PDF/HTML Page 21 of 53
single page version
આચાર્યદેવ કહે છે કે દેહના આશ્રયે મોક્ષમાર્ગ નથી, આત્માના આશ્રયે
એમ અમે જાણીએ છીએ, ને અમે પણ આવો જ મોક્ષમાર્ગ સેવીએ છીએ.
મોક્ષ પામ્યા? તે અમે અમારા સ્વસંવેદનજ્ઞાનથી જોઈએ છીએ. સ્વદ્રવ્યાશ્રિત જે
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર છે તે જ મોક્ષમાર્ગપણે જોવામાં આવે છે. અમે તે માર્ગ જોયો
છે અને તે માર્ગની સેવના અમે કરીએ છીએ.
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર સેવ્યા તે અમે અમારા સ્વસંવેદનભાવથી બરાબર જાણીએ
છીએ. પૂર્વે કુંદકુંદાચાર્યદેવ વગેરે મહાન સંતો થયા તેઓ વીતરાગ મોક્ષમાર્ગને સેવનારા
હતા–એમ તેમનો નિર્ણય અત્યારે પણ તેમની વાણી ઉપરથી ધર્માત્મા કરી લ્યે છે.
લીધું છે. કોઈ પણ ભગવંતો શરીરની કે રાગની સેવના કરીને મોક્ષ નથી પામ્યા પણ
અંદરમાં જ્ઞાનનું સેવન કરીને સર્વે ભગવંતો મોક્ષ પામ્યા છે. ધર્મી પ્રમોદથી કહે છે કે
અહો! પ્રભો! આપનો મુક્તિમાર્ગ અમે જાણ્યો છે, ને અમે પણ એવા જ મોક્ષમાર્ગને
સેવીએ છીએ....આપના પગલે–પગલે મોક્ષમાં આવી રહ્યા છીએ.–આમ ધર્મી જીવ
નિઃશંક મોક્ષમાર્ગને જાણે છે.
PDF/HTML Page 22 of 53
single page version
પર્યાય છે. જેણે અંદરની સ્વાનુભૂતિ કરી તેણે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રનું સેવન કર્યું; તે
અનુભૂતિ પોતે આત્મા જ છે, આત્મા તેનાથી ભિન્ન નથી. આવા સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–
ચારિત્રરૂપ આત્માનું સેવન, તેમાં શુભરાગ નથી, તો પછી શરીરની તો વાત જ કેવી?
તેમણે મોક્ષમાર્ગ તરીકે સેવ્યો ન હતો; માટે જ્ઞાનમય સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર તે જ
એક મોક્ષમાર્ગ છે, શુભરાગ કે શરીરના આશ્રયે મોક્ષમાર્ગ નથી,–એમ સૂત્રની અનુમતિ
છે. માટે બીજી બધી ચિંતા છોડીને એક જ્ઞાનનું સેવન કર, જ્ઞાનના સેવન વડે
મોક્ષમાર્ગમાં તારા આત્માને જોડ.
આવા મોક્ષમાર્ગમાં સ્થાપ!
તેમાં જ નિત્ય વિહાર કર, નહિ વિહર પરદ્રવ્યો વિશે.
બધાય ભગવંતોએ મોક્ષ માટે કેવું કામ કર્યું હતું? કે રાગરહિત જ્ઞાનમય રત્નત્રયને
સેવ્યા હતા. બધાય ભગવંતોએ સેવેલો આ જ એક મોક્ષમાર્ગ છે, બીજો માર્ગ મોક્ષ માટે
છે જ નહીં.
ઉપદેશ પણ એમ જ કરી નિર્વૃત્ત થયા; નમું તેમને.
બસ લિંગ છોડી જ્ઞાન ને ચારિત્ર દર્શન સેવતા.
PDF/HTML Page 23 of 53
single page version
ચારિત્ર–દર્શન–જ્ઞાનને બસ મોક્ષમાર્ગ જિનો કહે.
ભગવંતોએ તો શરીરને મોક્ષમાર્ગ નહીં જાણતા થકા તેનું મમત્વ છોડ્યું ને રત્નત્રયના
સેવનવડે મોક્ષ પામ્યા. તું પણ તારા આત્માને આવા મોક્ષમાર્ગમાં જોડ.–આ સિદ્ધ
ભગવાનના સમાચાર છે.
મોક્ષમાર્ગ છે, પરંતુ એનાથી ભિન્ન એવું દ્રવ્યલિંગ (–નગ્નશરીર કે મહાવ્રતાદિના
વિકલ્પો) તે કોઈ મોક્ષમાર્ગ નથી.
