PDF/HTML Page 21 of 53
single page version
એમ કહ્યું (–જેના સુંદર પ્રવચનો આ અંકમાં જ આપે વાંચ્યા); હવે અહીં ૮૬મી
ગાથામાં પણ કહે છે કે–જિનશાસ્ત્રોના અભ્યાસવડે પ્રત્યક્ષ–પ્રમાણની મુખ્યતાપૂર્વક
પદાર્થોને જાણતાં ચોક્કસ મોહનો ક્ષય થાય છે; માટે શાસ્ત્ર સમ્યક્પ્રકારે અભ્યાસવા
યોગ્ય છે, એટલે કે શાસ્ત્રમાં કહેલા જીવાદિ તત્ત્વોનું સમ્યક્સ્વરૂપ જાણવા યોગ્ય છે.–
આ બંને (ગા. ૮૦ તથા ૮૬ નાં) કથન એકબીજાના સાપેક્ષ છે, તેમનામાં કોઈ
વિરોધ નથી.
છે. અરિહંતભગવાનના શુદ્ધ દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય ચેતનમય છે એમ જાણવાનું કહ્યું,–હવે તે
જણાય કઈ રીતે? કે સર્વજ્ઞે કહેલા આગમના ભાવશ્રુતજ્ઞાનવડે જ શુદ્ધ દ્રવ્ય–ગુણ–
પર્યાયનું જ્ઞાન થાય છે. આવા ભાવશ્રુતજ્ઞાનમાં આનંદના તરંગ ઉલ્લસે છે, ને તે
જ્ઞાનની તાકાતથી મોહનો નાશ જરૂર થાય છે.
સ્વરૂપનું પણ જ્ઞાન તેમાં આવી જ જાય છે. આ રીતે અરિહંતદેવના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયનું
જ્ઞાન, અને આગમનું જ્ઞાન, એ બંને પરસ્પર સાપેક્ષ છે, એકની સાથે બીજું આવી જ
જાય છે.
જોઈએ,–તો જ તેના ભાવોનું સાચું જ્ઞાન થતાં મોહનો નાશ થઈને અપૂર્વ મોક્ષમાર્ગ
પ્રગટે. માટે આચાર્યદેવ કહે છે કે મોહના નાશને અર્થે સર્વજ્ઞની વાણીરૂપ આગમનો
અભ્યાસ કરવો; કઈ રીતે અભ્યાસ કરવો? કે ભાવશ્રુતજ્ઞાનના અવલંબનથી દ્રઢ કરેલા
સમ્યક્ પરિણામવડે અભ્યાસ કરવો; ભાવશ્રુતજ્ઞાન અંદરમાં ઢળે છે, એટલે સ્વલક્ષે જે
જિનવાણીનો અભ્યાસ કરે છે તેને તો શબ્દે–શબ્દનું જ્ઞાન કરતાં પરમઆનંદરસ ઝરે છે.
માટે સમ્યક્ પ્રકારે જિનાગમનો અભ્યાસ કર્તવ્ય છે.
PDF/HTML Page 22 of 53
single page version
વીતરાગતા સ્વદ્રવ્યના જ આશ્રયે થાય છે.
સ્વદ્રવ્યનો આશ્રય તેના સમ્યક્ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન વડે જ થાય છે.
જિનશાસ્ત્રોમાં ક્્યાંય પણ રાગ–દ્વેષને તાત્પર્ય કહ્યું નથી;
પરદ્રવ્યના આશ્રયે જીવનું કલ્યાણ થવાનું કહ્યું નથી.
PDF/HTML Page 23 of 53
single page version
શક્તિરૂપ સંપદા પ્રગટે છે; તે સહૃદય ભાવુક જીવના અંતરમાં આનંદના ઉદ્ભેદ
દેનારા એવા પ્રત્યક્ષ પ્રમાણવડે, તથા પ્રત્યક્ષપૂર્વકના અનુમાન–આગમાદિ પ્રમાણોવડે
સ્વ–પર સમસ્ત વસ્તુનું સ્વરૂપ જાણતાં મોહનો નાશ થાય છે. બસ, આ છે મોહના
નાશનો ઉપાય!
તેમાં એને કંટાળો કે બોજો નથી લાગતો પણ જ્ઞાનની મજા આવે છે એટલે ક્રીડા કરે છે–
એમ કહ્યું. પહેલાંં અજ્ઞાનમાં રાગની રમત કરતો, હવે જિનાગમના અભ્યાસવડે જ્ઞાનની
રમત માંડી છે; અંદરના વસ્તુસ્વરૂપને જાણવામાં શ્રુતજ્ઞાનના અનંત પડખાં દ્વારા નવા–
નવા અદ્ભુત ભાવો જાગે છે તે શ્રુતજ્ઞાનની કેલિ છે; એવી જ્ઞાનક્રીડા વડે મુમુક્ષુજીવ,
ભગવાન અરિહંતના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયને તથા પરમાર્થે પોતાના આત્માના તેવા
સ્વરૂપને નક્કી કરે છે; તેને યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપ જ્ઞાનમાં આવતાંવેંત જ આનંદના સંવેદન
સહિત પ્રત્યક્ષ પ્રમાણરૂપ સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટે છે; અને મોહનો નાશ થઈ જાય છે.
