PDF/HTML Page 41 of 56
single page version
છે, તેના દર્શન ચાર વર્ષ પહેલાંં (સં. ૨૦૨૩ માં) કર્યાં હતા; તેમને
જઈને પરમાત્માનો ભેટો કરનારા એવા મહાન આચાર્યદેવે આ સમયસારની રચના
કરી છે.
પ્રમત્તપણું કે અપ્રમત્તપણું, અથવા સંસારીપણું કે સિદ્ધપણું, એવા ભેદોના લક્ષે આત્માનું
શુદ્ધ સ્વરૂપ પકડાતું નથી; માટે કહે છે કે પ્રમત્ત કે અપ્રમત્ત તે આત્મા નથી, એક
જ્ઞાયકભાવ તે આત્મા છે. આવા જ્ઞાયકસ્વભાવપણે જે પોતે પોતાને અનુભવે તે
આત્માને ‘શુદ્ધ’ કહીએ છીએ. શુદ્ધતત્ત્વ જ બધા તત્ત્વોમાં સર્વોપરી શ્રેષ્ઠ સારરૂપ છે,
અને તે શુદ્ધતત્ત્વ ધર્મીનાં અંતરમાં ધ્યેયપણે જયવંત વર્તે છે.
આત્મા તેનો
આત્માની ઉપાસના જેણે કરી તેણે શુદ્ધઆત્માની સેવા કરી કહેવાય છે. અનુભવમાં
આવ્યા વિના ‘આ શુદ્ધ છે’ એમ કહેશે કોણ? અનુભવ થયો ત્યારે ખબર પડી કે ‘હું
આવો શુદ્ધ છું.’ અતીન્દ્રિ આનંદના અનુભવમાં ‘શુદ્ધ’ નો નમૂનો આવ્યો ત્યારે ‘આત્મા
આવો શુદ્ધ છું’ એમ જાણ્યું અને તેને જ શુદ્ધઆત્મા કહ્યો. જે શુભ–અશુભના વેદનમાં જ
ઊભો છે તેને તો શુદ્ધઆત્માની ખબર નથી. શુદ્ધઆત્માના અનુભવ વડે જેણે મોહ–
વિકારને જીતી લીધા: (–નષ્ટ કર્યાં–) તે જૈન છે. –
ये ही वचनसे समझले जिनप्रवचनका मर्म।
PDF/HTML Page 42 of 56
single page version
પણે ઉપાસ્યો, તેને જ હક્ક્ છે કે ‘આત્મા શુદ્ધ છે’ – એમ કહે છે. પોતે જાણ્યા વગર
‘શુદ્ધ છે’ એ વાત લાવ્યો ક્્યાંથી? માટે જેણે ચારગતિના દુઃખથી છૂટવું હોય ને
આત્માના આનંદનો અનુભવ કરવો હોય તેણે પરભાવોથી ભિન્ન પોતાના સચ્ચિદાનંદ
શુદ્ધાત્માને જાણવો.
આપ્યો તેના પ્રસાદથી, અને અમારા આત્માના સ્વાનુભવથી અમને જે નિજ વૈભવ
પ્રગટયો છે તે નિજવૈભવના બળથી હું આ સમયસારમાં શુદ્ધાત્માનું સ્વરૂપ કહીશ. અને
તમે શ્રોતાજનો પણ તમારા આત્માના સ્વાનુભવથી તે પ્રમાણે કરજો.
તે પ્રતિભાસ ખરેખર ભવનું બીજ છે. રાગથી ભિન્ન શુદ્ધજ્ઞાયકભાવપણે પોતાને
અનુભવવો તે મોક્ષનું બીજ છે; ને રાગપણે જ પોતાનો અનુભવ તે સંસારનું બીજ છે.
એ વાત પુરુષાર્થસિદ્ધિઉપાયની ૧૪મી ગાથામાં અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવે કરી છે. એનાં મૂળિયાં
તે આ સમયસારમાં ભર્યા છે.
જાણવા માટે કોઈ બીજા દીવાની જરૂર પડે એવો તે નથી, તે પોતે સ્વયં પ્રકાશમાન છે,
એટલે પોતાના જ જ્ઞાનપ્રકાશવડે પોતે પોતાને પ્રત્યક્ષ પ્રકાશે છે – જાણે છે. મતિ–શ્રુત
જ્ઞાનમાં પણ આત્માનું સીધું વેદન કરવાની તાકાત છે.
