Atmadharma magazine - Ank 263 (Original language). Page: 2.

PDF/HTML Page 21 of 45
single page version

: ૧૮ : આત્મધર્મ : ભાદરવો :

અજ્ઞાનીના બધાય પરિણામ અજ્ઞાનમય છે; જ્ઞાનીના બધાય પરિણામ જ્ઞાનમય

આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, તે નિજસ્વરૂપને ઓળખીને આવું જ્ઞાનકાર્ય કરે, તે તેનું

પ્રશ્ન:– જ્ઞાનીનેય રાગ તો હોય છે?

ઉત્તર:– રાગ અને નિર્મળ જ્ઞાનપરિણામ બંને એકસાથે હોવા છતાં જ્ઞાની તે કાળે

રાગ સાથે તન્મયપણે નથી ઉપજ્યા. પણ રાગથી ભિન્ન જ્ઞાનપરિણામમાં જ તન્મયપણે
ઉપજ્યા છે, માટે જ્ઞાની તે કાળે જ્ઞાનના જ કર્તા, છે, રાગના કર્તા નથી. તેના જ્ઞાનમાં
તન્મયપણે રાગ નથી વર્તતો, રાગનું જ્ઞાન થયું તે જ્ઞાન સાથે તન્મયપણું છે. આ રીતે
તેને જ્ઞાનપરિણામ જ્ઞાનજાતિપણે જ વર્તે છે; જ્ઞાનપરિણામ રાગપણે થતા નથી માટે
જ્ઞાની જ્ઞાનભાવનો જ કર્તા છે. આવું સ્વરૂપ સમજવું તે અપૂર્વ ભેદજ્ઞાન છે.

PDF/HTML Page 22 of 45
single page version

: ભાદરવો : આત્મધર્મ : ૧૯ :

(કલશટીકા–પ્રવચન)

સન્તો આત્માને સાધવાની એવી મજાની

વાત સંભળાવે છે કે મોહનિદ્રાનું ઝોલું ઊડી જાય

ને સ્વાનુભવનો ઉલ્લાસ જાગે. સ્વાનુભવનો

ઉલ્લાસ થતાં પરભાવનો ઉલ્લાસ છૂટી જાય ને

आत्मनश्चिन्तयैवालं मेचकामेचकत्वयोः।
दर्शनज्ञानचारित्रैः साध्यसिद्धिर्न चान्यथाः।।१९।।

શુદ્ધતાનો વિકલ્પ કે અશુદ્ધતાનો વિકલ્પ, તેના વડે કાંઈ સાધ્યની સિદ્ધિ થતી

નથી, એટલે કે સ્વાનુભવ થતો નથી, મોક્ષમાર્ગ થતો નથી. કઈ ક્રિયાથી મોક્ષમાર્ગ

થાય? તો કહે છે કે ‘स्वानुभूत्या चकासते’ એટલે સ્વાનુભૂતિની ક્રિયાથી આત્મા

શુદ્ધપણે અનુભવાય છે તે જ મોક્ષમાર્ગ છે, તે જ શુદ્ધાત્મારૂપ સાધ્યની સિદ્ધિનો ઉપાય

છે.
બહારની બીજી ક્રિયાઓ તો દૂર રહો, અંદરમાં આત્માના સ્વરૂપના સરાગ–

વિચારની જે ક્રિયા, તેના વડે પણ ધર્મ નથી. સમસ્ત વિભાવને મટાડવાનો જેનો

સ્વભાવ છે–એવા શુદ્ધાત્માના અનુભવની પ્રાપ્તિ તેના વિકલ્પ વડે થતી નથી. અરે,

આવા અનુભવની વાત સાંભળતાંય ઝોલાં ઊડી જાય; અનાદિનું મોહનિદ્રાનું ઝોલું તેને

સ્વાનુભવ વડે ઉડાડવાની આ વાત છે. સ્વાનુભવનો ઉલ્લાસ કરતાં આત્મા જાગી ઊઠે.

ને પરભાવનો ઉલ્લાસ છૂટી જાય, પરિણતિ અંતરમાં વળતાં અપૂર્વ સ્વાનુભવ પ્રગટે.
જુઓ, આ આત્માને સાધવાની રીત! સાધ્ય જે શુદ્ધઆત્મા તેને સાધવાની

એટલે તેનો અનુભવ કરવાની રીત આ છે કે અંતર્મુખપરિણતિ વડે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–

ચારિત્ર પ્રગટ કરવા. એનાથી જ શુદ્ધ આત્માની સિદ્ધિ છે, બીજા કોઈ પ્રકારથી

શુદ્ધઆત્માને સાધી શકતો નથી.

PDF/HTML Page 23 of 45
single page version

: ૨૦ : આત્મધર્મ : ભાદરવો :

શ્રુતજ્ઞાનવડે માત્ર વિચાર કર્યા કરે કે આત્મા આ રીતે અનેકરૂપ છે, આ

રીતે એકરૂપ છે, આ રીતે અશુદ્ધ છે, આ રીતે શુદ્ધ છે–તો તેમાં ઘણાય વિકલ્પો ઊઠે
છે પણ આત્માના સ્વરૂપનો અનુભવ થતો નથી. અતીન્દ્રિય આનંદના વેદનસહિત
જે સમ્યગ્દર્શન થાય છે તે કાંઈ એવા વિકલ્પરૂપ વિચારોવડે થતું નથી.
જિજ્ઞાસુદશામાં એવા વિચારોની ધારા હોય છે, પણ પછી તે વિકલ્પથી પણ આઘો
ખસીને જ્ઞાનને અંતરમાં લઈ જાય–ત્યારે જ નિર્વિકલ્પ અનુભૂતિમાં ભગવાન
આત્મા અતીન્દ્રિયઆનંદસહિત પ્રગટ થાય છે.–આનું નામ સમ્યક્ત્વ; ને આ
આત્માને સાધવાની રીત.

પ્રશ્ન:– શ્રુતના વિચાર ને વિકલ્પ તે અનુભવ નથી, તો અનુભવ શું છે? કેવી

દશાને તમે અનુભવ કહો છો?

ઉત્તર:– પ્રત્યક્ષરૂપે વસ્તુના સ્વાદનું વેદન થાય તેનું નામ અનુભવ છે. આત્માના

વિચાર તે અનુભવ નથી, પણ તેના સ્વરૂપના આનંદનું સીધું વેદન તે અનુભવ છે.–
આવું વેદન કરે ત્યારે જ સમ્યગ્દર્શન થાય.

વિચાર અર્થાત્ ભેદના વિકલ્પ તે કાંઈ વસ્તુસ્વરૂપ નથી, તેમાં કાંઈ વસ્તુનો

સ્વાદ નથી, તેમાં તો આકુળતાનો સ્વાદ છે; ચૈતન્યનો સ્વાદ તો શાંત–અતીન્દ્રિય–
આનંદથી ભરેલો છે, તેમાં આકુળતા નથી.–આવો સ્વાદ અનુભવમાં સીધો આવે છે.
જેમ ગરમીના દિવસોમાં મોઢામાં ઠંડા આઈસક્રીમનો લચકો ચૂસે ને ઠંડો–મીડો સ્વાદ
આસ્વાદે, તેમ સ્વાનુભવમાં ચૈતન્યના શીતળ ચોસલાનો અતીન્દ્રિય શાંત આનંદસ્વાદ
સીધેસીધો ધર્મીને આસ્વાદમાં આવે છે. આઈસક્રીમનો સ્વાદ તો ઈન્દ્રિયગમ્ય છે ને
અનુભવમાં તો લોકોત્તર અતીન્દ્રિય સ્વાદ છે,–એ સ્વાદ કોઈ દ્રષ્ટાંતથી બતાવી ન
શકાય.

‘સ્વાનુભવ’ માં સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર ત્રણે સમાય છે, ને તેના વડે જ

મોક્ષની સિદ્ધિ થાય છે. સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર એ ત્રણેય રાગમાં નથી. પણ
સ્વાનુભવમાં છે;– આવા કારણના સેવનથી મોક્ષકાર્ય સધાય છે. સમ્યગ્દર્શન તે
શુદ્ધસ્વરૂપના અવલોકનરૂપ છે, તેમાં રાગ નથી; સમ્યગ્જ્ઞાન તે શુદ્ધસ્વરૂપને
સાક્ષાત્ જાણવારૂપ છે, તેમાં વિકલ્પ નથી; સમ્યક્ચારિત્ર તે શુદ્ધસ્વરૂપમાં
આચરણરૂપ છે–તેમાં પણ રાગ નથી. આવા સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર તે જ મોક્ષનાં
કારણ છે ને એ ત્રણે પણ સ્વાનુભવ વડે જ થાય છે, માટે સ્વાનુભવ વડે જ મોક્ષની
સિદ્ધિ છે.