ઉતારીને કહે છે કે અહો! બધાય ભગવાન અર્હંતદેવોએ આવા દર્શન–જ્ઞાન–
ચારિત્રની જ મોક્ષમાર્ગપણે ઉપાસના કરી છે–એમ જોવામાં આવે છે.
ઉપાસનાથી મોક્ષમાર્ગ સાધી રહ્યા છીએ, ને બધાય અર્હંત ભગવંતોએ પણ આ જ રીતે
મોક્ષમાર્ગની ઉપાસના કરી હતી એમ નિઃશંકપણે અમારા નિર્ણયમાં આવે છે.
લિંગથી જ મોક્ષ પામત!–પરંતુ અર્હંતભગવંતોએ તો દેહાદિથી ને રાગાદિથી વિમુખ
થઈને, શુદ્ધજ્ઞાનમય ચિદાનંદતત્ત્વની સન્મુખતા વડે દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની જ ઉપાસના
કરી; માટે એ નક્કી થયું કે દેહમય લિંગ તે મોક્ષમાર્ગ નથી, રાગ પણ મોક્ષમાર્ગ નથી,
પરમાર્થે દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની ઉપાસના તે જ મોક્ષમાર્ગ છે. દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની
ઉપાસના કઈ રીતે થાય? કે શુદ્ધ જ્ઞાનમય આત્માના સેવનથી જ તે રત્નત્રયરૂપ
મોક્ષમાર્ગની ઉપાસના થાય છે.
PDF/HTML Page 24 of 53
single page version
ભગવાન અર્હંતદેવોને શુદ્ધજ્ઞાનમયપણું છે, ને તેઓએ દ્રવ્યલિંગના આશ્રયભૂત શરીરનું
મમત્વ છોડી દીધું છે, એટલે દ્રવ્યલિંગના ત્યાગવડે દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની મોક્ષમાર્ગપણે
ઉપાસના જોવામાં આવે છે. બધાય તીર્થંકરોએ મોક્ષમાર્ગ આ એક જ રીતે ઉપાસ્યો છે,
એમ અમારા જોવામાં આવે છે.
હોય. અને વળી કુંદકુંદાચાર્યદેવને તો વિદેહક્ષેત્રમાં સાક્ષાત્ તીર્થંકરભગવાનનો ભેટો પણ
થયો હતો, આઠ દિવસ સુધી ભગવાન સીમંધર પરમાત્માની સભામાં દિવ્યધ્વનિનું
સાક્ષાત્ શ્રવણ કર્યું હતું, જ્યાં અનેક કેવળજ્ઞાની ભગવંતો બિરાજતા હતા, જ્યાં
ગણધરદેવો અને મુનિવરોનાં ટોળાં આવા મોક્ષમાર્ગને સાધતા હતા,–તેમને નજરે
નીહાળીને, અને તેવો મોક્ષમાર્ગ પોતાના આત્મામાં પ્રગટાવીને આચાર્યદેવ કહે છે કે
ભાઈ, મોક્ષમાર્ગ તો આ શુદ્ધ જ્ઞાનમય આત્માના આશ્રયે રત્નત્રયની ઉપાસનાથી જ છે,
–એમ અમારા જોવામાં આવે છે, બીજો કોઈ મોક્ષમાર્ગ અમારા જોવામાં
આવતો નથી.
મોક્ષમાર્ગ છે.
PDF/HTML Page 25 of 53
single page version
કાંઈ મોક્ષનું કારણ નથી.
છે....
ને તે જિનભગવંતોએ બીજા મુમુક્ષુ શ્રોતાજનોને પણ એ જ મોક્ષમાર્ગ કહ્યો.
ધર્મીને આવે છે. શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી પણ દક્ષિણદેશના પર્વતો નીહાળીને બહુમાનથી કહે છે
અડોલવૃત્તિથી ઉભેલ પહાડ નીરખી
સ્વામી કાર્તિકેયાદિ (મુનિઓ)ની અડોલ
વૈરાગ્યમય દિગમ્બરવૃત્તિ યાદ આવતી
હતી. તે સ્વામી કાર્તિકેયાદિને નમસ્કાર.
રત્નત્રયરૂપ નૌકાવડે તે સંસારને તરે છે માટે તે તીર્થ છે.
આવે છે.
PDF/HTML Page 26 of 53
single page version
હોય તે આ નિયમઅનુસાર જ મોક્ષને સાધી શકે છે. ‘
જોઈએ. જે પરિણામથી કર્મ બંધાય તે પરિણામ મોક્ષનું સાધન નથી. આત્માના આશ્રયે
થતા જે વીતરાગી શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ પરિણામ તે જ મોક્ષનું સાધન છે. –એ નિયમ છે.