જિનવચન–અનુસાર વસ્તુના સ્વરૂપનું સાચું જ્ઞાન થાય ત્યાં મોહ રહી શકે જ નહિ.
ભાન થઈને, દ્રવ્યમાં ગુણ–પર્યાયને અભેદ કરીને આત્માનો અનુભવ થાય છે, ત્યાં
મોહનો નાશ થઈને સમ્યક્ત્વ થાય છે. (એ વાત ૮૦ મી ગાથામાં કરી.) એ જ રીતે
ભગવાનના આગમમાં દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયસ્વરૂપ સ્વ–પર વસ્તુનું ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપ જેમ
કહ્યું છે તેમ, આત્માના સ્વ–સંવેદનપ્રત્યક્ષ પ્રમાણ સહિત જાણતાં મોહનો જરૂર નાશ
થાય છે, એટલે સમ્યગ્જ્ઞાન થાય છે.–તેથી મોહના ક્ષયને અર્થે મુમુક્ષુએ ભાવશ્રુતજ્ઞાનના
અવલંબનવડે સમ્યક્ પ્રકારે જિનાગમનો અભ્યાસ કર્તવ્ય છે. (એ વાત ૮૬ મી ગાથામાં
કરી.)
PDF/HTML Page 24 of 53
single page version
કર્યું તે રીતે નહિ, પણ તેનાથી જુદી રીતે ધર્મની શરૂઆત કરવા જે તૈયાર થયો છે તે
જીવ ધર્મની શરૂઆતમાં પ્રથમ તો સમ્યગ્જ્ઞાનનો અભ્યાસ કરે છે; તેને જિનવાણીમાં
ક્રીડા કરવાથી માંડીને મોહનો ક્ષય થતાં સુધીમાં વચ્ચે શું–શું થાય છે તે બધું આચાર્યદેવે
અલૌકિક રીતે બતાવીને, અનુભવનો ઉપાય સ્પષ્ટ દેખાડયો છે. હવે તે પ્રમાણે પોતાની
અંદર પ્રયોગ કરીને પ્રયત્નવડે આત્માનો સાક્ષાત્ અનુભવ કરવો તે મુમુક્ષુનું કામ છે.
જ્યાં મુમુક્ષુએ અનુભવ કરવા માટેની ‘પ્રથમ ભૂમિકા’ માં ગમન કર્યું ત્યાં જ બીજે
બધેથી રસ છૂટીને, મારું ચૈતન્યતત્ત્વ જિનાગમમાં કેવું કહ્યું છે–તેને શોધવા માટે ભાવ–
જ્ઞાનથી જિનાગમમાં ક્રીડા કરે છે; આત્મા પ્રત્યે પરમ પ્રેમપૂર્વક અપૂર્વભાવે તેનો
અભ્યાસ કરે છે. અનાદિથી જે કર્યું તે જ કરે તેને ‘પ્રથમ’ કેમ કહેવાય? ‘પ્રથમ’ નો
અર્થ એ છે કે, અનાદિથી ચાલતી આવેલી અશુદ્ધ પરિણતિથી જુદી જાતની નવી
શરૂઆત કરે છે...જિનાગમે જેવો આત્મસ્વભાવ કહ્યો તેવો લક્ષગત કરીને જ્ઞાનને તેમાં
લઈ જાય છે; રાગવડે નહિ પણ ભાવશ્રુતજ્ઞાનની ક્રીડાવડે નવી અપૂર્વ શરૂઆત કરે છે,
–મુમુક્ષુજીવના અંતરના પ્રયત્નની આ અપૂર્વ વાત છે.
ચૈતન્યની જાતથી જુદા છે’–એમ સ્વ–પર ભાવોનું સ્પષ્ટ ભિન્નપણું તેના વેદનમાં
ભાસતું જાય છે; ભેદજ્ઞાનના અભ્યાસના વારંવાર સંસ્કારથી ઊંડે–ઊંડે ઊતરતાં જ્ઞાનમાં
જે સ્વસંવેદનરૂપ શક્તિ ખીલવા માંડી–તેને ‘વિશિષ્ટ’ કહી છે. વિશિષ્ટ એટલે સામાન્ય
જાણપણાની વાત નથી, પણ અંદરમાં આત્મા તરફ જે જ્ઞાન ઝૂકતું જાય છે, ને રાગથી
અધિક થવા માંડ્યું છે, તે વિશિષ્ટ છે. આવા વિશિષ્ટ જ્ઞાનરૂપ સ્વસંવેદનશક્તિ તે
મુમુક્ષુની સંપદા છે; રાગને સંપદા ન કીધી, પણ સ્વસન્મુખીજ્ઞાન તે સંપદા છે. આવી
જ્ઞાનસંપદા પ્રગટ કરીને...સ્વ–પર તત્ત્વોને યથાર્થસ્વરૂપે જાણે છે.–કઈ રીતે જાણે છે?