PDF/HTML Page 24 of 45
single page version

: ભાદરવો : આત્મધર્મ : ૨૧ :

પ્રશ્ન:– આપે સ્વાનુભવને મોક્ષમાર્ગ કહ્યો, તો એટલો જ મોક્ષમાર્ગ છે? કે બીજો

ઉત્તર:– મોક્ષને માટે આ એક જ માર્ગ છે, ને બીજા કોઈ પ્રકારથી મોક્ષમાર્ગ

ભાઈ, તારું ધ્યેય તો લક્ષમાં લે....ધ્યેય સાચું હશે તો તે તરફનો પુરુષાર્થ ઉપડશે.

ધ્યેય જ ખોટું હશે તો સાચો પુરુષાર્થ ક્્યાંથી આવશે? વિકલ્પ અને વ્યવહારના આશ્રયે
મોક્ષમાર્ગ છે જ નહિ, શુદ્ધાત્માનો આશ્રય કરવો તે એક જ મોક્ષમાર્ગ છે. જે વિકલ્પને–
વ્યવહારને–રાગને મોક્ષમાર્ગ માને તે વિકલ્પના જ અનુભવમાં અટકી રહે, પણ તેનાથી
આઘો જઈને શુદ્ધાત્માને અનુભવે નહિ, એટલે શુદ્ધાત્માની સાધ્યસિદ્ધિ તેને થાય નહિ.
શુદ્ધાત્માની અનુભૂતિ તે જ મોક્ષમાર્ગ છે–એમ માર્ગ નક્કી કરે તો તે તરફનો સમ્યક્
પુરુષાર્થ ઉપાડીને સાધ્યની સિદ્ધિ કરે. આ રીતે જ સાધ્યની સિદ્ધિ છે,–બીજા પ્રકારે
સાધ્યની સિદ્ધિ નથી. इतना ही मोक्षमार्ग है આટલો જ મોક્ષમાર્ગ છે, એટલે કે આ જ

મોક્ષની ઠંડી હવા

ગીષ્મના તીવ્ર તાપથી સંતપ્ત જીવ સરોવરના કિનારે જાય છે

ત્યાં તેને ઠંડી હવા આવે છે ને ખાતરી થઈ જાય છે કે હવે પાણી

નજીકમાં જ છે.....તેમ સંસારભ્રમણના તીવ્ર દુઃખથી સંતપ્ત થયેલા જે

જીવને આત્માના ધર્મની ખરેખરી રુચિ થઈ તેને અંતરથી અપૂર્વ

શાંતિના ભણકાર આવે છે, મોક્ષની નીકટતાની હવા આવે છે, કદિ
નહિ અનુભવેલી એવી શાંતિ તેના પરિણામમાં વેદાય છે અને હવે

મોક્ષ નજીકમાં જ છે–એમ તેને નિઃસંદેહ ખાતરી થઈ જાય છે.

PDF/HTML Page 25 of 45
single page version

: ૨૨ : આત્મધર્મ : ભાદરવો :

અનુભૂતિથી બહાર બીજો

માર્ગ નથી....નથી.....નથી

(કલશટીકા–પ્રવચન)

શુદ્ધ આત્માની સ્વાનુભૂતિરૂપ જે મોક્ષમાર્ગ છે તેમાં સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–

ચારિત્ર ત્રણે સમાઈ જાય છે, એના વડે જ સાધ્યરૂપ શુદ્ધઆત્માની સિદ્ધિ થાય છે,

એના સિવાય બીજા કોઈ પણ ઉપાયથી સાધ્યની સિદ્ધિ થતી નથી. સંતો આવા

માર્ગ વડે આત્માને સાધતાં સાધતાં, જગતને નિઃશંકપણે તેની રીત બતાવે છે કે

આત્માને સાધવાનો આ જ માર્ગ છે, બીજો માર્ગ નથી....નથી.

कथमपि समुपात्तत्रित्वमप्येकताया
अपतितमिदमात्म ज्योतिरूद्गच्छदच्छम्।
सततमनुभवामोऽनं तचैतन्यचिह्नं
न खलु न खलु यस्मादन्यथा साध्यसिद्धि।।२०।।

વ્યવહારે સમ્યગ્દર્શન–સમ્યગ્જ્ઞાન–સમ્યક્ચારિત્ર એવું ત્રણપણું અંગીકાર કર્યું

હોવા છતાં આત્મજ્યોતિએ પોતાનું એકપણું છોડયું નથી; અનંતચૈતન્યચિહ્નવાળી આ

આત્મજ્યોતિને આચાર્યદેવ અનુભવે છે; પોતે નિઃશંક કહે છે કે અમે આવી

આત્મજ્યોતિને સતત અનુભવીએ છીએ. કેમકે એના અનુભવથી જ સાધ્યની સિદ્ધિ છે.

અનુભૂતિથી બહાર બીજા કોઈ માર્ગે સાધ્યની સિદ્ધિ ચોક્કસ નથી...નથી
શુદ્ધાત્માનો અનુભવ તે જ મોક્ષમાર્ગ છે. તેના વડે જ સાધ્યની સિદ્ધિ છે, એના

સિવાય બીજા કોઈ પ્રકારે સાધ્યની સિદ્ધિ થતી નથી.–આમ મોક્ષમાર્ગનો નિયમ

બતાવ્યો.
પછી કહે છે કે અમે સતતપણે આવા ચૈતન્યપ્રકાશને અનુભવીએ છીએ,–એટલે

પોતાનું ઉદાહરણ આપીને બીજા મુમુક્ષુઓને પણ તેની પ્રેરણા આપી કે હે મુમુક્ષુઓ! તમે

પણ આવા સ્વભાવને જ અનુભવો. અમે આવા અનુભવથી મોક્ષમાર્ગને સાધી રહ્યા

છીએ ને તમે પણ આવો જ અનુભવ કરો. એના સિવાય કોઈ અન્ય પ્રકારે સાધ્યની

સિદ્ધિ નથી...જ નથી.

PDF/HTML Page 26 of 45
single page version

: ભાદરવો : આત્મધર્મ : ૨૩ :

જુઓ, આ મોક્ષમાર્ગ સાધવાની સ્પષ્ટ રીત. એક જ રીત છે; બીજી કોઈ રીત

નથી. કઈ રીત? કે શુદ્ધ ચૈતન્યજ્યોતિરૂપ આત્માનો અનુભવ કરવો તે જ મોક્ષને

સાધવાની રીત છે. અનુભવ સિવાય બીજા કોઈ વડે (રાગવડે, વ્યવહારવડે) મોક્ષમાર્ગ

સધાતો નથી.
શુદ્ધ ચૈતન્યપ્રકાશી આત્મા છે, તે રાગ સાથે તન્મય નથી, એટલે તેનો અનુભવ

રાગથી જુદો છે, આત્માની જે અનુભૂતિ મોક્ષની સાધક છે તે તો નિર્મળ–નિર્મળ

ચૈતન્ય–ભાવપણે જ પરિણમે છે, તે રાગપણે પરિણમતી નથી, તેનું પરિણમન

ચૈતન્યતેજથી ભરેલું છે, તે પરિણમનમાં કાંઈ મલિનતા આવી જતી નથી.–આવી દશાનું

નામ મોક્ષમાર્ગ છે.
અનુભવમાં આવતી ચૈતન્યજ્યોતિ અનંત ચૈતન્યચિહ્નરૂપ છે; સ્વાનુભૂતિરૂપ

જ્ઞાન પણ અતિ–બહુ સામર્થ્યવાળું છે, આખા ચૈતન્યસ્વભાવને સ્વાનુભવમાં લઈ

લેવાની મહાન તાકાત એનામાં જ છે, એના સિવાય રાગમાં કે ઈન્દ્રિયજ્ઞાનમાં એવી

તાકાત નથી.–માટે આવા જ્ઞાનવડે સ્વાનુભવથી શુદ્ધાત્માનો પ્રત્યક્ષ આસ્વાદ લેવો–તે

સાધ્યની સિદ્ધિનો ઉપાય છે.
આશંકા: –આપે તો સ્વાનુભવ ઉપર જ ઘણું જોર આપીને, તેનો જ દ્રઢપણે

વારંવાર ઉપદેશ આપ્યો, ફરી ફરીને એનો જ મહિમા કર્યો,–તેનું શું કારણ છે?
ઉત્તર:– ભાઈ, એ સ્વાનુભવથી જ સાધ્યની સિદ્ધિ થાય છે– ‘न खलु न खलु