આત્માને જોડ–એમ સૂત્રની અનુભૂતિ છે.
આશ્રય કરીને તેમાં જ વિહર! તું તારા આત્માને સ્વદ્રવ્યમાં જોડ.....તો તું મોક્ષમાર્ગમાં
આવ્યો–એમ સૂત્રની અને સંતોની સંમતિ છે.
નહિ રહી શકો. મારા સ્વસન્મુખ અતીન્દ્રિય જ્ઞાનચક્ષુમાં તો આપ
સાક્ષાત્ બિરાજી જ રહ્યા છો....આપના નિઃશંક શ્રદ્ધા–જ્ઞાન વર્તે છે....
અંતરનયનો વડે હું આપને દેખી જ રહ્યો છું.
PDF/HTML Page 27 of 53
single page version
માર્ગ ગુરુદેવે આપ્યો છે. પરમાગમમંદિરનો મહોત્સવ નજીક આવી
રહ્યો છે ત્યારે વીરનાથની પરંપરાના પરમાગમમાં કહેલો સત્ય
માર્ગ જાણીને મુમુક્ષુઓ આનંદિત થશે.
વીતરાગીસંતોએ સ્વાનુભવ કરીને પરંપરા ટકાવેલું ભાવશ્રુત, તેનો ઉપદેશ આ
સમયસારાદિ જિનાગમમાં ભર્યો છે; તેનાથી સૂત્ર અને અર્થ જાણીને, પરમાર્થમાર્ગનો
નિશ્ચય કરીને આજે પણ ભવ્યજીવો મોક્ષમાર્ગને પામે છે.
મોક્ષમાર્ગનો પરમાર્થ ઉપદેશ નથી, એટલે એવા માર્ગમાં કે એવા શાસ્ત્રમાંથી પરમાર્થ
મોક્ષમાર્ગ શોધી શકાય નહીં. ભાઈ, તારા હિત માટે તું સાચા માર્ગનો નિર્ણય કર, અને
તે સાચો માર્ગ બતાવનારા વીતરાગ સર્વજ્ઞ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રને ઓળખીને તેની
પરંપરાનો સ્વીકાર કર.
PDF/HTML Page 28 of 53
single page version
નિર્વાણને સાધે છે.–આવો સત્ય માર્ગ કુંદકુંદાચાર્યદેવ વગેરે દિગંબર સંતોએ ટકાવી
રાખ્યો છે, તે આજે પણ ચાલી રહ્યો છે.
પરમાગમની પરંપરામાં જ થાય છે. ચૈતન્યતત્ત્વ અને રાગાદિતત્ત્વ બંને ભિન્ન છે–એવું
ભેદજ્ઞાન કરાવીને રાગને મટાડે છે,–એ રીતે જીવ પરમાગમનું રહસ્ય જાણીને, મોક્ષમાર્ગ
પામે છે.
પરમાગમનો અંશ આજે પણ વિદ્યમાન છે. ભગવાને કહેલા બધા પરમાગમ આજે ભલે
વિદ્યમાન ન હોય, પરંતુ તેના એક અંશમાં પણ મોક્ષમાર્ગ બતાવવાનું સામર્થ્ય છે. ભલે
શાસ્ત્રો થોડા છે, પણ તે વીતરાગીસંતોની પરંપરાથી આવેલા છે, તેમાં વીતરાગદેવે
કહેલો મૂળમાર્ગ જળવાઈ રહ્યો છે. અહો, દિગંબર આચાર્યોએ માર્ગ ટકાવીને અથાગ–
અપાર ઉપકાર કર્યો છે.
વીતરાગી પરમાગમનો અભ્યાસ કરવો જોઈએ. મહાવીર ભગવાન મોક્ષ પધાર્યા પછી
૬૨ વર્ષ સુધી તો આ ભરતક્ષેત્રમાં કેવળજ્ઞાનની ધારા અખંડ રહી. પછી કેવળજ્ઞાનનો
તો વિચ્છેદ થયો પણ બાર અંગધારી પાંચ શ્રુતકેવળીભગવંતો થયા, તેમના દ્વારા
શ્રુતજ્ઞાનની ધારા ૧૦૦ વર્ષ સુધી અખંડ ચાલી. પછી શ્રુતજ્ઞાન પણ ક્રમેક્રમે ઘટવા
માંડ્યું.–તોપણ, ઘટતાં–ઘટતાં તેનો એક અંશ આજેય વીતરાગી સંતોના પ્રતાપે
આપણને પ્રાપ્ત થાય છે...તે પણ અમૃત છે. તેના અભ્યાસ માટે પ્રેરણા કરતાં વીરસેન
સ્વામી (ષટ્ખંડાગમ પુસ્તક ૯, પાનું ૧૩૩–૧૩૪ માં) કહે છે કે–
PDF/HTML Page 29 of 53
single page version
વિરોધથી રહિત છે, તેથી પ્રમાણભૂત છે. માટે મોક્ષના અભિલાષી ભવ્યજીવોએ આ
પરમાગમનો અભ્યાસ કરવો જોઈએ.”