પોતાના આત્માને તો સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષ પ્રમાણવડે અનુભવગમ્ય કરીને જાણે છે, તે
ઉપરાંત પ્રત્યક્ષથી અવિરુદ્ધ અન્ય પ્રમાણો (જિનાગમ વગેરે) દ્વારા સમસ્ત તત્ત્વોને
યથાર્થ સ્વરૂપે જાણે છે; ત્યાં જ્ઞાનમાં કોઈ વિપરીતતા રહેતી નથી ને મોહનો ઢગલો
(–દર્શનમોહ) નષ્ટ થઈ જાય છે.
PDF/HTML Page 25 of 53
single page version
શબ્દોમાં નથી રોકાઈ જતો પણ જ્ઞાનીના હૃદયમાં પહોંચી જાય છે ને તેમણે કહેલા શુદ્ધ
જીવાદિ તત્ત્વોનું સ્વરૂપ સમ્યક્પરિણામવડે જાણી લ્યે છે. આવું જાણતાં તે સહૃદય–
મુમુક્ષુના અંતરમાં આનંદનો ઉદ્ભેદ થાય છે, શાંતિનો ફુવારો ઊછળે છે, સમ્યગ્જ્ઞાનની
સાથે જ તેને અતીન્દ્રય આનંદની અનુભૂતિ થાય છે. તે જીવ સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષરૂપ
સ્વાનુભવપ્રમાણથી તો પોતાના આત્માનું સમ્યક્સ્વરૂપ જાણે છે, ને તેવા પ્રત્યક્ષપૂર્વક
પરોક્ષપ્રમાણવડે સમસ્ત તત્ત્વોને જાણે છે. પ્રત્યક્ષવગરનું એકલું પરોક્ષ તે ખરેખર
પ્રમાણ નથી.
ઉત્તર:–મુમુક્ષુનું જોર વિકલ્પ ઉપર નથી; પણ શાસ્ત્ર શું કહે છે તેના ઉપર વલણ
ચૈતન્યસ્વભાવ તરફ ઝુકી રહ્યું છે. ‘આત્મા આનંદસ્વરૂપ છે, જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, તેનો નિર્ણય
કરીને તમારી પર્યાયને તેમાં અભેદ પરિણમાવો’–એમ શાસ્ત્રોની આજ્ઞા છે, તેથી તે
શાસ્ત્રનો સમ્યક્ અભ્યાસ કરનાર મુમુક્ષુને તો અંદરમાં તેવા વાચ્યરૂપ પોતાનો
જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્મા સ્વસંવેદનમાં આવતો જાય છે, ને મોહનો નાશ થતો જાય છે.–આ
માટે અંદર આત્માની લગની લાગવી જોઈએ. શાસ્ત્રઅભ્યાસનો હેતુ કાંઈ શબ્દો સામે
જોઈને બેસી રહેવાનો નથી, પણ શાસ્ત્રમાં જેવો કહ્યો તેવો પોતાનો જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ
આત્મા લક્ષમાં લઈને તેનું સ્વસંવેદન કરવું તે મુમુક્ષુનો હેતુ છે, ને એવું ચૈતન્ય–સંવેદન
થતું જાય તે જ સમ્યક્ શાસ્ત્રઅભ્યાસ છે. તેના ફળમાં આનંદની પ્રાપ્તિ ને મોહનો નાશ
જરૂર થાય છે.–આ અપેક્ષાએ શ્રુતના અભ્યાસથી નિર્જરા થવાનું પણ કહ્યું છે.
આત્માના લક્ષપૂર્વક જ્યાં શાસ્ત્રનો અભ્યાસ છે ત્યાં વિકલ્પ ગૌણ છે ને જ્ઞાન
ને જ્ઞાનરસનું ઘોલન વધતું જાય છે. સમયસારના ત્રીજા કળશમાં પણ અમૃતચંદ્રસ્વામીએ
કહ્યું છે–કે–‘આ સમયસારની વ્યાખ્યાથી જ મારા આત્માની પરમવિશુદ્ધિ થાઓ. ’ છેલ્લે
PDF/HTML Page 26 of 53
single page version
કરવો. આ મોહના ક્ષયનો ઉપાય છે.