यस्मादन्यथा साध्यसिद्धि–એના સિવાય બીજા કોઈ ઉપાયથી સાધ્યસિદ્ધિ થતી નથી.–

માટે સ્વાનુભવ એ જ મુખ્ય વસ્તુ છે. જેવું શુદ્ધસ્વરૂપ છે તેવો જ તેનો શુદ્ધઅનુભવ

કરવાથી તે શુદ્ધપણે પ્રગટે છે; આત્માના મોક્ષની સિદ્ધિનો આ જ ઉપાય છે.–બીજો ઉપાય

નથી,–એ નિશ્ચય છે. માટે મોક્ષાર્થી જીવો સતત્ આવા અનુભવનો જ ઉદ્યમ કરો.
એક શુદ્ધઅનુભવ ને બીજો રાગ–એ બે ભેગાં થઈને કર્મના નાશનું કારણ થાય–

એમ અજ્ઞાનીની માન્યતા છે. અહીં સ્પષ્ટ કહે છે કે એક શુદ્ધાત્મઅનુભવ સિવાય બીજું

કોઈ કર્મના નાશનું કારણ નથી–નથી–નથી.
* સંતો શુદ્ધાત્માના અનુભવનો ઉપદેશ આપે છે કેમકે તેનાથી જ મોક્ષમાર્ગ થાય

છે.
* જીવનમાં હમણાં જ આવો અનુભવ કરવા જેવો છે, અનુભવ જીવન એ જ

સાચું જીવન છે.
* હે જીવ! અતીન્દ્રિય આનંદનો સ્વાદ સ્વાનુભવમાં છે, બીજે ક્્યાંય એ આનંદ

નથી.

PDF/HTML Page 27 of 45
single page version

: ૨૪ : આત્મધર્મ : ભાદરવો :

વિ....વિ....ધ

વ....ચ....ના....મૃ....ત

(આત્મધર્મનો ચાલુ વિભાગ: લેખાંક : ૧૨)

(૧૭૧) બલિહારી સંતોની

જ્ઞાની સંસારમાં ગૃહસ્થપણામાં રહ્યા હોય, રાગ–દ્વેષ–ક્રોધાદિ કલેશપરિણામ

અમુક થતાં હોય, પણ એને એની લાળ લંબાતી નથી, કેમકે એ જ વખતે ભિન્નતાનું

ભાન ભેગું છે. સંસારના ગમે તેવા કલેશપ્રસંગો કે પ્રતિકૂળ પ્રસંગો આવે, પણ જ્યાં

ચૈતન્યના ધ્યાનની સ્ફૂરણા જાગી ત્યાં તે બધાય કલેશો ક્્યાંય ભાગી જાય છે; ગમે તેવા

પ્રસંગમાંય એના શ્રધ્ધા–જ્ઞાન ઘેરાઈ જતા નથી. જ્યાં ચિદાનંદ–હંસલાનું સ્મરણ કર્યું ત્યાં

જ દુનિયાના બધા કલેશો અલોપ થઈ જાય છે; તો એ ચૈતન્યના અનુભવમાં તો કલેશ

કેવો? એમાં તો એકલો આનંદ છે,...એકલી આનંદની જ ધારા વહે છે. વાહ! બલિહારી

છે આવા સન્તોની.

(૧૭૨) સુખની શ્રદ્ધા

જેમ સિદ્ધભગવંતો કોઈપણ બાહ્યવિષયો વગર જ પોતાના આત્માથી જ સુખી

છે. તેમ મારું સુખ પણ મારા આત્મામાં જ છે; સુખ તે આત્માનો સ્વભાવ જ છે. તે

ક્્યાંય બહારથી નથી આવતું–એવો જેણે નિશ્ચય કર્યો તેને પાંચ ઈન્દ્રિયના કોઈ પણ

વિષયમાં સુખની કલ્પના છૂટી જાય છે. મારું સુખ મારા સ્વભાવમાં જ છે–એમ જ્યાં

સુધી શ્રદ્ધા ન થાય ને પોતાના આત્મસુખનો પોતાને અનુભવ ન થાય ત્યાંસુધી કોઈને

કોઈ પ્રકારે પરમાં સુખની કલ્પના, મોહ, અને બાહ્ય વિષયોની આકુળતા મટે નહિ.

(૧૭૩) જડીબુટ્ટી

ચૈતન્યસ્વરૂપનું ચિંતન કરવું તે સંસારના સર્વ દુઃખોનો થાક ઉતારવાની જડીબુટ્ટી

છે. માટે કહે છે કે અરે જીવો! આ ચૈતન્ય–સ્વરૂપના ચિન્તનમાં કલેશ તો જરા પણ નથી

ને તેનું ફળ મહાન છે, મહાન સુખની તેના ચિન્તનમાં પ્રાપ્તિ થાય છે, તો એને કેમ

ધ્યાનમાં ચિન્તવતા નથી! ને બહારમાં જ ઉપયોગને કેમ ભમાવો છો? આ ચૈતન્યના

ચિન્તનરૂપ જડીબુટ્ટી તમારી પાસે જ છે, એને સૂંઘતાં જ સંસારના સર્વકલેશનો થાક

ક્ષણભરમાં ઊતરી જશે.

(૧૭૪) સ્વરૂપસાધનમાં એકનું જ અવલંબન

નિજસ્વરૂપની સાધના પોતાના સ્વભાવના જ અવલંબને થાય છે, તેમાં બીજા

કોઈનું પણ અવલંબન કામ આવતું નથી. માટે હે

PDF/HTML Page 28 of 45
single page version

: ભાદરવો : આત્મધર્મ : ૨પ :

ભવ્ય? સમસ્ત પર઼દ્રવ્યોથી નિરાલંબી થઈને તારા સ્વદ્રવ્યનું એકનું જ અવલંબન લે.

પરના અવલંબને સ્વરૂપની સાધના થતી નથી; સ્વના જ અવલંબને સ્વરૂપની સાધના

થાય છે.

(૧૭પ) લક્ષ્મીની ગતિ

* પુણ્ય હોય ત્યાં સુધી, લક્ષ્મી ખરચવાથી ખૂટતી નથી.

* અને પુણ્ય ખૂટતાં, ગમે તેટલા પ્રયત્ન કરે તોપણ લક્ષ્મી રહેતી નથી.

* અધુ્રવ એવી લક્ષ્મીની સૌથી ઉત્તમ ગતિ એ છે કે દેવ ગુરુશાસ્ત્રની સેવાના

સત્કાર્યમાં તેનો ઉપયોગ કરવો.

(૧૭૬) તું ધનનો માલિક કે રખોપિયો?

જેને પુણ્યોદયથી કંઈક ધન મળ્‌યું છે, પરંતુ જો દેવ–ગુરુ–ધર્મની સેવા, દાન વગેરે

સત્કાર્યોમાં તે ધનને તે નથી વાપરી શકતો અને માત્ર કુટુંબ–સ્ત્રી–પુત્રાદિને માટે જ ધન

ભેગું કરીને પાપ બાંધે છે, તો તે જીવ ખરેખર ધનનો માલિક નથી પણ ધનનો દાસ છે,

રખોપિયો છે. ભાઈ, તેં પૂર્વે કાંઈક પુણ્યભાવ કર્યા તેથી તને આ લક્ષ્મી વગેરે મળ્‌યું તો

હવે આત્મહિતના નિમિત્ત તરફ વલણ કરીને, ધનાદિની તીવ્ર તૃષ્ણા છોડ ને દેવ–ગુરુ–

ધર્મના સત્કાર્યોમાં તેનો ઉપયોગ કર. કુટુંબ વગેરે માટે લક્ષ્મી સંઘરી રાખવાનો ભાવ

તેમાં તો તને પાપ બંધાય છે; ને દેવ–ગુરુ–ધર્મ માટે લક્ષ્મી વાપરવાનો ઉત્સાહ તેમાં

ધર્મનો પ્રેમ પોષાય છે, ને પુણ્ય બંધાય છે. માટે તારા પરિણામનો વિવેક કરીને વર્ત.

