PDF/HTML Page 21 of 53
single page version
પણ વેદનના સ્વાદમાં જુદા પડી ગયા છે. અંતરના સ્વભાવમાં જોતાં મને મારા આનંદનું
વેદન થાય છે માટે મારો આત્મા જ મારા જ્ઞાન–આનંદનો આધાર છે; ને
અંર્તસ્વભાવમાં જોતાં પુણ્ય–પાપ વેદાતા નથી માટે મારો આત્મા તે વિકારનો આધાર
મને મારા આનંદનું વેદન થાય છે, ને જ્યાં આનંદનું વેદન થાય છે ત્યાં જ મારું જ્ઞાન
છે. આનંદ અને જ્ઞાનસ્વભાવથી એકાકાર મારો આત્મા છે.
આચાર્યભગવાન આત્માના અતીન્દ્રિય આનંદમાં ઝૂલી રહ્યા છે....અતીન્દ્રિય આનંદમાં
વંદન હો.....એ આનંદધામમાં વસનારા સંતોના ચરણમાં!
ભૂમિ પર ઉત્તમ સુખનાં બીજ તો વગર વાવ્યે પણ સદાય ઊગ્યા જ કરે છે.
જ્યારે મિથ્યાદર્શનની વાત તેનાથી વિપરીત છે, અર્થાત્ મિથ્યાત્વભૂમિકામાં
સુખનાં બીજ ઊગતા નથી, ને દુઃખનાં બીજ તો હંમેશ ઉગ્યા કરે છે.
PDF/HTML Page 22 of 53
single page version
નજરે તરવરતી હોય! અહા, મારામાં આવી પ્રભુતા!–તો હવે તેમાં જ કેમ ન ઠરું!
એકક્ષણ પણ હવે દુઃખમાં કેમ રહું! એમ તેના અંતરમાં એકદમ ચોંટ લાગી જાય.
અત્યારસુધી મારું આવું જિનસ્વરૂપ હોવા છતાં મેં તેને ન પીછાન્યું, પણ હવે તો મારે
આત્મકલ્યાણનો ઉત્તમ અવસર આવી ગયો છે.–આ અવસર ચુકવાનો નથી, હવે સદાને
માટે આ ભવથી છૂટીને આત્મામાં જ વિસામો લેવો છે, અને તેના શાંત નિર્વિકલ્પરસનું
જ પાન કરવું છે. વાહ! જુઓ તો ખરા, મુમુક્ષુની આત્મજિજ્ઞાસા!!
તે
નવા આવે છે અને ચાલ્યા જાય છે, મારો ચૈતન્યભાવ તેનાથી જુદો છે, તે વિભાવરૂપ
કદી થયો જ નથી, વિકલ્પોના કોલાહલો શાંત ચૈતન્યમાં પ્રવેશતા નથી. જેમ બરફમાં
જ્યાં જુઓ ત્યાં શીતળતા જ ભરી છે તેમ મારા ચૈતન્યમાં પણ જ્યાં જોઉં ત્યાં સુખ–
આનંદ–શાંતિની શીતળતા જ વેદાય છે,–આમ તે ચૈતન્યનું સ્વસંવેદન કરીને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ
થાય છે; ચમકદાર હીરો ગમે ત્યાં હો પણ તેની કિંમત તો એકસરખી જ છે, તેમ
ચૈતન્યહીરો ગમે તે શરીર વચ્ચે, સંયોગો વચ્ચે કે રાગ વચ્ચે હો–પણ તેના
ચૈતન્યભાવની કિંમત એકસરખી જ છે; ચૈતન્યભાવ તો તે બધાથી છૂટેછૂટો ચૈતન્યભાવ
જ રહે છે, તે અન્યથા થતો નથી, પરભાવથી લેપાતો નથી.