દેવ કહે છે કે હે ભાઈ! એવો વિચાર ન કર. કેમકે અમૃતના સો ઘડા પીવાનું જે ફળ છે
તે ફળ અમૃતનો એક ખોબો પીવામાં પણ પ્રાપ્ત થાય છે; તેમ સર્વજ્ઞદેવની પરંપરાથી
આવેલ વીતરાગ–પરમાગમરૂપી અમૃત ભલે ઓછું હોય તોપણ તેના અભ્યાસથી અપૂર્વ
આત્મકલ્યાણરૂપ મોક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે.” માટે મોક્ષાર્થી જીવોએ પરમાગમનો
અભ્યાસ જરૂરી કરવો.
છે તે જીવ (સૂત્ર પરોવેલી સોયની માફક) સંસારમાં ખોવાતો નથી, પણ
સંસારભ્રમણને છેદીને મોક્ષદશાને પામે છે. ભવ પલટી જવા છતાં જ્ઞાનધારા તૂટયા
વગર, તે અલ્પકાળમાં મોક્ષને સાધી લેશે.–એવો વીતરાગી જિનસૂત્રના સમ્યગ્જ્ઞાનનો
મહિમા છે.
આત્મસત્તા પ્રત્યક્ષ અનુભવગોચર થાય છે. તે જીવ સંસારની ગતિમાં રહેલો હોવા છતાં
સંસારમાં ડુબતો નથી. ચૈતન્યતત્ત્વ અતીન્દ્રિય છે, ઈન્દ્રિયોથી અદ્રશ્ય છે, છતાં
જિનસૂત્રના જ્ઞાનવડે તેનું સ્વરૂપ જાણીને સ્વસંવેદનમાં તે પ્રત્યક્ષ થાય છે. શ્રુતજ્ઞાનની
તાકાત કોઈ અદ્ભુત અપાર છે. ભાવશ્રુતજ્ઞાન સ્વસન્મુખ થઈને આત્માના સ્વરૂપને
વેદે છે, તે સ્વસંવેદનમાં સર્વ આગમનો સાર આવી જાય છે.
દિગંબર જૈનઆચાર્યોની પરંપરાથી પ્રાપ્ત થાય છે. આવા જિનસૂત્રને
PDF/HTML Page 30 of 53
single page version
ભવનું નાશક છે.
વીતરાગવાણીની શી અદ્ભુત રચના છે! એનું જ્ઞાન કરતાં આનંદના તરંગ ઊછળે છે.
મોક્ષને પામતો નથી.
એકાદ ભવમાં તે મોક્ષ પામી જશે.–એ ભાવશ્રુત જ્ઞાનનો મહિમા છે.
તે જીવ હવે મોક્ષ પામશે, તેણે જ ખરી દીપાવલી કરી. જ્ઞાનના મહિમાપૂર્વક ગુરુદેવ કહે
છે કે અહો! આવું અપૂર્વ સમ્યગ્જ્ઞાન બતાવનારાં જિનસૂત્રો (સમયસારાદિ) અહીં
પરમાગમમંદિરમાં કોતરાઈ ગયાં, તેમાં આખા સમાજના પુણ્ય ભેગાં છે. બેન જેવા
આત્માઓનાં તો પુણ્ય છે જ, ને આખા સમાજના પણ મહા ભાગ્ય છે કે આ કાળે
આવા પરમાગમ પ્રસિદ્ધિમાં આવ્યા! (ગુરુદેવની આ વાત શ્રોતાજનોએ હર્ષપૂર્વક
વધાવી લીધી, ને કહ્યું કે અહો ગુરુદેવ! આ બધો આપનો જ પ્રતાપ છે.)
શુદ્ધઆત્મા ઉપાદેય છે, તેના આશ્રયે સંવર–નિર્જરા–મોક્ષદશા પ્રગટે છે. શુદ્ધ આત્માની
મુખ્યતાથી અધ્યાત્મનું નિરૂપણ છે.