(૧૭૭) પુણ્યના માર્ગ અનેક, ધર્મનો માર્ગ એક

જગતમાં પુણ્યના માર્ગ ઘણા છે, પણ ધર્મનો માર્ગ એક જ છે કે નિજસ્વભાવનો

આશ્રય કરવો. જેટલા શુભરાગના પ્રકારો છે તેટલા પુણ્યના પ્રકારો છે, ધર્મ તો સર્વ

રાગ– રહિત વીતરાગભાવરૂપ એક જ પ્રકારનો છે. સમ્યગ્દર્શનથી શરૂ કરીને ઠેઠ

કેવળજ્ઞાન સુધી જેટલા વીતરાગતાના અંશો છે તેટલો જ ધર્મ છે, જેટલા રાગના અંશો

(દશમા ગુણસ્થાન સુધી) છે તે ધર્મ નથી. આમ ધર્મમાર્ગ ને પુણ્યમાર્ગ ભિન્નભિન્ન છે.

પુણ્યનો માર્ગ તે કાંઈ ધર્મનો માર્ગ નથી.

(૧૭૮) જાણવાનો સ્વભાવ આત્માનો છે, ઈન્દ્રિયોનો નહિ

પાંચ ઈન્દ્રિયોદ્વારા તો તે–તે ઈન્દ્રિયના એક વિષયનું જ જ્ઞાન થાય છે, પણ

ખરેખર જાણનારો આત્મા છે તે પાંચ ઈન્દ્રિયોથી જુદો રહીને પાંચે ઈન્દ્રિયોના વિષયને

જાણે છે.
આંખ દેખે છે એમ નથી થતું પણ આંખ દ્વારા હું દેખ છું–એમ થાય છે, તે એમ

સૂચવે છે કે જાણનારો આંખથી જુદો છે.
જીભ રસને જાણે છે એમ નથી થતું પણ જીભ દ્વારા હું રસને જાણું છું એમ થાય

PDF/HTML Page 29 of 45
single page version

: ૨૬ : આત્મધર્મ : ભાદરવો :

છે, તે એમ સૂચવે છે કે રસને જાણનારો જીભથી જુદો છે.
કાન શબ્દો સાંભળે છે એમ નથી થતું પણ કાનદ્વારા હું શબ્દ સાંભળું છું એમ

આ પ્રમાણે પાંચે ઈન્દ્રિયોથી આત્મા જુદો છે; ઈન્દ્રિયોમાં કાંઈ જાણવાનો સ્વભાવ

નથી, આત્મામાં જ જાણવાનો સ્વભાવ છે; અને તે પણ ઈન્દ્રિયોવડે જાણે એવો સ્વભાવ
નથી પણ પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવથી જ જાણવાનો સ્વભાવ છે.

(૧૭૯) આત્માના અવયવ

આત્માના ગુણ–પર્યાયો તે આત્માના અવયવ છે. આત્માને અવયવ હોય? હા;

જડ ઈનિ઼્દ્રયો તે ખરેખર આત્માના અવયવ નથી, પણ જ્ઞાન–દર્શન–સુખ વગેરે ગુણો તે

જ આત્માના ખરા અવયવ છે. અવયવ એટલે અંશીનો અંશ; જડ ઈન્દ્રિયો તે કાંઈ

આત્માના અંશો નથી, એટલે તે આત્માના અવયવો નથી ને તેના વડે આત્મા કાંઈ કાર્ય

કરતો નથી. અનંતગુણનો પિંડ આત્મા તે અવયવી, ને તેના અનંતગુણાંશો તે તેના

અવયવ. અથવા મતિ–શ્રુતજ્ઞાન તે આત્માના અવયવ છે, તે અવયવ દ્વારા સ્વસંવેદનથી

આખો અવયવી આત્મા જણાય છે. જેમ માણસ પોતાના હાથ વગેરે અવયવોથી પોતાનું

કામ કરે છે, તેમ મતિ–શ્રુતજ્ઞાન તે આત્માના હાથ છે, તે મતિ–શ્રુતજ્ઞાનરૂપી પોતાના

અવયવ વડે આત્મા પોતાના સ્વસંવેદનનું કામ કરે છે. પણ જે આત્માના અવયવો નથી

એવી ઈન્દ્રિયાદિવડે આત્મા જણાતો નથી. અસંખ્ય પ્રદેશ અપેક્ષાએ પણ આત્માના
અસંખ્ય અવયવ છે.

(૧૮૦) નય

નયોના આમ તો અનંત પ્રકારો છે, પણ ભિન્ન ભિન્ન અનંત પ્રકારના નયોનું

જ્ઞાન સાધકને થઈ શકે નહિ; સંક્ષેપમાં શુદ્ધનય અને અશુદ્ધનય એ બે નયોદ્વારા પણ

વસ્તુસ્વરૂપ જાણીને સાધક પોતાનું પ્રયોજન સાધી શકે છે, પરદ્રવ્યોથી તેમજ

પરભાવોથી ભિન્ન પોતાના શુદ્ધ આત્મસ્વભાવનો અનુભવ કરાવે તે શુદ્ધનય છે;

પર્યાયની અશુદ્ધતાનું તેમજ પરના સંબંધનું જ્ઞાન કરાવે તે અશુદ્ધનય છે. આમ બંને

નયોને જાણીને પોતાના શુદ્ધસ્વરૂપનું ગ્રહણ ને અશુદ્ધતાના ત્યાગ વડે તે નયજ્ઞ જીવ

પોતાના સ્વાનુભવરૂપ પ્રયોજનને સાધે છે. (અહીં શુદ્ધનય એટલે નિશ્ચયનય; અશુદ્ધનય

એટલે વ્યવહારનય)

PDF/HTML Page 30 of 45
single page version

: ભાદરવો : આત્મધર્મ : ૨૭ :

સ્વા નુ ભ વ

જ્ઞા ન નું વ ર્ણ ન

સમ્યગ્દ્રષ્ટિની નિર્વિકલ્પ સ્વાનુભૂતિનું વર્ણન, તેને

આત્મપ્રતીતિનું સળંગપણું, તેના સ્વરૂપચિન્તનના પ્રકારો, એ

સ્વરૂપચિંતનમાં ઊઠતા આનંદતરંગો વગેરેનું વર્ણન ‘આત્મધર્મ’ના

છેલ્લા બે અંકોમાં આપણે વાંચ્યું; તેમજ તે ધર્માત્માને અનુસરનારા

મુમુક્ષુને પણ સ્વાનુભવ તરફ ઢળતી વિચારધારા કેવી હોય, તેનો
પ્રયત્ન કેવો હોય તે પણ જોયું. હવે અહીં સાક્ષાત્ સ્વાનુભવ

વખતના જ્ઞાનનું વર્ણન છે. સ્વાનુભવમાં મતિ–શ્રુતજ્ઞાન શું કાર્ય કરે

છે ને તેની કેટલી તાકાત છે તે આ પ્રવચનમાં ગુરુદેવે સમજાવ્યું છે.

જિનાગમમાં જેવું આત્માનું સ્વરૂપ કહ્યું છે તેવું જાણીને, પોતાના પરિણામને

તેમાં મગ્ન કરીને ધર્મીજીવ મતિશ્રુતજ્ઞાન વડે સ્વાનુભવ કરે છે. સામાન્યપણે મતિ–

શ્રુતજ્ઞાનને પરોક્ષ વર્ણવ્યા છે, છતાં સ્વાનુભવના કાળમાં તેમાં અંશે અતીન્દ્રિયપણું થયું

છે તે અપેક્ષાએ પ્રત્યક્ષપણું પણ છે.
પ્રત્યક્ષ–પરોક્ષની સામાન્ય વ્યાખ્યામાં, આત્માને જાણે તે પ્રત્યક્ષ ને પરને જાણે તે

પરોક્ષ આવી વ્યાખ્યા નથી, કેમકે મતિ–શ્રુતજ્ઞાન આત્માને જાણે છે છતાં તેને પરોક્ષ

ગણ્યા છે, ને અવધિ–મનઃપર્યયજ્ઞાન પરને જાણે છે છતાં તેને પ્રત્યક્ષ કહ્યા છે. જે જ્ઞાન

સ્પષ્ટ હોય અને સીધું આત્માથી થાય તે જ્ઞાનને પ્રત્યક્ષ કહે છે; અને જે અસ્પષ્ટ હોય,

જેમાં ઈન્દ્રિયાદિ પરનું કંઈક અવલંબન હોય તેને પરોક્ષ કહે છે. હવે મતિ–શ્રુતજ્ઞાન

સ્વસન્મુખ થઈને જ્યારે સ્વાનુભવમાં વર્તે છે ત્યારે તેમાંથી ઈન્દ્રિય–મનનું જેટલું

અવલંબન છૂટયું છે તેટલું તો પ્રત્યક્ષપણું છે, તેમાં જે સ્વાનુભવ થયો તે એકલા

આત્માથી જ થયો છે, બીજા કોઈનું તેમાં અવલંબન નથી, અને તે સ્વાનુભવ સ્પષ્ટ છે,

માટે તે પ્રત્યક્ષ છે. આ પ્રત્યક્ષપણું અધ્યાત્મદ્રષ્ટિવાળાને સમજાય તેવું છે. અહા, મતિ–