આત્માના મહિમાને લક્ષમાં લેતાં તારા ભવનો અંત આવી જશે.
PDF/HTML Page 43 of 56
single page version
પ્રવચન સાક્ષાત્ સાંભળીને તેનો સાર આ પરમાગમમાં ગૂંથ્યો છે. તેના મંગલાચરણમાં
શ્રી અમૃતચંદ્રસ્વામી જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ ઉત્કૃષ્ટ આત્માને નમસ્કાર કરે છે. કેવો છે તે
આત્મા? – કે પોતાના અનુભવથી જે પ્રસિદ્ધ છે; તેની પ્રસિદ્ધિ કોઈ રાગવડે થતી નથી,
તે તો પોતાના અનુભવથી જ પ્રસિદ્ધ થાય છે. અનંતા સિદ્ધ ભગવંતો થયા તેઓ
આત્માનો અનુભવ કરી કરીને જ સિદ્ધ થયા છે. પહેલાંં સમ્યગ્દર્શનમાં પણ આત્મા
સ્વાનુભવ–પ્રત્યક્ષ થાય છે. આવા સ્વાનુભવપ્રત્યક્ષ ચૈતન્યસ્વરૂપ પરમ આનંદમય
આત્માને લક્ષમાં લઈને તેમાં વળવું – ઢળવું – નમવું તે અપૂર્વ મંગળ છે.
પરભાવો તેમાં અસત્ છે – એમ અસ્તિ – નાસ્તિરૂપ અનેકાન્તવડે આત્માનું સ્વરૂપ
પ્રકાશે છે. આવું અનેકાન્તમય તેજ જયવંત છે. અહો! સર્વજ્ઞ પરમાત્માએ અનેકાન્તવડે
પ્રકાશેલું આત્મસ્વરૂપ લક્ષમાં લેતાં મિથ્યાત્વાદિ મોહનો લીલામાત્રમાં નાશ થઈ જાય છે.
આત્માનો ઝણઝણાટ જાગી જાય – એવા પરમ આનંદના પિપાસુ ભવ્ય જીવોને માટે
આ શાસ્ત્રમાં અમે જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્મા બતાવશું. અહો, આ ચૈતન્યના અતીન્દ્રિય
આનંદની વીણા સાંભળતાં જિજ્ઞાસુનો આત્મા ડોલી ઊઠે છે.
મુનિરાજ છે ટીકાકાર પણ મુનિરાજ છે. હજાર વર્ષ પહેલાંં થયેલા એક મુનિરાજની દશા,
હજાર વર્ષ પછી પણ બીજા મુનિ ઓળખી લ્યે છે. – એવી સ્વસંવેદન જ્ઞાનની તાકાત છે.
પોતાના આત્માને પ્રત્યક્ષ કરનારા ધર્માત્મા બીજા ધર્માત્માની દશાને પણ અનુમાન
વગેરેથી ઓળખી લ્યે છે. જેને પોતાનો આત્મા પ્રત્યક્ષ થયો નથી, પોતે પોતાને જ
ઓળખ્યો નથી, તે બીજા આત્માની સાચી ઓળખાણ કરી શકતો નથી. – કેમકે પ્રત્યક્ષ
વગરના એકલા અનુમાનથી કે ઈંદ્રિયજ્ઞાનથી આત્મા જણાય નહીં.
PDF/HTML Page 44 of 56
single page version
ઉત્તર: હા; સ્વસંવેદનવડે મતિ–શ્રુતજ્ઞાન પણ આત્માને સ્વાનુભવ–પ્રત્યક્ષ કરી
વેદન સહિત આવું સ્વસંવેદન – પ્રત્યક્ષ ચોથા ગુણસ્થાને થાય છે.
આચાર્ય ભગવાનને સંસાર–સમુદ્રનો કિનારો એકદમ નજીક આવી ગયો છે, ને
સિદ્ધદ્વીપમાં પહોંચવાની તૈયારી છે. જ્યારે અમૃતચંદ્રાચાર્ય આ ટીકા રચે છે ત્યારે કુંદકુંદ
સ્વામીનો જીવ સ્વર્ગમાં ચોથા ગુણસ્થાને બિરાજે છે; પણ હજાર વર્ષ પહેલાંં જ્યારે
પ્રવચનસાર – શાસ્ત્ર રચ્યું ત્યારે તેમની કેવી દશા હતી! તે તેમણે અનુમાનવડે ઓળખી
લીધી છે: અહો! આત્માના જ્ઞાનની અપાર તાકાત છે, તે પોતાને પ્રત્યક્ષ કરીને બીજાને
પણ નિઃશંક જાણી શકે છે એકલી બહારની દિગંબર દશા તે કાંઈ મુનિપણું નથી, મુનિના
આત્માની અંતરની દશા કેવી અલૌકિક હોય છે તે ઓળખી શકાય છે; અને એવી
ઓળખાણ કરીને અહીં અમૃતચંદ્રાચાર્ય તેનું વર્ણન કરે છે. જુઓ તો ખરા, તેમને કેટલું
બહુમાન છે! પોતે પણ મુનિ છે, તે બીજા મુનિરાજની ઓળખાણ પૂર્વક કહે છે કે અહો!