ઝંપલાવે છે ને મોહને તોડીને સમ્યગ્દર્શન પામી વિજેતા ‘જિન’ બની જાય છે. ભલે
નાનો–પણ તે
લાગે....મારે મારા શુદ્ધાત્માના દર્શન કરવા છે–તે એક જ લગની હોય; ગુરુને પણ
વારંવાર આ જ પ્રશ્ન પૂછે ને આ જ વાત સાંભળે કે મને આત્મપ્રાપ્તિ કેમ થાય! ‘બા’
થી વિખુટા પેલા બાળકને જેમ ‘મારી બા....મારી બા’ તે એક જ રટણ હોય, એ સિવાય
બીજે ક્યાંય તેને ચેન ન પડે; તેની નજર તેની બાને જ શોધતી હોય....
PDF/HTML Page 23 of 53
single page version
આત્મા’–એમ તેની એકની જ લગની હોય, તેને શોધવામાં જ તે સર્વપ્રયત્ન લગાવે,
અને જ્યાં તે લક્ષગત થાય ત્યાં ઝડપથી ઉપયોગને તેમાં વાળી પરમ વહાલથી તેને
અત્યંત ભિન્નતા, જેની સાથે મારે કાંઈ સંબંધ નહીં–એવા આ બધા પરદ્રવ્યો તેમાં
પ્રત્યે તેને પ્રમોદભાવ આવે છે, અહો! ભયંકર ભવદુઃખોથી છોડાવીને જેમણે
શુદ્ધાત્મપ્રાપ્તિના ધ્યેય તરફ આગળ ને આગળ વધતો જાય છે, સ્વધ્યેયને ક્યારેય
તે જ્ઞાનીને આત્મપ્રાપ્તિનો અપૂર્વ આનંદ હોવા છતાં તેટલાથી જ તે પૂરો સંતુષ્ટ થઈ
પર્યાયરૂપે થવાની તાકાત છે–તેને મેં જાણી છે,–તો હું આ અલ્પ પર્યાયમાં કેમ
આમ ધર્મી જીવને સમ્યક્ત્વ પછી ધર્મવૃદ્ધિની ઉત્તમ વિચારધારા હોય છે.
PDF/HTML Page 24 of 53
single page version
પણ સરખો છે, તત્ત્વનિર્ણય પણ સરખો જ છે....સંયોગો ચાહે ગમે તે હો. બધા
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જાણે છે કે–‘શુદ્ધોહં, ચિદ્રૂપોહં, નિર્વિકલ્પોહં’–હું શુદ્ધ ચૈતન્યરૂપ છું, બહારની
જ્ઞાનરૂપ થઈને જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માને સ્પર્શી; એટલે પરભાવોથી અલિપ્ત બની ગઈ.
જેમ પાણીની વચ્ચે પણ કમળપત્ર પાણીથી અલિપ્ત છે, તેમ રાગાદિની વચ્ચે તથા બાહ્ય
સંયોગોની વચ્ચે પણ સમ્યગ્દ્રષ્ટિનો ચૈતન્યભાવ તે બધાથી અલિપ્ત છે, એટલે એને જ
સાચો વૈરાગ્ય છે, ભલે ઉત્કૃષ્ટ શુભરાગ હોય તોપણ તેમાં તેની ચેતના તન્મય થતી
નથી, જુદી જ રહે છે. ચૈતન્યની શાંતિ પાસે તેને બધાય રાગાદિ કષાયભાવોનું વેદન
આગ સમાન લાગે છે, એટલે તેનાથી ભિન્ન એવા ચૈતન્યના સમરસને જ નિજરસપણે
વેદે છે.
જીવો સોનગઢમાં સાક્ષાત્ જોવા મળે છે,–તેમને વંદન હો!
કયોં ન હો. જૈસે કેવલીભગવાનકો વિકલ્પ નહીં વૈસે સાધકકો ભી
અનુભવમેં વિકલ્પ નહીં. સાધકકી અનુભવદશા કિતની ગહરી–ગંભીર હૈ
વહ કેવલી ભગવાનકા દ્રષ્ટાન્ત દેકરકે આચાર્યદેવને સમઝાયા હૈ.
કેવળીભગવાનનું ઉદાહરણ આપવું પડ્યું.