નથી જતું;– પણ આત્માનો સાચો અર્થી થઈને, સમ્યક્પરિણામથી તેનો અભ્યાસ કરવો
જોઈએ. જિનવાણી તો અરિહંત જેવું શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ દેખાડે છે–
લક્ષ થવાને તેહનો કહ્યાં શાસ્ત્ર સુખદાઈ. (શ્રીમદ્રાજચંદ્ર)
જ સમસ્ત જિન શાસ્ત્રોનું કથન છે, તેથી તેનો અભ્યાસ સુખદાયી છે, તેમાં પરમ
શાંતરસ ઝરે છે. જિનવાણીમાં પદેપદે ચૈતન્યનો શાંતરસ ઝરે છે–કેમકે આત્મામાં
શાંતરસ ભર્યો છે તેને જિનવાણી બતાવે છે. આચાર્યદેવ છેલ્લે ૯૨ મી ગાથામાં
અધિકાર પૂરો કરતાં કહેશે કે અહો! જિનેન્દ્રદેવના શબ્દબ્રહ્મ જયવંત વર્તો કે જેના
પ્રસાદથી શુદ્ધ આત્મતત્ત્વની ઉપલબ્ધિ થઈ, અને અનાદિનો મોહ છૂટી ગયો.
PDF/HTML Page 27 of 53
single page version
નાશ થાય છે;– તે વસ્તુસ્વરૂપ કહે છે:–
અલગ–અલગ તેઓ ત્રણ વસ્તુ નથી. જે ગુણ–પર્યાયો છે તેનું સત્પણું તે દ્રવ્ય જ છે,
સમસ્ત ગુણ–પર્યાયોનું એકસ્વરૂપ છે તે દ્રવ્ય જ છે. દ્રવ્યનું સત્ત્વ જુદું, ને ગુણ–
પર્યાયોનું સત્ત્વ જુદું–એમ તેમને ભિન્ન–સત્ત્વપણું નથી. એક જ સત્ત્વ પોતે દ્રવ્ય–ગુણ–
પર્યાય સ્વરૂપ છે.
*
પદાર્થોના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયથી સર્વથા જુદા છે.
પર્યાયોથી સર્વથા જુદા છે.
–આમ સ્વ–પરનો વિભાગ જાણતાં જીવ–અજીવમાં ક્્યાંય એકત્વબુદ્ધિનો મોહ ન
મિથ્યાબુદ્ધિરૂપ મોહ પણ ન રહ્યો; પોતાનું સત્પણું, પરથી ભિન્ન પોતાના દ્રવ્ય–ગુણ–
પર્યાયમાં જ પરિપૂર્ણ દેખ્યું, ત્યાં સ્વાશ્રયે સમ્યક્ત્વાદિરૂપ શુદ્ધ પરિણમન થાય છે, ને
મોહ રહેતો નથી.
વસ્તુની આવી સ્વાધીનતા વીતરાગી જિનવાણી સિવાય બીજું કોણ બતાવે?–આવા
સ્વાધીન સ્વરૂપને જાણતાં સમ્યગ્જ્ઞાન ને વીતરાગતા થાય છે.–તે જિનવાણીના સાચા
અભ્યાસનું ફળ છે.
પોતાના દ્રવ્યથી જુદા નથી રહેતા પણ તન્મયપણે તેને પ્રાપ્ત કરે છે–પહોંચી વળે છે–પોતે
PDF/HTML Page 28 of 53
single page version
–ગુણ–પર્યાયોમાં ગુણ–પર્યાયો સ્વકીયદ્રવ્યથી અભિન્ન છે. એટલે દ્રવ્ય પોતે જ ગુણ–
પર્યાયોસ્વરૂપ સત્ છે. વસ્તુના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયમાં ક્્યાંય અન્ય દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયનો
પ્રવેશ નથી, એટલે અન્ય ઉપર રાગ–દ્વેષ કરવાનું કોઈ પ્રયોજન રહેતું નથી. આ રીતે
આવા વસ્તુસ્વરૂપની ઓળખાણમાં ભેદજ્ઞાન અને વીતરાગતા જ ઝરે છે.
અહો, જિનેશ્વરદેવના આવા વીતરાગી ઉપદેશની પ્રાપ્તિ મહા ભાગ્યથી થાય છે.
વસ્તુસ્વરૂપ દેખાડનાર ભગવાનનો આ ઉપદેશ મોહ–રાગ–દ્વેષને હણવા માટે તીક્ષ્ણ
તે જીવ પામે અલ્પકાળે સર્વદુઃખવિમોક્ષને. ૮૮.
મોહનો નાશ કરી શકે. પણ જેની માન્યતા જ જિનોપદેશથી વિપરીત હોય, એક
વસ્તુના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયને બીજી વસ્તુમાં જે ભેળવી દેતો હોય, અથવા એક જ વસ્તુના
સ્વદ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયને ભિન્ન–ભિન્ન માનતો હોય, તે તો જિનઉપદેશને પામ્યો જ નથી, તે
તો પર સાથે એકત્વબુદ્ધિથી મોહ તથા રાગ–દ્વેષને કરે છે, એટલે તે મોહને હણી શકતો
નથી; તેને તો મોહ સાથે મિત્રતા છે.