PDF/HTML Page 31 of 53
single page version
જે જ્ઞાન–આનંદમય અતીન્દ્રિયભાવ પ્રગટ્યો તે જ જીવનું સાચું જીવન છે. આવું જીવન
ધર્મી જીવે છે, ને જગતને પણ તેવા જ જીવનનો ઉપદેશ આપે છે.–આવું જીવન જીવવું–
તે મહાવીરનો સન્દેશ છે. જે જીવનમાં આત્માની શાંતિ આવે ને જેના ફળમાં મોક્ષ થાય,
એ જ સાચું જીવન છે. અન્ન–વસ્ત્ર કે ઈન્દ્રિયોને આધીન જીવવું એ કાંઈ સાચું જીવન
નથી.
ઉપર આવ્યો ને લીલફૂગના પડમાં તીરાડ પડતાં ઉપર પૂનમનો ઝગઝગતો ચંદ્ર જોયો.
આશ્ચર્યથી તે બીજા કાચબાને તેડવા ગયો ને કહ્યું કે મેં કંઈક અદ્ભુત વસ્તુ જોઈ, ચાલો
તમને બતાવું. બધા કાચબા પાણી ઉપર આવ્યા, પણ ત્યાં તો લીલફૂગનું પડ પાછું ભેગું
થઈ ગયું હતું એટલે ચંદ્ર ન દેખાયો; બીજા કાચબા કહેવા લાગ્યા કે તેં કાંઈ જોયું નથી, તું
જૂઠું કહે છે; તેં જોયું હોય તો અમને બતાવ! પહેલો કાચબો મનમાં સમજ્યો કે મેં તો
અપૂર્વ વસ્તુ જોઈ છે પણ આ લોકોને કઈ રીતે બતાવું! તેમ ધર્મી જીવ અનંતકાળના
મોહનો પડદો ચીરીને પોતાના અતીન્દ્રિય ચૈતન્યતત્ત્વના દર્શનથી મહા આનંદિત થાય
છે. બીજા જીવોને પણ કહે છે કે આત્મા ઈન્દ્રિયાતીત મહા આનંદથી ભરેલ તત્ત્વ છે, તેને
દેખતાં મહા આનંદ થાય છે. પણ ઈન્દ્રિયજ્ઞાન દ્વારા જીવો તેને દેખી શકતા નથી એટલે
તેને તેનો વિશ્વાસ આવતો નથી; તે કહે છે કે અમને તો આત્માનો આનંદ કંઈ દેખાતો
નથી, તમે દેખ્યો હોય તો અમને બતાવો. જ્ઞાની અંતરમાં સમજે છે કે મેં તો
સ્વાનુભવથી અંતરમાં ચૈતન્યવસ્તુને સાક્ષાત્ જોઈ છે, તેના અતીન્દ્રિય આનંદનો અપૂર્વ
સ્વાદ ચાખ્યો છે, પણ બીજા ઈન્દ્રિયજ્ઞાનવાળા જીવોને તે કઈ રીતે બતાવું? મોહનો
પડદો દૂર કરી ચૈતન્યઆંખ ખોલીને પોતે જુએ તો આત્માના અપાર મહિમાની ખબર
પડે. પરમાગમ તો આત્માના મહિમાને પ્રસિદ્ધ કરી–કરીને બતાવે છે.
PDF/HTML Page 32 of 53
single page version
જુદી વસ્તુ નથી.–આવી અનુભૂતિ કરવી તે પરમાગમનું ફરમાન છે.
ભેદજ્ઞાન વડે રાગથી ભિન્ન, ઈન્દ્રિયોથી ભિન્ન, અતીન્દ્રિય ચૈતન્યવસ્તુની અનુભૂતિરૂપ
જીવન તે જ આત્માનું સાચું જીવન છે, તે સાચો આત્મા છે; તેમાં જન્મ–મરણના દુઃખનો
અભાવ છે; તે ચૈતન્યજીવન આનંદથી ભરેલું છે. ભાઈ, જૈન થઈને તું એક વાર આવું
વીતરાગી જીવન જીવતાં શીખ. તને મહા આનંદ થશે. વીતરાગી સંતો અને અરિહંતો–
સિદ્ધો આવું વીતરાગ–ચૈતન્યજીવન જીવે છે, તે જ સાચું જીવન છે.–
કોઈ સાધનની (ધનની કે અન્નની) જરૂર પડતી નથી. તે જીવન ચૈતન્યપ્રાણથી જીવાય
છે; તે જ આનંદમય સત્ય જીવન છે. તે જ પ્રભુ મહાવીરનો સંદેશ છે. આવું અતીન્દ્રિય
આનંદમય ચૈતન્યજીવન અમે જીવીએ છીએ–અને તમે પણ એવું આનંદમય
ચૈતન્યજીવન જીવો–એમ સિદ્ધપ્રભુના સમાચાર છે.