કુંદકુંદસ્વામી પરમદેવ તો સંસારના કિનારે પહોંચી ગયેલા છે, ને મોક્ષદ્વીપમાં
પહોંચવાની તૈયારી છે; તેમને સાતિશય વિવેકજ્યોતિ પ્રગટી છે. અનેકાંતરૂપ વીતરાગી
વિદ્યામાં તેઓ પારંગત છે; સમસ્ત પક્ષનો પરિગ્રહ છોડીને તેઓ મધ્યસ્થ છે; પોતે
પંચપરમેષ્ઠીની પંક્તિમાં બેસીને મોક્ષ લક્ષ્મીને જ ઉપાદેય કરી છે, વચ્ચે શુભરાગ આવી
પડે તેને કષાયકણ સમજીને હેય કર્યો છે; આ રીતે સ્વયં મોક્ષમાર્ગરૂપે પરિણમ્યા છે,
તેઓ સાક્ષાત્ શુદ્ધોપયોગરૂપ થવાની પ્રતિજ્ઞા કરતા થકા પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતોને
નમસ્કાર કરે છે. – (પ્રવચનસાર ગાથા ૧ થી પ)
નમસ્કાર કરું છું. નિશ્ચયથી તેઓ પોતામાં જે વીતરાગ શુદ્ધોપયોગદશા પ્રગટી તેના કર્તા
છે; અને અમારામાં જે ધર્મદશા પ્રગટી તેના નિમિત્ત હોવાથી ભગવાન ધર્મકર્તા છે.
આચાર્યદેવ પોતે ધર્મરૂપ થઈને કહે છે કે અહો! ભગવાને અમારા ઉપર અનુગ્રહ કર્યો
છે, ભગવાન અમારા ધર્મકર્તા છે. તેમને હું નમસ્કાર કરું છું.
PDF/HTML Page 45 of 56
single page version
સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષ છું અને નમસ્કાર કરવા યોગ્ય જે ભગવાન છે તેઓએ શુદ્ધોપયોગના
સામર્થ્યથી ચાર ઘાતીકર્મોનો ક્ષય કર્યો છે, ને સર્વજ્ઞ પરમેશ્વર થયા છે, તથા
શુદ્ધોપયોગરૂપ ધર્મપરિણતિના જ કર્તા છે, રાગના કર્તા નથી, ને રાગ કરવાનો તેમનો
ઉપદેશ નથી. આ રીતે ઓળખીને, એટલે પોતામાં પણ રાગનું કર્તૃત્વ છોડીને અને
શુદ્ધોપયોગરૂપ ધર્મનું કર્તૃત્વ પ્રગટ કરીને, ભાવ નમસ્કાર કર્યાં છે.
થઈને પોતે પોતાના આત્માનું સ્વસંવેદન કરે. તે અરિહંત તરફના વિકલ્પમાં ઊભો નથી
રહેતો પણ શુદ્ધ ચેતન તત્ત્વને લક્ષમાં લઈને, તેમાં પર્યાયને અંતર્લીન કરીને નિર્વિકલ્પ
અનુભવસહિત સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરે છે. જૈનદર્શનની શૈલી જ કોઈ અનેરી છે. અંતરના
સ્વભાવમાંથી માર્ગની શરૂઆત થાય છે; બહારના લક્ષે માર્ગની શરૂઆત થતી નથી.
વ્યવહાર નમસ્કાર કર્યાં, આમ નિશ્ચય – વ્યવહારની અલૌકિક સંધિપૂર્વકની વાત છે.