એકતા છે; મારા ગુણ–પર્યાયોમાં તન્મયરૂપે હું જ વર્તું છું. મારી પર્યાયમાં જે ચૈતન્યપણું
સંવેદનમાં આવે છે તેનો સંબંધ (એકતા) મારા આત્મા સાથે છે, એમ સ્વકીય
ચૈતન્યલક્ષણવડે ધર્મીજીવ પોતાના આત્માને અન્ય સમસ્ત પદાર્થોથી જુદો અનુભવે છે.
–આવા અનુભવમાં સ્વ–પરનું અત્યંત ભેદજ્ઞાન થતાં જરાપણ મોહ રહેતો નથી.
દ્રવ્ય ક્્યાં રહે છે? –પોતાના ગુણ–પર્યાયમાં જ રહે છે.
PDF/HTML Page 29 of 53
single page version
નિર્મોહતા થાય છે; અને એવો જીવ અચિરકાળમાં મોક્ષને પામે છે, મોક્ષ પામવામાં હવે
તેને દીર્ઘકાળ નથી લાગતો.
થકા ચાર ગતિનાં ભયંકર દુઃખોમાં ખદખદી રહ્યા છે.–અતિ દીર્ઘ–બહુ લાંબો કાળ એવા
દુઃખોમાં વીતી ગયો.–અરે, થઈ ગયું તે થઈ ગયું;–પણ હવે, આવા ઘોર દુઃખોથી શીઘ્ર
છોડાવનારો જિનોપદેશ મહાભાગ્યથી મને પ્રાપ્ત થયો, તે જિનોપદેશમાં ચેતનલક્ષણરૂપ
મારા સ્વતત્ત્વના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય પરથી અત્યંત ભિન્ન બતાવ્યા; તો હવે આવો
કલ્યાણકારી જિનોપદેશ પામીને મારે શીઘ્ર જ ઉત્કૃષ્ટ પ્રયત્નવડે મોહને હણી નાંખવો
યોગ્ય છે.–આમ દ્રઢ નિશ્ચય કરીને મુમુક્ષુજીવ અંતર્મુખ ઉદ્યમવડે, સ્વકીય ચૈતન્યસ્વરૂપ
દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયોને પોતામાં સમાવતો, અને પરકીય ચેતન–અચેતન સમસ્ત પદાર્થોને
પોતાથી ભિન્ન રાખતો, ત્રણેકાળ ચૈતન્યલક્ષણસ્વરૂપે પોતાને અનુભવે છે, તે જ વખતે
તેનો મોહ ક્ષય થઈ જાય છે; ને અલ્પકાળમાં જ તે જીવ આ ઘોર દુઃખમય સંસારથી
છૂટીને અપૂર્વ આનંદમય મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે. જુઓ, આ જિનવાણીના સાચા
અભ્યાસનું ઉત્તમ ફળ! મોહનો નાશ ને મોક્ષની પ્રાપ્તિ–તે જિનવાણીના સમ્યક્ અભ્યાસ
દ્વારા કરેલા ભેદજ્ઞાનનું ફળ છે.
ઉત્તર:– સમયસારાદિ પરમાગમોમાં વીતરાગસંતોની જે વાણી છે તે જિનોપદેશ
સર્વજ્ઞપણું જેમને પ્રગટ છે એવા અરિહંતદેવના સ્વરૂપનો પણ નિર્ણય થઈ જાય છે.
અરિહંતદેવના શુદ્ધ દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયનું યથાર્થસ્વરૂપ જેણે જાણી લીધું તેના જ્ઞાનમાં
અરિહંતનો કદી વિરહ નથી. અને, બહારમાં અરિહંતદેવની સન્મુખ બેઠો હોવા છતાં જે
જીવ અંતરમાં તેમના આત્મિકસ્વરૂપને નથી ઓળખતો તેને અરિહંતદેવ મળ્યા નથી,
સમવસરણમાં પણ તેને તો અરિહંતનો વિરહ જ છે.
PDF/HTML Page 30 of 53
single page version
તે સર્વજ્ઞનું અસ્તિત્વ જેને ન ભાસ્યું તેને તો (તે મહાવિદેહમાં હોય તોપણ) સર્વજ્ઞનો
વિરહ જ છે. એક વસ્તુ ઘરમાં પડી હોય, પણ જેને તેની ખબર નથી તેને તો તેનો વિરહ
છે; અને ઘરમાં રહેલી વસ્તુની જેને ખબર છે તેને તો પોતે ગમે ત્યાં બેઠો હોય તોપણ તે
વસ્તુનો સદ્ભાવ જ છે, વિરહ નથી.