આવો મોક્ષમાર્ગ શુદ્ધાત્માના આશ્રયે અત્યારે આ ભરતક્ષેત્રે પંચમકાળમાં પણ થઈ શકે
છે. આત્માથી ‘ન થઈ શકે’ એવું ભગવાનના શાસનમાં છે જ નહિ. હકાર લાવીને કરે
તો અત્યારે પણ મોક્ષમાર્ગ થાય છે. અનેક જીવો આત્માનો અનુભવ કરીને મોક્ષમાર્ગને
પામેલા અત્યારે પણ વિદ્યમાન છે. માટે તું પણ તારા આત્માને ઉત્સાહથી મોક્ષમાર્ગ–
પર્યાયમાં જોડ. એ વીરનો માર્ગ છે. શૂરવીર થઈને તું વીરના માર્ગમાં આવી જા. તને
અપૂર્વ આનંદજીવન પ્રાપ્ત થશે.
PDF/HTML Page 33 of 53
single page version
આત્માને સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રસ્વરૂપ મોક્ષમાર્ગમાં સ્થાપ!
તેમાં જ નિત્ય વિહાર કર, નહિ વિહર પરદ્રવ્યો વિષે.
PDF/HTML Page 34 of 53
single page version
મોક્ષપંથમાં તું પરિણમાવ.
‘આ પર્યાય ને આ દ્રવ્ય’ એવા વિકલ્પો નથી, ભેદ નથી. જે આવી અનુભૂતિ કરે તેણે
પોતાના આત્માને મોક્ષમાર્ગમાં સ્થાપ્યો છે.
રત્નત્રયની મોક્ષમાર્ગપર્યાયરૂપે તારા આત્માને પરિણમાવીને તેમાં જ આત્માને સ્થાપ.
પહેલાંં બીજી ગાથામાં, ‘દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રમાં જે સ્થિત છે તે સ્વસમય છે’ એમ કહ્યું
તેનો જ આ ઉપદેશ છે.
નવી–નવી સમ્યક્ત્વાદિ નિર્મળપર્યાયરૂપે જ પરિણમ્યા કરે છે એટલે તે આત્મા
મોક્ષમાર્ગમાં જ નિશ્ચલ રહે છે; તેથી તેણે મોક્ષમાર્ગ પર્યાયમાં પોતાના આત્માને નિશ્ચલ
સ્થાપ્યો છે.
વળ.
સંસારમાં રખડ્યો તે પોતાના દોષથી; દોષ કેટલો?–કે પરદ્રવ્યને પોતાનું માન્યું
વાળીને મોક્ષપંથમાં સ્થાપે છે. અનાદિથી બંધમાર્ગમાં રહ્યો હોવા છતાં
PDF/HTML Page 35 of 53
single page version
સ્થાપી શકે છે. માટે હે ભાઈ! એક વાર તો જગતનો પાડોશી થઈને અંતરમાં આત્માને
દેખ! તને કોઈ અપૂર્વ આનંદનો અનુભવ થશે.
બીજી બધી ચિંતાને દૂર કરીને તારા ચિદાનંદસ્વરૂપને એકને જ ધ્યેય બનાવીને તેને જ
ધ્યાવ. જગત આખાથી ઉદાસ થઈ જા ને એક આત્માના મોક્ષમાર્ગમાં જ ઉત્સાહિત
થઈને તેમાં જ આત્માને સ્થાપ. તેનું જ ધ્યાન કર...તારા આત્માને સ્વતંત્રપણે જ તું
મોક્ષમાર્ગમાં સ્થાપ....બીજા કોઈનો તેમાં સહારો નથી. રાગને એકમેક કરીને તારા
આત્માને ન ધ્યાવ, પણ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ નિર્મળપર્યાયોમાં એકમેક કરીને
તારા આત્માને ધ્યાવ. આ રીતે નિર્મળપર્યાયની સાથે આત્માને અભેદ કરીને કહ્યું છે.
પણ કહ્યું હતું કે, હું મારા સમસ્ત નિજવૈભવથી–આત્મવૈભવથી શુદ્ધઆત્માનું સ્વરૂપ
દર્શાવું છું અને તમે તમારા સ્વાનુભવપ્રમાણથી જાણીને તે પ્રમાણ કરજો.–સામા શિષ્યની
એટલી લાયકાત જોઈને આચાર્યદેવે આ વાત કરી છે.
ચેતનારૂપ થઈને તું મોક્ષમાર્ગને ચેત, તેનો અનુભવ કર...ને રાગનો અનુભવ ન કર.