શ્રુતજ્ઞાન ઈન્દ્રિય અને મન વગર જાણે! .... ભાઈ, જાણવાનો સ્વભાવ તો આત્માનો છે

ને! આત્મા પોતે પોતાને મન અને ઈન્દ્રિય વગર જ જાણે છે. પ્રવચનસારની ૧૭૨ મી

ગાથામાં ‘અલિંગગ્રહણ’ ના ૨૦ અર્થો કરતાં

PDF/HTML Page 31 of 45
single page version

: ૨૮ : આત્મધર્મ : ભાદરવો :

આચાર્યદેવે સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે આત્મા એકલા અનુમાન વડે કે એકલા ઈન્દ્રિય–મન વડે

જણાતો નથી એટલે એકલા પરોક્ષ વડે જણાતો નથી, ઈન્દ્રિયજન્ય મતિ–શ્રુતજ્ઞાનને

સાંવ્યવહારિકા પ્રત્યક્ષ કહ્યું છે તે પરને જાણવાની અપેક્ષાએ, સ્વને જાણવામાં તો તે

જ્ઞાન ઈન્દ્રિયાતીત સ્વાનુભવપ્રત્યક્ષ છે. આ સ્વાનુભવપ્રત્યક્ષપણું અધ્યાત્મશૈલીમાં છે,

એટલે આગમની શૈલીમાં પ્રત્યક્ષ–પરોક્ષના જે ભેદો આવે તેમાં તેનું કથન ન આવે.

સમયસારમાં કહે છે કે હું મારા સમસ્ત નિજવૈભવથી શુદ્ધાત્મા દેખાડું છું તે

સ્વાનુભવપ્રત્યક્ષથી પ્રમાણ કરજો. હવે ત્યાં શ્રોતાઓ તો મતિ–શ્રુતજ્ઞાનવાળા જ છે ને

તેમને જ મતિ–શ્રુતજ્ઞાન વડે સ્વાનુભવપ્રત્યક્ષ કરવાનું કહ્યું છે. જો સ્વાનુભવમાં મતિ–

ધર્માત્માએ આવો અનુભવ કરતાં પહેલાં આગમદ્વારા તથા અનુમાન વગેરે દ્વારા

આત્માનું યથાર્થ સ્વરૂપ નક્કી કર્યું છે. પછી તેમાં પરિણામ લીન કરીને સ્વાનુભવ કરે છે.
આગમમાં, અરિહંતના આત્માનું ઉદાહરણ આપીને આત્માનો શુદ્ધ સ્વભાવ

દેખાડયો છે. અરિહંતનો આત્મા દ્રવ્યથી–ગુણથી ને પર્યાયથી જેવો શુદ્ધ છે તેવો જ

આ આત્માનો સ્વભાવ છે, અરિહંત જેવો સર્વજ્ઞસ્વભાવ આ આત્મામાં ભર્યો છે;

અરિહંતના આત્મામાં શુભરાગ વગેરે વિકાર નથી તેમ શુભરાગ આ આત્માનો પણ

સ્વભાવ નથી. આગમમાં શુભરાગને આત્માનો સ્વભાવ નથી કહ્યો પણ પરભાવ

કહ્યો છે, તેને અનાત્મા અને આસ્રવ કહ્યો છે, એમ અનેક પ્રકારે આગમના જ્ઞાનથી

આત્મસ્વરૂપનો નિર્ણય કરવો જોઈએ. વળી અનુમાનના વિચારથી પણ વસ્તુસ્વરૂપ
નક્કી કરે. જેમ કે–
હું આત્મા છું...મારામાં જ્ઞાન છે.

જ્યાં જ્યાં જ્ઞાન છે ત્યાં ત્યાં આત્મા છે, જેમકે સિદ્ધ ભગવાન.

જ્યાં જ્યાં આત્મા નથી ત્યાં ત્યાં જ્ઞાન પણ નથી. જેમકે અચેતન શરીર.

વળી, જ્યાં જ્યાં જ્ઞાન નથી ત્યાં ત્યાં આત્મા પણ નથી. અને

જ્યાં જ્યાં આત્મા છે ત્યાં ત્યાં જ્ઞાન પણ છે.

આ રીતે આત્માને અને જ્ઞાનને પરસ્પર વ્યાપ્તિપણું છે, એટલે એક હોય ત્યાં

બીજુંં હોય જ, ને એક ન હોય ત્યાં બીજું પણ ન હોય, આવા પરસ્પર

અવિનાભાવપણાને ‘સમવ્યાપ્તિ’ કહેવાય છે. ‘શરીર હોય ત્યાં આત્મા હોય’–એમ સાચું

અનુમાન થઈ શકતું નથી, કેમકે સિદ્ધભગવાનને શરીર ન હોવા છતાં આત્મા છે, અને

મૃતકકલેવરમાં

PDF/HTML Page 32 of 45
single page version

: ભાદરવો : આત્મધર્મ : ૨૯ :

શરીર હોવા છતાં આત્મા નથી; એટલે શરીરને અને જીવને વ્યાપ્તિ નથી. શરીર

વગરનો આત્મા હોય પણ જ્ઞાન વગરનો આત્મા કદી ન હોય. માટે જ્ઞાન તે આત્માનું

સ્વરૂપ છે પણ શરીર તો આત્માથી ભિન્ન છે. એ જ રીતે, શરીરની માફક રાગ–દ્વેષ

વગરનો પણ આત્મા હોય છે, માટે રાગ–દ્વેષ પણ ખરેખર આત્માનું સ્વરૂપ નથી.–આમ

અનેક પ્રકારે યુક્તિથી વિચારીને આત્માનું સ્વરૂપ નક્કી કરવું તેને અનુમાન કહેવાય છે.
હું આત્મા છું; કેમકે મારામાં જ્ઞાન છે ને હું જ્ઞાનથી જાણું છું.

શરીર તે આત્મા નથી; કેમકે તેનામાં જ્ઞાન નથી, તે કાંઈ જાણતું નથી.

આત્મા જ્ઞાનસ્વભાવી છે; કેમકે જ્ઞાન વગરનો આત્મા કદી હોતો નથી, તેમજ

આત્મા સિવાય બીજે ક્્યાંય જ્ઞાન કદી હોતું નથી.
શુદ્ધનયથી હું શુદ્ધ સિદ્ધસમાન છું; અશુદ્ધનયથી મારામાં અશુદ્ધતા પણ છે.

શુદ્ધનયનો આશ્રય કરીને શુદ્ધાત્માનો અનુભવ કરતાં પર્યાયમાંથી અશુદ્ધતા ટળીને

શુદ્ધતા પ્રગટે છે.
આ પ્રમાણે અનુમાન અને નય–પ્રમાણ વગેરેના વિચારો તત્ત્વનિર્ણયના કાળે

હોય છે; પણ એકલા એ વિચારથી જ કાંઈ સ્વાનુભવ નથી થતો. વસ્તુસ્વરૂપ નક્કી

કરીને પછી જ્યારે સ્વદ્રવ્યમાં પરિણામને એકાગ્ર કરે ત્યારે જ સ્વાનુભવ થાય છે. અને

એ સ્વાનુભવના કાળે નય–પ્રમાણ વગેરેના વિચારો હોતા નથી. નય–પ્રમાણ વગેરેના

વિચાર એ તો પરોક્ષ– જ્ઞાન છે, અને સ્વાનુભવ તો કથંચિત્ પ્રત્યક્ષ છે. પહેલાં અનુમાન

વગેરે પરોક્ષ જ્ઞાનથી જે સ્વરૂપ જાણ્યું અને વિચારમાં લીધું તેમાં પરિણામ એકાગ્ર થતાં

તે સ્વાનુભવ–પ્રત્યક્ષ થાય છે. આ સ્વાનુભવમાં પહેલાં કરતાં બીજું સ્વરૂપ જાણ્યું–એમ

નથી, એટલે કે જ્ઞાનીને સ્વાનુભવમાં જાણપણાની અપેક્ષાએ વિશેષતા નથી પણ

પરિણામની મગ્નતા છે–તે વિશેષતા છે.
આત્માના અનુભવનું સ્મરણ કરીને ફરી તેમાં પરિણામ લગાવે છે.–પણ આવું