દર્શનમોહનો નાશ કરીને સમ્યગ્દર્શન નહિ પામે–તો પછી ક્યારે પામીશ? સંસાર–
દુઃખથી છૂટવાનો અત્યારે જ ઉત્તમ અવસર છે. મોહને છેદનારો તીક્ષ્ણ અસિધાર જેવો
વીતરાગમાર્ગનો ઉપદેશ ઝીલીને, સ્વ–પરની અત્યંત ભિન્નતા નક્કી કરીને તું
સ્વસન્મુખ થા. ચૈતન્યનું સ્વરૂપ જાણતાંવેંત ઉપયોગ તેમાં સન્મુખ થઈને એકાગ્ર થયો
તે જ મોહને છેદવા માટે તીક્ષ્ણ તલવારનો પ્રહાર છે. સમયસારમાં તેને ‘પ્રજ્ઞાછીણી’
કહી છે, અહીં ‘તીખી તલવાર’ કહી છે.
વાણી ઝીલવી તે તો શૂરવીરોનાં કામ છે.–‘હરિનો મારગ છે શૂરાનો; નહીં કાયરનું કામ.’
પણ તેનાથી ભિન્ન ચૈતન્યસ્વરૂપ હું છું–એમ અંતરના સ્વભાવ તરફ તેની બુદ્ધિ ઢળે છે.
બધું મારાથી પર છે;–આમ સ્વ–પરને સમ્યક્પણે ભિન્ન જાણનાર જીવને મોહનો ક્ષય
થઈ જાય છે. જિનવાણીનો પણ એ જ ઉપદેશ છે. તેથી જેણે સ્વ–પરનું ભેદજ્ઞાન કરીને
મોહનો નાશ કર્યો તેણે જ જિનવાણીનો સાચો અભ્યાસ કર્યો છે.
PDF/HTML Page 31 of 53
single page version
વસ્તુમાં ઉપયોગને એકાગ્ર ન કરે તો જીવ મોહને ક્યાંથી હણી શકે? મુમુક્ષુ તો શૂરવીર
થઈને, જ્ઞાનના પ્રયત્નવડે, જિનવાણીમાં કહ્યા પ્રમાણે સ્વ–પરને ભિન્ન જાણીને,
અંતર્મુખ ઉપયોગના દ્રઢ પ્રહારવડે મોહને હણી નાંખે છે. આ જ મોહના નાશની રીત છે.–
જિનમાર્ગથી દ્રવ્યો મહીં જાણો સ્વ–પરને ગુણવડે. (૯૦)
સમ્યગ્જ્ઞાન થાય છે.
અને તેનાથી થયેલી આત્મતત્ત્વની ઉપલબ્ધિ જયવંત વર્તો.
શું ફળ તમારામાં આવ્યું તેનો તો વિચાર કરો!
–પોતાને રાગથી ભિન્ન આત્મસ્વરૂપનું ભાન થઈને વીતરાગભાવની ભાવના
જાગે છે.
PDF/HTML Page 32 of 53
single page version
પણ સુયોગ્ય હોય છે–તેનું સુંદર વર્ણન.
ત્યાગ વગેરે ઉત્તમ આચરણ હોય છે.
એવા ધર્મી શ્રાવકને આઠ મૂળગુણો હોય છે. જેમાં મધ–માંસ–મદિરાનો સંબંધ હોય એવી
વસ્તુનો, કે એવી શંકાવાળી દવાનો પણ નિયમપૂર્વક ત્યાગ મૂળગુણમાં આવી જાય છે;
તથા જેમાં ત્રણ જીવો હોય એવા ખોરાકનો ત્યાગ હોય, શિકાર જુગાર વગેરે તીવ્ર
કષાયવાળા વ્યસન ન હોય, રાત્રિભોજન પણ ન હોય, ને પાણી પણ વિધિપૂર્વક ગાળેલું
પ્રાસુક જ વાપરે. વ્યવહારધર્મનો બધો વિવેક શ્રાવકને બરાબર હોય છે. અંદર એકદમ
વીતરાગી ચૈતન્યતત્ત્વ જ્યાં વેદનમાં આવ્યું ત્યાં તીવ્ર હિંસા કે તીવ્ર કષાયવાળી પ્રવૃત્તિ
રહે નહીં. માંસાદિ તીવ્ર અભક્ષનો ખોરાક તો જૈન નામ ધરાવે તેને પણ હોય નહિ; અરે,
સામાન્ય સજ્જન આર્યમાણસોને પણ તેવો ખોરાક હોય નહીં; તો પછી ધર્માત્માને તો
તેનું નામ પણ કેવું? એવા જીવો સાથે ખાન–પાનનો સંબંધ પણ ધર્મીને ન હોય. તથા
જ્યાં એવા અભક્ષનું ભક્ષણ થતું હોય એવા સ્થાનોમાં (હોટલ વગેરેમાં) પણ મુમુક્ષુ–
સજ્જન ખાન–પાન કરે નહીં. અત્યારના સિનેમા વગેરે વિષય–કષાયપોષક કાર્યો પણ
મુમુક્ષુજીવને શોભે નહીં; એટલે ધર્માત્મા તો એવી નીરર્થક પ્રવૃત્તિને છોડે છે.