આત્માના સ્વભાવનો આશ્રય કરતાં જે નિર્મળપરિણામ થાય છે તે નિર્મળ–પરિણામમાં
જ તું વિહર, પરદ્રવ્યાશ્રિત થતા એવા રાગાદિ પરિણામમાં તું જરાપણ ન વિહર...આ જ
મોક્ષનો પંથ છે. આ જ મહાવીરનો માર્ગ છે.
PDF/HTML Page 36 of 53
single page version
પ્રવચન પરમાગમ–મંદિરમાં થયું હતું; તે તથા આસો વદ ચોથના
મંગલ દિવસનું પ્રવચન અહીં આપ્યું છે. પરમાગમ–મંદિરમાં
પ્રવચન કરતાં જૈનદર્શનના અગાધ મહિમાને પ્રસિદ્ધ કરીને પ્રમોદ–
પૂર્વક ગુરુદેવ કહે છે કે–અહો, જૈનદર્શન! અને તેમાં પણ
સમ્યગ્દર્શનનો મહિમા! એની શી વાત? જ્યાં આત્માનો પ્રેમ થયો
ત્યાં આખા જગતના બધા પદાર્થોમાંથી એનો રસ ઊડી જાય, ને
અંદર ચૈતન્યસ્વરૂપનો અતીન્દ્રિય સ્વાદ આવે.
કર્યો છે. તીર્થંકર ભગવંતો મુનિદશામાં કેવળજ્ઞાન થયા પહેલાંં ઉપદેશ દેતા નથી, મૌન જ
રહે છે; કેવળજ્ઞાન થયા પછી જ સમવસરણમાં પ્રભુનો ઉપદેશ નીકળે છે. પોતાનું કામ
પૂરું કરીને પછી પ્રભુનો ઉપદેશ નીકળ્યો. તે ઉપદેશને અનુસરીને સંતોએ જે વાણી રચી
તે આ સમયસારાદિ પરમાગમ છે. તેમાં સમ્યગ્દર્શનનો પ્રધાન ઉપદેશ છે.
નિર્ણય કર. જેમાં મનનો, રાગનો કે ઈન્દ્રિયનો સંબંધ નથી એવા આત્માની સન્મુખ થઈને
PDF/HTML Page 37 of 53
single page version
સારભૂત રત્નત્રય, તેમાં પણ સમ્યગ્દર્શન પ્રથમ મુખ્ય છે, તે મોક્ષનું પ્રથમ પગલું છે.
શુભરાગ તે મોક્ષનું પગલું નથી, સમ્યગ્દર્શન તે મોક્ષનું પ્રથમ સોપાન છે. એ સમ્યગ્દર્શન
વગર શુભરાગની બધી ક્રિયાઓ ધારણ કરે તો પણ તેમાં કાંઈ પરમાર્થ નથી. રાગ તે
કાંઈ ચૈતન્યનો અંતરંગભાવ નથી. સમ્યગ્દર્શન તે ચૈતન્યનો અંતરંગભાવ છે. તેથી કહે
છે કે–
સમ્યકતા ન લહે, સો દર્શન ધારો ભવ્ય પવિત્રા.
છે, હે ભાઈ! રાગની ક્રિયામાં કે શાસ્ત્રના એકલા જાણપણામાં સમ્યગ્દર્શન નથી,
ચૈતન્યની અનુભૂતિથી તે બાહ્ય છે. તેનાથી પાર અંતરંગ ચૈતન્યની અનુભૂતિ કરે તો જ
સમ્યગ્દર્શન થાય છે. સમ્યગ્દર્શન તે મોક્ષમાર્ગનું કર્ણધાર છે.
માર્ગમાં જેવા સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર કહ્યાં છે તેવા જ ઓળખીને તેની શ્રદ્ધા બરાબર
કરજે. તેમાંથી અત્યારે તારાથી થાય એટલું તો ચારિત્ર પણ કરજે. કરવા જેવી તો પૂર્ણ
વીતરાગ–ચારિત્રદશા છે. પણ તેમ ન થઈ શકે ને રાગ રહી જાય, તો તે રાગને ધર્મ ન
માનીશ, રાગને મોક્ષનો માર્ગ ન માનીશ. વીતરાગમાર્ગની શ્રદ્ધા છોડીને જો રાગને ધર્મ
માનીશ તો તને મિથ્યાત્વ થશે. વીતરાગમાર્ગની શ્રદ્ધા રાખીશ તો તારું સમ્યગ્દર્શન અને
આરાધકપણું ટકી રહેશે.
શ્રદ્ધા રાખીને તારાથી થાય તેટલું કરજે, ને બીજાની ભાવના રાખજે. નિર્ગ્રંથ મુનિપણું
પોતાથી ન પળાય તો કાંઈ વસ્ત્રસહિત મુનિપણું ન મનાય. જો વસ્ત્રસહિત મુનિપણું
માનીશ તો તીર્થંકરોની વિરાધના થશે, ને વીતરાગમાર્ગથી તું ભ્રષ્ટ થઈ જઈશ. બાપુ!