સ્મરણ કોને હોય?–કે પહેલાં એકવાર જેણે અનુભવ વડે સ્વરૂપ જાણ્યું હોય, તેની

ધારણા ટકાવી હોય તે ફરીને તેનું સ્મરણ કરે. ‘પહેલાં આત્માનો અનુભવ થયો ત્યારે

આવો આનંદ હતો....આવી શાંતિ હતી, આવું જ્ઞાન હતું....આવો વૈરાગ્યભાવ

હતો....આવી એકાગ્રતા હતી....આવો પ્રયત્ન હતો....’ એમ તેના સ્મરણ વડે ચિત્તને

એકાગ્ર કરીને ધર્મી જીવ ફરીને તેમાં પોતાના પરિણામને જોડે છે. સ્વાનુભવ વખતે કાંઈ

એવા સ્મરણ વગેરેના વિચારો નથી હોતા, પણ પહેલાં એવા વિચારો વડે ચિત્તને

એકાગ્ર કરે છે, એટલે એવા પ્રકારના સ્મૃતિ–અનુમાન–આગમ વગેરે પૂર્વક (–પછી તે

વિચાર છૂટીને) સ્વાનુભવ થાય છે. વિચાર વખતે

PDF/HTML Page 33 of 45
single page version

: ૩૦ : આત્મધર્મ : ભાદરવો :

જે મતિ શ્રુતજ્ઞાન હતા તે જ મતિશ્રુતજ્ઞાન વિકલ્પ છૂટીને સ્વાનુભવમાં આવ્યા, એટલે

સ્વાનુભવમાં મતિ–શ્રુતજ્ઞાન છે એમ અહીં બતાવવું છે. મતિ–શ્રુતજ્ઞાને આત્માનું જે

સ્વરૂપ જાણ્યું તેમાં જ તે મગ્ન થાય છે; તેમાં જાણપણાની અપેક્ષાએ ફેર નથી પણ

પરિણામની મગ્નતાની અપેક્ષાએ ફેર છે.
મતિ–શ્રુતજ્ઞાન જ્યારે અંતરમાં ઉપયોગ મુકીને સ્વાનુભવ કરે છે ત્યારે તે

નિર્વિકલ્પ દશામાં કોઈ અપૂર્વ આનંદ અનુભવાય છે. જાણપણા અપેક્ષાએ ભલે ત્યાં

વિશેષતા ન હોય પણ આનંદનો અનુભવ વગેરે અપેક્ષાએ તેમાં વિશેષતા છે. તે સંબંધી

સ્પષ્ટીકરણ આ જ અંકના હવે પછીના લેખમાં વાંચશોજી.

ધર્માત્માનો સંગ

ધર્મના જિજ્ઞાસુ આત્માર્થી જીવને, દુઃખપ્રસંગોથી

ભરપૂર આ જગતમાં ધર્માત્માનો યોગ મહા શરણરૂપ

છે; અને ધર્માત્માનો યોગ મળ્‌યા પછી ધર્માત્માની

શીળી છાયામાં નિરંતર વસવાનો સુયોગ બનવો તે

તો મુમુક્ષુને માટે મહા ભાગ્યની વાત છે. જેમ

માબાપની હાજરીમાત્ર પણ બાળકને પ્રસન્નકારી ને

હિતકારી છે તેમ ધર્માત્માનો યોગ મુમુક્ષુ જીવને

પ્રસન્નકારી તે હિતકારી છે.
આત્માર્થી જીવ સદાય પોતાની નજરસમક્ષ

ધર્માત્માને દેખીદેખીને પોતાના આત્માર્થનું પોષણ કરે

છે....ને પોતાનું આખુંય જીવન ધર્માત્માના

જીવનઅનુસાર કરવા ભાવના ભાવે છે....એટલે

ધર્માત્માના આરાધકજીવનને ધ્યેયરૂપે રાખીને જ તે

પોતાનું જીવન જીવે છે. અને જ્યારે ધર્માત્માની

મી....ઠી.....નજર કે મધુરી વાણી તેના ઉપર વર્ષે છે

ત્યારે તેનો આત્મા એવો આહ્લાદિત થાય છે કે જાણે

સન્તોના અતીન્દ્રિય આનન્દની જ પ્રસાદી મળી હોય!

અહા, આવા ધર્માત્માઓ જગતમાં સદા જયવંત

વર્તો...કે જેમના સંગથી સમ્યક્ત્વાદિ ગુણોની પ્રાપ્તિ

તથા વૃદ્ધિ થાય છે.

PDF/HTML Page 34 of 45
single page version

: ભાદરવો : આત્મધર્મ : ૩૧ :

નિર્વિકલ્પ–અનુભવ

વખતનો વિશિષ્ટ આનંદ

ધર્માત્માને સ્વાનુભવમાં જે આનંદ છે,

અજ્ઞાનીને તેની કલ્પના આવી શકતી નથી. વિશ્વથી
વિમુખ થઈને એક નિજાત્મામાં જ પરિણામ જ્યારે

એકાગ્ર થાય છે ત્યારે બીજા જાણપણા અપેક્ષાએ

વિશેષતા ભલે ન હોય પણ સ્વરૂપમાં તન્મય

ઉપયોગથી કોઈ અચિંત્ય વચનાતીત આનંદ વેદાય

છે; આત્માના સ્વાનુભવના આનંદની આ વાત
મુમુક્ષુએ બરાબર સમજવા જેવી છે.

(પૂ. ગુરુદેવના પ્રવચનમાંથી)

પ્રશ્ન:– જો સવિકલ્પ–નિર્વિકલ્પદશામાં જાણવાની વિશેષતા નથી તો અધિક

આનંદ કઈ રીતે થાય છે?
સમાધાન:– સવિકલ્પદશા વખતે જ્ઞાન અનેક જ્ઞેયને જાણવારૂપ પ્રવર્તતું હતું, તે

નિર્વિકલ્પદશામાં કેવળ આત્માને જ જાણવામાં પ્રવર્તે છે,–એક તો એ વિશેષતા છે; બીજી

વિશેષતા એ છે કે જે પરિણામ વિવિધ વિકલ્પમાં પરિણમતા હતા તે કેવળ સ્વરૂપમાં જ

તાદાત્મ્યરૂપ થઈ પ્રવર્ત્યા.–આ બીજી વિશેષતા થઈ. આવી વિશેષતા થતાં કોઈ

વચનાતીત એવો અપૂર્વ આનંદ થાય છે કે જેના અંશની પણ જાત વિષયોના સેવનમાં

નથી; તેથી તે આનંદને અતીન્દ્રિય કહીએ છીએ”
ધર્મીજીવ સવિકલ્પદશા વખતે આત્માનું જે સ્વરૂપ જાણતા હતા તે જ

નિર્વિકલ્પદશા વખતે જાણે છે, નિર્વિકલ્પદશામાં કાંઈ વિશેષ પ્રકાર જાણ્યા–એવી

વિશેષતા નથી, છતાં સવિકલ્પ કરતાં નિર્વિકલ્પદશાનો ઘણો મહિમા કરો છો તો તેનું શું

કારણ? એમાં એવી કઈ વિશેષતા છે કે આટલો બધો સ્વાનુભવનો મહિમા શાસ્ત્રોએ

ગાયો છે? તે અહીં

PDF/HTML Page 35 of 45
single page version

: ૩૨ : આત્મધર્મ : ભાદરવો :

બતાવ્યું છે. ભાઈ, સ્વાનુભવ વખતે જ્ઞાનઉપયોગ પોતાના શુદ્ધઆત્માને જ સ્વજ્ઞેય

કરીને તેમાં થંભી ગયો છે, પહેલાં ઉપયોગ બહારના અનેક જ્ઞેયોમાં ને વિકલ્પોમાં

ભમતો, તે મટીને ઉપયોગ પોતાના સ્વરૂપને એકને જ જાણવામાં એકાગ્ર થયો.