તેવા ધર્મને દેખીને પ્રસન્નતા તથા આદરભાવ થાય છે; તે મુનિ–શ્રાવક કે સાધર્મી
PDF/HTML Page 33 of 53
single page version
જેવા ધર્માત્મા આહાર ટાણે રસ્તા પર જઈને મુનિરાજની વાટ જોતા ઊભા રહેતા ને
ભાવના ભાવતા કે કોઈ મુનિ–ધર્માત્મા પધારે તો તેમને ભોજન કરાવીને પછી હું જમું.
–ને મુનિ પધારે ત્યાં તો અત્યંત ભક્તિથી હૃદય ઊછળી જાય ને આહારદાન કરે.
પ્રત્યે પણ આદરભાવથી દાનાદિ કરે છે. અહા, આવો સર્વોત્કૃષ્ટ જૈનધર્મ! ને આવા
સર્વોત્કૃષ્ટ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર, તેમના માટે હું શું કરું!–કઈ રીતે તેમનો મહિમા કરું! કઈ
રીતે જગતમાં તેમનો પ્રભાવ પ્રસિદ્ધ કરું?–એમ ધર્મીને ઉત્સાહ હોય છે. અંદર તો
સમ્યક્ત્વાદિ ગુણવડે પોતાના આત્માને વિભૂષિત કર્યો છે; ને બહારમાં પણ વિવેકપૂર્વક
જિનપૂજાનો ઉત્સવ, ગુરુસેવા–મુનિભક્તિ, દાન, સ્વાધ્યાય, શાસ્ત્રપ્રચાર વગેરેથી જૈન–
શાસનની શોભા વધારે છે. મૂળધર્મ તો સમ્યક્ત્વાદિ શુદ્ધભાવ છે, ને તેની સાથે શ્રાવકને
આવો વ્યવહારધર્મ હોય છે. ધર્મપ્રવૃત્તિમાં પણ ત્રસહિંસા ન થાય તેનો તેને વિવેક હોય
છે. અને દાન દેવામાં પણ પાત્ર–અપાત્રનો વિવેક હોય છે. અન્ય લૌકિક કાર્યોમાં લાખો–
વાપરતાંય લોભ કરે,–તો એને દાનનો કે ધર્મનો વિવેક કહેવાય નહિ. ધર્માત્માને તો
ચારેકોરનો વિવેક હોય છે. દાન દેવામાં પણ જૈનમાર્ગની ને સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–
ચારિત્રની વૃદ્ધિ કેમ થાય,–તેમ વિચારે છે; ધર્માત્માના સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની
વિશેષતાને ઓળખીને તે ગુણોનું બહુમાન કરે છે.–આમાં ગુણની ઓળખાણ તે મુખ્ય
છે. ધર્માત્માના ગુણને ઓળખ્યા વગર પાત્રદાનનો ખરો લાભ થાય નહિ. મિથ્યાદ્રષ્ટિને
ગુણની ખરી ઓળખાણ નથી એટલે વિવેક નથી, તે તો એકલા રાગને ઓળખે છે ને
રાગમાં જ વર્તે છે; રાગથી પાર ધર્મીના રત્નત્રયગુણોને તે ઓળખતો નથી. એની
ઓળખાણ કરે તો તો ભેદજ્ઞાન થઈ જાય; ભેદજ્ઞાન વગર ગુણ–દોષની સાચી ઓળખાણ
કર્યા, તેનાથી ભવભ્રમણનો અંત ન આવ્યો. એકવાર પણ જો રાગથી પાર
ચૈતન્યગુણોની ઓળખાણ કરે તો ભવભ્રમણનો અંત આવી જાય.
રાગથી જુદી છે. આ રીતે સમ્યગ્દર્શન સાથે શ્રાવકને વીતરાગભાવરૂપ ક્રિયા તેમજ
દાનાદિ શુભરાગરૂપ ક્રિયાઓ ભૂમિકા પ્રમાણે હોય છે.