વિજ્ઞાનઘન–આનંદમય–અક્ષણ અહો નિજાત્મ છે;
સ્વાનુભૂતિનાં નેત્રથી પ્રત્યક્ષ દર્શન થાય છે.
કુંદકુંદસ્વામી પરમ ગુરુ! ઉપકાર અપરંપાર છે.
PDF/HTML Page 25 of 53
single page version
ને આત્મધ્યાન માટે વીરતા જાગે છે. એમના સ્વરૂપમગ્ન સ્થિરનયનો જોતાં જાણે હમણાં
મહાવીરના દર્શન થાય છે : ‘ભગવાન આ અહીં જ ઊભા! ’ ધન્ય ભગવાન....આપનું
દિવ્ય દર્શન!
મોક્ષધામની અદ્ભુત શોભા નીહાળતાં–નીહાળતાં, ને મોક્ષના મહિમાવંત સ્વરૂપનું
ચિન્તન કરતાં–કરતાં સરોવરની વચ્ચેના મંદિરમાં વીરપ્રભુના ચરણે પહોંચીએ છીએ
ત્યારે તો ચૈતન્યના તાર પરમ વૈરાગ્યથી ઝણઝણી ઊઠે છે; ચારેકોર બસ વૈરાગ્ય....
વૈરાગ્ય....વૈરાગ્ય!! મોક્ષના ધામમાં બીજું શું હોય?–ત્યાં કાંઈ અશાંતિ કે રાગ ન હોય;
મુમુક્ષુ ચૈતન્યના ચિન્તનવડે જાણે કે મોક્ષસુખનો જ લહાવો લઈ રહ્યો હોય! એવી દશા
અનુભવે છે. ભગવાનના વિરહમાં તે રોતો નથી પરંતુ જ્ઞાન અને ભક્તિના બળે
ભગવાનને સાક્ષાત્રૂપ કરીને બેધડકપણે આત્મસાક્ષીથી કહે છે કે–હે નાથ! અમને અહીં
મુકીને આપ ભલે મુક્તિપુરીમાં પધાર્યા, પરંતુ અમે આપની મુક્તિપુરી જોઈ છે, એ
મુક્તિપુરનો માર્ગ પણ જોયો છે, ને આપના શાસનના ધોરીમાર્ગે અમેય આપની પાસે
આવી રહ્યા છીએ.
PDF/HTML Page 26 of 53
single page version
શિવપુજારી! જો શિવ પાંદડાંથી જ પ્રસન્ન થતા હોય તો, તેમને જ ઝાડ ઉપર
ચઢાવી દેને!
અવિનાશી આત્માને ધ્યાવ.)
બરાબર જાણે છે. પૂછપરછ વડે એની સંતૃપ્તિ ક્યાંથી થાય? (આત્મતત્ત્વ
સ્વાનુભવગમ્ય છે, વાદ–વિવાદથી કે પૂછપરછથી તે પ્રાપ્ત થતું નથી.)
ઠરે છે તો તેને ચિત્તમાં ધારણ કરનારને તે સર્વત્ર અંતરમાં સ્થિત રહે છે.
પ્રવૃત્તિ થાય છે. (કુસંગથી જીવ અજ્ઞાન તરફ ખેંચાઈ જાય છે.)
PDF/HTML Page 27 of 53
single page version
અસ્ત થઈ જાય છે ત્યારે પરમતત્ત્વ પ્રગટ થાય છે. તેમાં હે મૂઢ! તું સ્થિર થા.
દીધી, તે ગુરુની હું શિષ્યાણી છું, બીજા કોઈની લાલસા હું નથી કરતી.
જાઉં.
નિર્વાણમાં પગ માંડ!
PDF/HTML Page 28 of 53
single page version
શિવપદને તે બહારના તીર્થોમાં શોધ્યું પણ અંર્તસ્વભાવમાં દ્રષ્ટિ ન કરી.)