એક તો આ વિશેષતા થઈ; અને બીજી વિશેષતા એ થઈ કે, પહેલાં સવિકલ્પદશા

વખતે અનેક પ્રકારના રાગદ્વેષ–શુભાશુભ પરિણામ થતા, સ્વાનુભવ વખતે

શુદ્ધોપયોગ થતાં બુદ્ધિપૂર્વકના સમસ્ત રાગાદિ પરિણામો છૂટી ગયા. કેવળ

નિજસ્વરૂપમાં જ તન્મય પરિણામ થયા. આવી વિશેષતાને લીધે સ્વાનુભવકાળમાં

સિદ્ધભગવાન જેવો જે અતીન્દ્રિય સ્વાભાવિક આનંદ અનુભવાય છે તે વચનાતીત

છે, જગતના કોઈ પદાર્થમાં એ સુખનો અંશ પણ નથી. ઈન્દ્રિયજનિત સુખો કરતાં

આ સુખની જાત જ જુદી છે; આ તો આત્માજનિત સુખ છે, આત્માના

સ્વભાવમાંથી ઉત્પન્ન થયેલું છે. જોકે, જેટલી વીતરાગતા થઈ છે તેટલું

આત્મિકસુખ તો સવિકલ્પદશા વખતેય ધર્મીને વર્તે છે, પરંતુ નિર્વિકલ્પદશા વખતે

ઉપયોગ નિજસ્વરૂપમાં તન્મય થઈને જે અતીન્દ્રિય પરમ આનંદ વેદે છે તેની કોઈ

ખાસ વિશેષતા છે. અહા, સ્વાનુભવનો આનંદ શું છે તેની કલ્પનાય અજ્ઞાનીને

આવતી નથી. જેણે અતીન્દ્રિય ચૈતન્યને કદી જોયો નથી, જેણે ઈન્દ્રિયવિષયોમાં જ

આનંદ માન્યો છે તેને સ્વાનુભવના અતીન્દ્રિય આનંદની ગંઘ પણ

ક્્યાંથી હોય? અરે, આવા સ્વાનુભવની ચર્ચા પણ જીવને દુર્લભ છે. જેણે જ્ઞાનને

બાહ્ય–ઈન્દ્રિય વિષયોમાં જ ભમાવ્યું છે, જ્ઞાનને અંદરમાં વાળીને અતીન્દ્રિય વસ્તુને

કદી લક્ષગત કરી નથી તેને એ અતીન્દ્રિયવસ્તુના અતીન્દ્રિયસુખની કલ્પના પણ

ક્્યાંથી આવે! ‘ખાખરાની ખીસકોલી કેરીનો સ્વાદ ક્્યાંથી જાણે?’ તેમ

ઈન્દ્રિયજ્ઞાનમાં જ લુબ્ધ પ્રાણી અતીન્દ્રિયસુખના સ્વાદને ક્્યાંથી જાણે? જ્ઞાનીએ

ચૈતન્યના અતીન્દ્રિય સુખને જાણ્યુંં છે, એનો અપૂર્વ સ્વાદ ચાખ્યો છે, એ સુખ

એને નિરંતર વર્તે છે; તે ઉપરાંત અહીં તો નિર્વિકલ્પદશામાં તેને આનંદની જે

વિશેષતા છે તેની વાત છે.
શંકા:– અમે તો ગૃહસ્થ; ગૃહસ્થને આવી સ્વાનુભવની વાત કેમ સમજાય?

સમાધાન: ભાઈ, સ્વાનુભવની આ ચિઠ્ઠિ લખનાર પોતે પણ ગૃહસ્થ જ

હતા; અને જેમના ઉપર આ ચિઠ્ઠી લખેલી છે તેઓ પણ ગૃહસ્થો જ હતા; એટલે

ગૃહસ્થોને સમજાય એવી આ વાત છે. આત્માનું સત્યજ્ઞાન તો ગૃહસ્થને પણ થઈ

શકે છે. મુનિદશા જેવી સ્વરૂપસ્થિરતા ગૃહસ્થને ન હોય પરંતુ આત્માનું જ્ઞાન

મુનિદશા જેવું જ ગૃહસ્થદશામાંય થઈ શકે છે. તેમાં કાંઈ ફેર પડતો નથી. અને

આવું આત્મજ્ઞાન કરે તે જ ગૃહસ્થને ધન્ય કહ્યો છે; શ્રીકુંદકુંદસ્વામી તો કહે છે કે

હે શ્રાવક! તું નિર્મળ સમ્ય–

PDF/HTML Page 36 of 45
single page version

: ભાદરવો : આત્મધર્મ : ૩૩ :

પ્રશ્ન:– આ સમજીને પછી શું કરવું? ૨૪ કલાકનો કાર્યક્રમ શું?

ઉત્તર:– ભાઈ, ધર્માત્માને ચોવીસે કલાકનો આ જ કાર્યક્રમ છે કે સમ્યગ્દર્શન–

સમ્યગ્દર્શન થયા પછી ધર્મીને ઉપયોગ ક્્યારેક સ્વમાં હોય છે ને ક્્યારેક પરમાં

સમ્યગ્દર્શન થાય એટલે તે જીવ સદાય નિર્વિકલ્પ–અનુભૂતિમાં જ રહે–એવું નથી.

સ્વાનુભૂતિ તે જ્ઞાનની સ્વઉપયોગરૂપ પર્યાય છે; સમ્યગ્દર્શનને તે ઉપયોગરૂપ

સ્વાનુભૂતિ સાથે વિષમવ્યાપ્તિ છે, એટલે કે એક પક્ષ તરફની વ્યાપ્તિ છે. જેમ
કેવળદર્શન અને કેવળજ્ઞાનને, અથવા તો આત્માને અને જ્ઞાનને, તો સમવ્યાપ્તિ છે–
એટલે કે જ્યાં બેમાંથી એક હોય ત્યાં બીજું પણ હોય જ; અને એક ન હોય ત્યાં બીજું
પણ ન જ હોય.–એમ બંનેને પરસ્પર અવિનાભાવીપણું છે, એને સમવ્યાપ્તિ કહે છે.
પણ સમ્યગ્દર્શનને અને નિર્વિકલ્પ સ્વાનુભૂતિને એવું સમવ્યાપ્તિપણું નથી, પણ
વિષમવ્યાપ્તિ (એક પક્ષ તરફનું અવિનાભાવપણું) છે; એટલે કે–

PDF/HTML Page 37 of 45
single page version

: ૩૪ : આત્મધર્મ : ભાદરવો :

* જ્યાં નિર્વિકલ્પઅનુભૂતિ હોય ત્યાં સમ્યગ્દર્શન હોય જ.–અને જ્યાં સમ્યગ્દર્શન

* જ્યાં સમ્યગ્દર્શન હોય ત્યાં અનુભૂતિ સદા હોય જ, અને જ્યાં અનુભૂતિ ન

*જ્યાં સમ્યગ્દર્શન હોય ત્યાં નિર્વિકલ્પસ્વાનુભૂતિ વર્તતી હોય કે ન પણ વર્તતી

* સમ્યગ્દર્શન પ્રગટવાના કાળે તો નિર્વિકલ્પ સ્વાનુભૂતિ હોય જ એ નિયમ છે.

સાધકને આ સ્વાનુભવમાં મતિ–શ્રુતજ્ઞાન છે : તે અપેક્ષાએ તેને ભલે પરોક્ષ

* નિર્વિકલ્પ સ્વાનુભવને પ્રત્યક્ષ કહ્યો તથા તેમાં આનંદની ખાસ વિશેષતા કહી,

આમ તેનો ઘણો મહિમા કર્યો. તો આવો સ્વાનુભવ ક્્યા ગુણસ્થાને થાય? કોઈ મોટા
મુનિઓને જ આવો સ્વાનુભવ થતો હશે, કે ગૃહસ્થનેય થતો હશે? એવા પ્રશ્ન ઊઠે તો
તેના સમાધાન માટે આગામી અંક વાંચશોજી.

PDF/HTML Page 38 of 45
single page version

: ભાદરવો : આત્મધર્મ : ૩પ :

(૪)

તત્ત્વરસિક જિજ્ઞાસુઓનો પ્રિય વિભાગ; પૂ. ગુરુદેવ પાસે

તત્ત્વચર્ચામાં થયેલ પ્રશ્નોત્તરમાંથી તેમજ શાસ્ત્રોમાંથી આ

વિભાગ તૈયાર કરવામાં આવે છે. હવેથી આ વિભાગમાં

નિયમિતપણે દશ–પ્રશ્ન–દશ ઉત્તર આપવામાં આવશે.

(૪૧) પ્રશ્ન:– અસંખ્ય પ્રકારના પરભાવો–તે બધાયથી બચવા શું કરવું? એક
પરભાવથી બચીએ ત્યાં બીજો પરભાવ ઘૂસી જાય છે,–તો શું કરવું?
ઉત્તર:– સ્વભાવમાં પ્રવેશ કરતાં બધાય પરભાવો એક સાથે છૂટી જાય છે. આ આત્મા
એવો ચૈતન્યતેજનો પૂંજ છે કે એનું સ્ફુરણમાત્ર જ સમસ્ત પરભાવોની ઈન્દ્રજાળને
(વિકલ્પતરંગોને) તત્ક્ષણ ભગાડી મૂકે છે. સ્વભાવના દરબારમાં પરભાવનો પ્રવેશ
નથી. સ્વભાવમાં આવ્યા વિના, પરભાવના લક્ષે પરભાવોથી બચી શકાય નહિ એટલે,
એક સાથે સમસ્ત પરભાવોથી બચવાનો ઉપાય એ છે કે ત્યાંથી ઉપયોગને પાછો વાળીને
સ્વભાવમાં ઉપયોગ મૂકવો.