PDF/HTML Page 34 of 53
single page version
PDF/HTML Page 35 of 53
single page version
PDF/HTML Page 36 of 53
single page version
વિદ્વાનભાઈઓને મોકલી શકતા નથી, લગભગ ૮૦ જેટલા સ્થળે વિદ્વાનભાઈઓ
PDF/HTML Page 37 of 53
single page version
અધ્યાત્મશૈલિના તત્ત્વજ્ઞાનથી ભરપૂર પ્રવચનો સાંભળીને દરેક સ્થળે જૈનસમાજને ખૂબ
પ્રસન્નતા થઈ હતી, ને એક મૂળભૂત વાત સૌને લક્ષમાં આવી હતી કે વીરનાથ
ભગવાનના માર્ગમાં મોક્ષને સાધવા માટે સૌથી પહેલાંં આત્માનું સમ્યગ્દર્શન ને
સમ્યગ્જ્ઞાન જરૂર કરવું જોઈએ; ત્યારપછી ચારિત્ર પણ મુમુક્ષુનું કર્તવ્ય છે. નીચેના ગામ
–શહેરોમાં સોનગઢના પ્રચારવિભાગ તરફથી મુમુક્ષુ–વિદ્વાન ગયા હતા, ને ત્યાં દરેક
સ્થળે પૂજન–અભિષેક–રથયાત્રા–પ્રવચન–ધાર્મિકવર્ગ વગેરે દ્વારા સુંદર ધર્મપ્રભાવના
થયાના સમાચાર આવ્યા છે–
નાગપુર, બેલનગંજ, આગરા, જયપુર, વીંછીયા, મોરબી, વાંકાનેર, રાજકોટ, મુંબઈ
તથા ઉપનગરો, આરૌન બીના, શહપુરા (મિટૌની), ઈન્દ્રાના, મોશી–નૈરોબી
(આફ્રિકા), વડોદરા, હરદા, બંડા–બેલઈ (સાગર) ખુરઈ, જબલપુર, પનાગર, ઈમ્ફાલ
–મણિપુર, હિંમતનગર, સિકન્દ્રાબાદ–હૈદ્રાબાદ, ભોપાલ, પિપલાની, બેંગલોર, કલકત્તા,
ગૌહાતી–આસામ, મહિદપુર, ભિન્ડ, ખનિયાંધાના (શિવપુરી), બેગમગંજ, એત્માદપુર,
ઉદયપુર, લોહારદા, શિવપુરી
ઉદ્યાપન થયું. મુલુન્દમાં કુમારપાળ કાંતિલાલે (વર્ષ ૧૪) આઠ ઉપવાસ કર્યા હતા;
સીહોર (મ. પ્ર.) માં
અઢીહજાર વર્ષીય નિર્વાણમહોત્સવ બાબતમાં દરેક સ્થળે ઘણો જ ઉત્સાહ છે. ખુરઈ
(સાગર) માં માનસ્તંભ બને છે; બેંગલોરમાં જિનમંદિર તથા સમવસરણ બની રહ્યા
છે, આગામી વર્ષમાં પ્રતિષ્ઠામહોત્સવ થશે. ભોપાલ (પિપલાની) માં પણ નવું
જિનમંદિર બની રહ્યું છે; તેનો પણ પ્રતિષ્ઠામહોત્સવ આવતા વર્ષમાં થશે. વાંકાનેરમાં
યુવાનોએ અકલંક–નિકલંક નાટક કર્યું હતું; તેમાં જૈનધર્મની ભક્તિ–પ્રભાવના પ્રસંગો
દેખીને સૌ આનંદિત થયા હતા.
PDF/HTML Page 38 of 53
single page version
PDF/HTML Page 39 of 53
single page version
() એ સરનામે મોકલી આપશો. અત્યારે આત્મધર્મના ૩૫૦૦ ઉપરાંત
ગ્રાહકો છે–જે અત્યાર સુધીના ૩૧ વર્ષમાં સૌથી વધુ છે;–પણ હવેના નિર્વાણ–
અપેક્ષા રાખીએ. માત્ર લવાજમ વધવાના કારણે એકપણ જિજ્ઞાસુ આત્મધર્મ વાંચવાનું
બંધ ન કરે; તે માટે સમર્થ જિજ્ઞાસુઓ પોતપોતાના અન્ય સાધર્મીનું પણ લવાજમ
ભરીને વાત્સલ્યભાવ બતાવજો. આત્મધર્મને પ્રગતીના પંથે રાખવા માટે સંકોચપૂર્વક
લવાજમમાં આટલો વધારો કરવાની ફરજ પડી છે. આપ તુરતમાં જ આપનું લવાજમ
ભરીને સાથ આપશો. કાગળની ખેંચને કારણે અંકો મર્યાદિત સંખ્યામાં જ છપાય છે,
અને મોડા લવાજમ મોકલનારને શરૂના અંકો મળવાનું મુશ્કેલ બની જાય છે. પહેલી
તારીખથી જ નવો અંક છાપવાનું શરૂ થશે, માટે આપ ત્યાર પહેલાંં જ લવાજમ મોકલી
આપશો. મુંબઈ–રાજકોટ–અમદાવાદ–કલકત્તા વગેરેના મુમુક્ષુ મંડળને શીઘ્ર પોતાના
રહ્યો છે. તે મંગલ પ્રારંભમાં ભારતના વડાપ્રધાન શ્રીમતી
ઇંદિરાબેન ગાંધી રેડિયો–પ્રવચન દ્વારા મહાવીર ભગવાન પ્રત્યે
અંજલિ આપશે.–અને તેમના કરતાંય વધુ ભાવભીની શ્રદ્ધાંજલિ
આપણે સૌ મુમુક્ષુઓ આપીશું
PDF/HTML Page 40 of 53
single page version
જેમના તરફથી ૨૫ રૂા. આવેલ છે તેમનાં નામ અહીં આપીએ છીએ.