ભગવાનને નમસ્કારરૂપ વ્યવહાર છે. અહો! કુંદકુંદસ્વામીની અનુભવવાણી તો સર્વજ્ઞ
પરમાત્માની વાણી સાથે તુલના થાય એવી છે. આચાર્ય પોતે પંચપરમેષ્ઠીપદમાં ત્રીજા
પદમાં બિરાજમાન છે. તેઓ પંચપરમેષ્ઠીને નમસ્કારરૂપ અપૂર્વ મંગળ કરે છે. આ તો
મોક્ષલક્ષ્મીનો સ્વયંવર છે. પોતે મોક્ષલક્ષ્મીને વરવા જાય છે ત્યાં પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતોને
પોતાના આંગણે બોલાવે છે: અહો, પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતો! અહો, વિદેહમાં બિરાજતાં
સીમંધરાદિ ભગવંતો! અને ગણધર ભગવંતો! આપ સૌ વીતરાગતાના આ આનંદ–
ઉત્સવમાં પધારો....પધારો....પધારો....મારી શુદ્ધ ચૈતન્યસત્તાનો નિર્ણય કરીને તેમાં હું
આપને પધરાવું છું....ને સમસ્ત રાગાદિ પરભાવોને જુદા કરું છું.
PDF/HTML Page 46 of 56
single page version
PDF/HTML Page 47 of 56
single page version
– તો કહે છે કે હા; અત્યારે પણ, ગૃહસ્થને પણ શુદ્ધાત્માનો અનુભવ થઈ શકે છે
PDF/HTML Page 48 of 56
single page version
PDF/HTML Page 49 of 56
single page version
આનંદનો અનુભવ થાય છે. આવી દશા પ્રગટે
તેનું નામ ધર્મ છે.
આત્મા છે; એની અંદર દ્રષ્ટિ કરતાં આંખો
આત્મા નિર્વિકલ્પ અનુભવમાં આવે છે.
સત્ય સ્વભાવની વાત સાંભળવા મહા
ભાગ્યથી મળે છે.. . અને તે સમજે એની તો
શી વાત?
ઉપાદેય છે; તેમાં સહજ સુખનો સાગર ઊછળે
છે. આવા ઉત્તમ સારભૂત સ્વતત્ત્વમાં તારી
બુદ્ધિને જોડ.
PDF/HTML Page 50 of 56
single page version
PDF/HTML Page 51 of 56
single page version
PDF/HTML Page 52 of 56
single page version
૨૯૦૪ કૌશીકકુમાર ચીમનલાલ જૈન
૨૯૧૨ કિરિટ ભોગીલાલ જૈન
૨૯૧પ રાજેન્દ્રકુમાર વાડીલાલ જૈન
PDF/HTML Page 53 of 56
single page version
(૩) સં........ (૪) અ........ (૧પ)
(૭) સુ........ (૮) ચં........ (૧૯) મ........ (૨૦) મુ........
(૯) સુ........ (૧૦) શી........ (૨૧) ન........ (૨૨) ને........
(૧૧) શ્રે........ (૧૨) વા........ (૨૩) પા........ (૨૪) મ........
PDF/HTML Page 54 of 56
single page version
પામો. (સાયલામાં દિગંબર જિનમંદિર છે, અને મુમુક્ષુ
PDF/HTML Page 55 of 56
single page version
વળી બીજી મૂળ વાત એ છે કે શુદ્ધઆત્મા
પ્રશ્ન :– આત્માની ધારણા કર્યાં પછી અનુભવ માટે
PDF/HTML Page 56 of 56
single page version
આત્મા અનુભવાતો નથી.
થાય છે.
પર્યાય આવી જાય છે, પણ તેનો ભેદ રહેતો નથી.
આવે? આત્માને સાધવા જે મુમુક્ષુ જાગ્યો તેને ઊંઘવું પાલવે નહીં.
શુદ્ધનય છે. અનુભૂતિ કહો કે શુદ્ધનય કહો.
થતું નથી, અને જડને જાણાં જ્ઞાન જડરૂપ થતું નથી.
વિદ્યમાન હોવા છતાં વિભાવને શા માટે જોવો? વિભાવ હોવા છતાં, દ્રષ્ટિને
વિભાવથી પાર કરીને શુદ્ધસ્વભાવને દેખવો, તેને દેખતાં વિભાવ વિલય પામે
છે. વિભાવ વગરનો જે સ્વભાવ છે તેને દેખતાં વિભાવની ચિંતા રહેતી નથી.
ઓળંગીને જ્ઞાનના બળે જ નિર્વિકલ્પ અનુભવ થશે.