ઉત્તર:– સમ્યગ્દર્શન થાય ને સ્વાનુભવની કણિકા જાગે ત્યારે જ મોક્ષમાર્ગ

સાચો; એના વિના મોક્ષમાર્ગ ખોટો, એટલે કે મોક્ષમાર્ગ નહિ. અંતરદ્રષ્ટિ વગર
અજ્ઞાની શુભરાગ કરે અને તે વ્યવહારરત્નત્રયાદિના શુભરાગને જ મોક્ષમાર્ગ માની
લ્યે, પણ એ કાંઈ મોક્ષમાર્ગ નથી, એ તો માત્ર ભ્રમ છે. અરે! સમ્યગ્દર્શન અને
સ્વાનુભવ વગર, એકલા શુભરાગને મોક્ષમાર્ગ માનવો તે તો વીતરાગ જૈનધર્મની
વિરાધના છે. જિનભગવાનને એવો મોક્ષમાર્ગ કહ્યો નથી. જિનભગવાને તો
સમ્યગ્દર્શન–

PDF/HTML Page 39 of 45
single page version

: ૩૬ : આત્મધર્મ : ભાદરવો :

ઉત્તર:– જેમ રાજમાર્ગની સીધી સડકમાં વચ્ચે કાંટા–કાંકરા ન હોય, તેમ મોક્ષનો

આ સીધો–સ્પષ્ટ રાજમાર્ગ સ્વાનુભવરૂપ છે, તેમાં વચ્ચે રાગની રુચિરૂપ કાંટા–કાંકરા
નથી. (મિથ્યાત્વાદિ શલ્ય કે રાગરૂપ કાંકરા નથી) સંતોએ શુદ્ધપરિણતિરૂપ રાજમાર્ગે
મોક્ષને સાધ્યો છે, ને એ જ માર્ગ જગતને દર્શાવ્યો છે.

ઉત્તર:– કેડીમાર્ગ તે કાંઈ રાજમાર્ગથી વિરુદ્ધ તો ન જ હોય. રાજમાર્ગ જતો હોય

પૂર્વ તરફ ને કેડિમાર્ગ જાય પશ્ચિમમાં એવું તો ન બને, ભલે કેડિમાર્ગ હોય પણ તેની
દિશા તો રાજમાર્ગ તરફની જ હોય. તેમ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન ઉપરાંત શુદ્ધોપયોગી
ચારિત્રદશા તે તો મોક્ષનો સીધો–રાજમાર્ગ છે; અને એવી ચારિત્રદશા વગરના જે
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન છે તે હજી અપૂર્ણ–મોક્ષમાર્ગ હોવાથી તેને કેડિમાર્ગ કહેવાય, તે એકાદ
બે ભવમાં મોક્ષમાર્ગ પૂરો કરીને મોક્ષને સાધશે. પૂરો મોક્ષમાર્ગ કે અધૂરો મોક્ષમાર્ગ–પણ
એ બંનેની દિશા તો સ્વભાવ તરફની જ છે, રાગ તરફની એક્કેયની દિશા નથી. રાગાદિ
ભાવો તો મોક્ષમાર્ગરૂપી વિપરીત છે એટલે કે બંધમાર્ગ છે. એ બંધમાર્ગની કેડિએ કાંઈ
મોક્ષમાં ન પહોંચાય.

ઉત્તર:– મૃત્યુ થતાં એક ગતિમાંથી બીજી ગતિમાં શરીરધારણ કરવા માટે જીવનું

ગમન થાય તેને વિગ્રહગતિ કહે છે. વિગ્રહ એટલે શરીર, તેને ગ્રહણ કરવા માટેની ગતિ
તે વિગ્રહગતિ છે. વિગ્રહગતિનો વધુમાં વધુ કાળ ત્રણ સમય છે. વિગ્રહગતિ વખતે
જ્ઞાનનો કે દર્શનનો એક્કેય ઉપયોગ હોતો નથી, ત્યાં માત્ર લબ્ધરૂપ હોય છે.

(૪૬) પ્રશ્ન:– વિગ્રહગતિ વખતે રસ્તામાં ક્્યા ક્્યા ગુણસ્થાન ને કયા કયા જ્ઞાન
સંભવે?

PDF/HTML Page 40 of 45
single page version

: ભાદરવો : આત્મધર્મ : ૩૭ :

ઉત્તર:– વિગ્રહગતિ વખતે રસ્તામાં ચોથું, બીજું અથવા પહેલું ગુણસ્થાન સંભવે; ત્રીજા
ગુણસ્થાને કોઈ જીવને મરણ નથી એટલે રસ્તામાં તે ગુણસ્થાન હોય નહિ.
વિગ્રહગતિમાં અજ્ઞાનીને કુમતિ–કુશ્રુત એ બે અને જ્ઞાનીને સમ્યક્મતિ–શ્રુત–અવધિ એ
ત્રણ જ્ઞાન સંભવે છે;–પણ તે લબ્ધરૂપ હોય, ઉપયોગરૂપ ન હોય.

(૪૭) પ્રશ્ન:– દ્રવ્યસ્વભાવમાં વિકાર નથી, તો વિકારનો કર્તા કોણ?

ઉત્તર:– જે ક્ષણિકપર્યાય વિકારી થાય છે તે પર્યાયધર્મ જ વિકારનો કર્તા છે; તે
પર્યાયધર્મ ક્ષણિક હોવાથી ટળી શકે છે. દ્રવ્યધર્મને એટલે કે દ્રવ્યસ્વભાવને જોતાં
આત્મામાં વિકારનું કર્તૃત્વ નથી. તે સ્વભાવ તરફ વળેલી પર્યાયમાંથી પણ વિકારનું
કર્તૃત્વ છૂટી ગયું છે.

(૪૮) પ્રશ્ન:– વિકાર ‘કર્મના લક્ષે’ થાય છે એમ ઘણીવાર કહેવાય છે, પરંતુ સૂક્ષ્મકર્મ
તો કાંઈ સામાન્ય જીવોને દેખાતું નથી, તો તેના લક્ષે વિકાર થયાનું કેમ કહ્યું?

ઉત્તર:– સ્વભાવના લક્ષે વિકાર નથી થતો–એમ સમજાવવા તે વાત કરી છે. તેમાં
‘કર્મના લક્ષે’ એટલે ‘કર્મના નિમિત્તે’ એમ અર્થ સમજવો. સ્વસન્મુખ ઉપયોગથી વિકાર
ન થાય, વિકાર બહારના જ આશ્રયે થાય; માટે વિકાર કર્મના લક્ષે કહ્યો; કેમકે બીજી
બાહ્યવસ્તુ તો વિકાર વખતે નિમિત્ત હો કે ન હો, પણ કર્મ તો સદાય નિયમથી
નિમિત્તરૂપ હોય જ છે. ભલે અજ્ઞાનીને કર્મ ખ્યાલમાં ન આવે પણ વિકારમાં તેને
નિમિત્તપણે તે હોય જ છે. તે એમ પ્રસિદ્ધ કરે છે કે વિકાર સ્વભાવરૂપ ભાવ નથી પણ
વિભાવરૂપ છે. કષાય તે જીવનો સ્વભાવ નથી–એ બાબત ષટ્ખંડાગમ પુસ્તક પાંચ પૃ.
૨૨૩માં સરસ યુક્તિથી સમજાવી છે.

(૪૯) પ્રશ્ન:– એક સમયની પર્યાયનો બીજા સમયે વ્યય થાય છે, વ્યય થવો એટલે શું?

ઉત્તર:– પર્યાયનો સ્વભાવ એવો છે કે તેનું અસ્તિત્વ એક સમય જ રહે, પછીના સમયે
તેનું અસ્તિત્વ ન રહે; એનું નામ વ્યય છે. દ્રવ્ય ત્રિકાળ છે, પર્યાય એક સમયપૂરતી છે,
એટલે દ્રવ્યથી જોતાં વસ્તુ નિત્ય દેખાય છે ને પર્યાયથી જોતાં વસ્તુ અનિત્ય દેખાય છે;
આમ વસ્તુ અનેકાન્તસ્વરૂપ છે.

< Previous Page Next Page >