જૈનમાર્ગમાં રાગનો સૂક્ષ્મ કણ પણ ન પાલવે, એટલે કે રાગનો કોઈ કણ મોક્ષમાર્ગ
તરીકે ન મનાય.
PDF/HTML Page 38 of 53
single page version
કરજે. ન થઈ શકે તો શ્રદ્ધા રાખજે પણ બીજું માનીશ મા; માર્ગને બગાડીશ મા.
ચારિત્રદોષ હોય તેને ચારિત્રદોષ તરીકે જાણજે; પણ તે દોષને માર્ગમાં ખતવીશ નહિ.
માર્ગ તો જેમ છે તેમ રાખજે.
ચૈતન્યની શાંતિની જાત નથી. સમકિતી પણ પોતાની અવસ્થામાં જેટલા રાગાદિ ભાવો
છે તેને દોષ તરીકે જાણે છે. જ્ઞાનધારામાં રાગધારાને ભેળવતા નથી. જેટલી જ્ઞાનધારા
છે તેને તો મોક્ષમાર્ગ જાણે છે અને જેટલી રાગધારા છે તેને બંધમાર્ગ જાણે છે.
જ્ઞાનધારામાં ચૈતન્યસ્વાદનું વેદન છે; તે વેદન કાંઈ રાગધારામાં નથી. રાગધારામાં તો
દુઃખનું વેદન છે. ચૈતન્યના સ્વાદની મધુરતા પાસે જગતનો રસ ધર્મીને ઊડી ગયો છે.
સમ્યગ્દર્શનમાં આવો ચૈતન્યસ્વાદ છે. આવા સમ્યગ્દર્શનને હે જીવ! તું અત્યંત ભક્તિથી
ધારણ કર. તે ઉપરાંત સમ્યક્ ચારિત્રનું પણ જેટલું પાલન થઈ શકે તેટલું જરૂર કર.
આવો ઉપદેશ ભગવાન કેવળી–જિનદેવના માર્ગમાં છે. અહો, આવો સુંદર માર્ગ! તેને
પામીને હે જીવ! તું બીજા મિથ્યામાર્ગ સામે જોઈશ નહીં.
હોય તોપણ સમ્યગ્દર્શન ધર્મીને હોય છે. હા, સમ્યગ્દર્શનની સાથે સમ્યગ્દર્શનને યોગ્ય
ચારિત્ર (કુદેવ–કુગુરુ–કુધર્મનો ત્યાગ, અભક્ષ્ય ભક્ષણનો ત્યાગ વગેરે આચરણ) જરૂર
હોય. પણ સમ્યગ્દર્શન વગર સમ્યક્ચારિત્રદશા તો કદી ન હોય. સમ્યગ્દર્શનસહિત
સમ્યક્ચારિત્રદશા પણ હોય તો–તો મોક્ષમાર્ગમાં તે ખૂબ શોભી ઊઠે છે, તે તો ઉત્તમ છે.
પણ કોઈને તેવી ચારિત્રદશા ન હોય તો તેથી કાંઈ તેના સમ્યગ્દર્શનની કિંમત ઘટી ન
જાય. સમ્યગ્દર્શન વડે પણ તેનું આરાધકપણું બરાબર ટકી રહેશે. માટે હે જીવો! તમે
ભાવથી આવા ઉત્તમ સમ્યગ્દર્શનને ધારણ કરો.
સમ્યગ્દર્શનની કિંમત કરવા માંગે છે તેણે સમ્યક્ત્વના અપાર મહિમાની ખબર નથી. અરે,
PDF/HTML Page 39 of 53
single page version
નીકળ્યો; સ્વર્ગના ઈન્દ્ર પણ તે સમ્યક્ત્વની પ્રશંસા કરે છે. ચારિત્રદશાવંત મુનિના
સમ્યગ્દ્રષ્ટિજીવ કલ્યાણની પરંપરા સહિત ઉત્તમ મોક્ષસુખને પામે છે.
અતીન્દ્રિય મહિમારૂપ સમ્યગ્દર્શનવડે તે પરંપરા અક્ષય સુખરૂપ મોક્ષને પામે છે.
છે–તેની ઓળખાણ કરે તો મનુષ્યપણું પામવાની સફળતા છે.
મંદિર તો આત્મા છે; તેને શ્રદ્ધામાં લેતાં અપૂર્વ આનંદ થાય છે. તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિજીવ
PDF/HTML Page 40 of 53
single page version
