટોડરમલ્લજી સંબંધી કેટલોક પરિચય આપણે અહીં કર્યો; એવા જ બીજા એક
અધ્યાત્મરસિક વિદ્વાન પં. શ્રી બનારસીદાસજીનો પરિચય આગામી અંકમાં કરીશું.

PDF/HTML Page 36 of 37
single page version

: શ્રાવણ : આત્મધર્મ : ૩૩ :

વૈ...રા...ગ્ય...સ...મા...ચા...ર

* અમરેલીના ભાઈશ્રી રામજી હંસરાજ

કામાણી તા. ૨૭–૬–૬પ ના રોજ મુંબઈ

મુકામે ૭૭ વર્ષની વયે લકવાની બિમારીથી

સ્વર્ગવાસ પામ્યા છે. તેઓ પ્રસિદ્ધ

ઉધોગપતિ હતા; મુંબઈ, અમરેલી તથા

સોનગઢમાં તેમણે અનેકવાર પૂ. ગુરુદેવનો

લાભ લીધો હતો, ને ગુરુદેવ પ્રત્યે તેઓ

પ્રેમ ધરાવતા હતા, તેમના કુટુંબના અનેક

સભ્યો પણ ગુરુદેવ પ્રત્યે પ્રેમ ધરાવે છે.

સાચા દેવ–ગુરુ–ધર્મનું શરણ પામીને તેઓ

આત્મહિત પામે એમ ઈચ્છીએ છીએ.

* જેતપુરના ભાઈશ્રી ધીરજલાલ

ભાઈચંદ દેસાઈ તા. ૯–૭–૬પ ના રોજ

હૃદયની બિમારીથી મુંબઈમાં સ્વર્ગવાસ

પામ્યા. પૂ. ગુરુદેવના સત્સંગનો તેઓ

સમજવાનો તેમને ઘણો પ્રેમ હતો. જેતપુર

વગેરે જિનમંદિરમાં પણ તેઓએ ઉત્સાહથી

મહત્વનો ભાગ લીધો હતો. ધર્મસંસ્કારોમાં

આગળ વધીને તેઓ આત્મહિત પામે એ

જ ભાવના.

* સૌ૦ શ્રી મંજુલાબેન (તે

મોરબીના મોહનલાલ વાઘજીભાઈનાં

બહેન) તા. ૨૩–૭–૬પ ના રોજ મુંબઈમાં

સ્વર્ગવાસ પામ્યા છે. તેમને ગુરુદેવ પ્રત્યે

ભક્તિભાવ અને તત્ત્વનો પ્રેમ હતો.

અવારનવાર સોનગઢ આવીને લાભ લેતા.

તેઓ ધર્મસંસ્કારમાં આગળ વધીને

આત્મહિત પામે–એ જ ભાવના.

* વઢવાણના ભાઈશ્રી ડો.

મનસુખલાલ ટી શાહ તા. ૩૦–૭–૬પ ના

રોજ નૈરોબી (આફ્રિકા) માં હૃદય બંધ

પડી જવાથી સ્વર્ગવાસ પામ્યા છે.

પૂ. ગુરુદેવ પ્રત્યે તેમને ઘણો ભક્તિભાવ

હતો અને પૂ ગુરુદેવને બે વખત આંખના

મોતિયાના ઓપરેશન વખતે પોતે જાતે

સોનગઢ હાજર રહી ગુરુદેવની ઘણી સેવા

કરી હતી, તેઓ શાંત ને ભદ્રિક હતા.

સામાજિક સેવાના કાર્યમાંથી નિવૃત્તિ

મળતાં સત્સંગનો લાભ લેવા સોનગઢ

આવવાની તેમની ભાવના હતી....પણ

સત્સંગનો એ સુઅવસર આવતા પહેલાં

અચાનક તેમનો સ્વર્ગવાસ થઈ ગયો.

તેમનો આત્મા વીતરાગી દેવ–ગુરુનો

સત્સંગ પામીને આત્મહિત સાધે એ જ

ભાવના. આત્મહિતના કાર્યમાં જીવે કોઈ

પણ બહાને પ્રમાદ કરવા જેવું નથી.

દસલક્ષણી–પર્યુષણપર્વ તથા ખાસ

પ્રવચનના દિવસો

શ્રી દસલક્ષણી પર્યુષણપર્વ ભાદરવા

સુદ પાંચમથી ભાદરવા સુદ ૧૪ સુધી (તા.

૩૧–૮–૬પને મંગળવારથી તા. ૯–૯–૬પ

ને ગુરુવાર સુધી) ઉજવાશે. દરમિયાન

દસલક્ષણ ધર્મોનું પૂજન તથા

દશલક્ષણધર્મો ઉપર પૂ. ગુરુદેવના ખાસ

પ્રવચનો થશે. ત્યાર પહેલાં રાબેતા મુજબ

ખાસ પ્રવચનો શ્રાવણ વદ ૧૧ ને સોમવાર

તા. ૨૩–૮–૬પથી ભાદરવા સુદ ૪ ને

સોમવાર તા. ૩૦–૮–૬પ સુધી ચાલશે.

જૈન અતિથિ સેવા સમિતિની

વાર્ષિક જનરલ મિટિંગ સોનગઢમાં

ભાદરવા સુદ બીજ ને મંગલવાર તા. ૮–

૯–૬પ ના રોજ મળશે. તો સૌને હાજર

રહેવા વિનંતિ છે.

–મલુકચંદ છોટાલાલ

PDF/HTML Page 37 of 37
single page version

ATMADHARMA Regd. No. 182

સ્વરૂપને સાધવાનો ઉત્સાહ

ચૈતન્યની વાત સાંભળતાં આત્માર્થીને

અંદરથી રોમ–રોમ ઉલ્લસી જાય.... અસંખ્યપ્રદેશ
ચમકી ઊઠે કે વાહ! મારા આત્માની આ અપૂર્વ
વાત મને સાંભળવા મળી, કદી નહોતું સાંભળ્‌યું

એવું મારું સ્વરૂપ આજ મારા સાંભળવામાં આવ્યું;
રાગથી જુદું જ સ્વરૂપ છે. આમ અંર્તસ્વભાવનો
ઉત્સાહ લાવીને અને બર્હિભાવોનો ઉત્સાહ

છોડીને જેણે સ્વભાવનું શ્રવણ કર્યું તેનો બેડો પાર!
એના ભાવમાં આંતરો પડી ગયો; સ્વભાવ અને
પરભાવ વચ્ચે જરાક તિરાડ પડી ગઈ, તે હવે

બંનેને જુદા અનુભવ્યે છૂટકો.
આવી અધ્યાત્મની વાત સંભળાવનારા

સંત–ગુરુ પણ મહા ભાગ્યથી મળે છે. એ સાંભળતાં

પ્રસન્નચિત્તથી–એટલે કે એના સિવાય બીજા
બધાયની પ્રીતિ છોડીને ‘મારે તો આવું નિજસ્વરૂપ

સમજવું છે, આનો જ અનુભવ કરવો છે’ એવી
ઊંડી ઉત્કંઠા જગાડીને, ઉપયોગને જરાક તે તરફ
થંભાવીને, જે જીવે સાંભળ્‌યું તે જીવ સ્વરૂપને

સાધવાના ઉત્સાહમાં આગળ વધીને જરૂર
સ્વાનુભવ કરશે.
ધન્ય છે તે અધ્યાત્મરસિક જીવને.

< Previous Page