નગરી વસેલી લાગે છે; આત્મા ચાલ્યો જતાં તે બધું શૂનકાર ઉજ્જડ થઈ જાય
છે;–માટે વિષયોથી વિમુખ થઈને આત્માને સાધી લે.)
આવ્યો.
ભેટો ક્યાંય ન થયો!)
PDF/HTML Page 29 of 53
single page version
ને છૂટું હોય ત્યારે એક પગલું પણ નથી ભરતું. (જગતમાં સામાન્યપણે એમ છે કે
ઊંટ વગેરે પ્રાણી છૂટા હોય તે ચારેકોર ફરે, ને બંધાયેલા હોય તે હરીફરી ન શકે;
તેને બદલે આત્માની ગતિ એવી વિચિત્ર છે કે તે જ્યારે કર્મબંધનથી છૂટો (મુક્ત)
હોય ત્યારે તો એક પગલુંય ચાલતો નથી–સ્થિર જ રહે છે, ને જ્યારે તે બંધાયેલો
હોય ત્યારે ચારે ગતિમાં ત્રણલોકમાં ભ્રમણ કરે છે.)
લઈને પરની રક્ષા માટે ભમ્યા કરે છે!
ભૂષિત સજ્જનોનો આદર અને સમાગમ કરો. મુનિ–આર્યિકા–શ્રાવક–શ્રાવિકા
એ ચતુર્વિધ સંઘની જ્યારે જ્યારે અવસર મળે ત્યારે આદરપૂર્વક વંદના કરો....
અને રત્નત્રયના સેવનમાં સદા તત્પર રહો. (વરાંગચરિત્રમાંથી)
PDF/HTML Page 30 of 53
single page version
ને પછી દિવ્ય–ધ્વનિવડે અપૂર્વ આત્મશાંતિ પામવાનો જે
માર્ગ જગતને બતાવ્યો, તે માર્ગ સંતોની પરંપરામાં
આજેય આપણને અપૂર્વ શાંતિ આપે છે–પણ ક્્યારે? કે
તે માર્ગના સેવન વડે આત્માને ઓળખીએ ત્યારે!
બતાવીને વીરનાથભગવાને મોટો ઉપકાર કર્યો છે.
પ્રભુનો તે માર્ગ આજેય જીવંત છે; બંધુઓ! તે માર્ગમાં
આવો ને અપૂર્વ શાંતિ પામો. (સં.)
જ્યાં ‘અલબ્ધ–લાભ’ થયો એટલે પૂર્વે કદી જે નહોતો પામ્યો તેની પ્રાપ્તિ થઈ, ત્યાં
ધર્મીને એમ થાય છે કે અહો! મારો આવો જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્મા છે, તેને મેં પૂર્વે કદી
ન જાણ્યો...ને બહિરાત્મબુદ્ધિથી અત્યાર સુધી હું રખડ્યો. હવે મને મારા અપૂર્વ
આત્મસ્વભાવનું ભાન થયું. આ રીતે અલબ્ધ આત્માની પ્રાપ્તિનો સંતોષ થયો કે અહો!
મને અપૂર્વ લાભ મળ્યો, પૂર્વ મને કદી આવા આત્માની પ્રાપ્તિ નહોતી થઈ. પૂર્વે હું
આવા આત્માથી ચ્યુત થઈને બાહ્યવિષયોમાં જ વર્ત્યો–પણ હવે આત્માના અતીન્દ્રિય
આનંદની પ્રાપ્તિથી સંતુષ્ટ થયો.
PDF/HTML Page 31 of 53
single page version
સ્વરૂપથી ચ્યુત થઈને વિષયો તરફના ઝંપાપાતથી હું દુઃખી જ થયો. પણ હવે મને મારા
આત્માની અપૂર્વ પ્રાપ્તિ થઈ. આવા આત્માની પ્રાપ્તિ એટલે કે શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–રમણતા તે
સમાધિનું કારણ છે.
પણ હવે વિષયાતીત અતીન્દ્રિય જ્ઞાનસ્વભાવને જાણતાં અપૂર્વ તૃપ્તિ થઈ ગઈ.
વર્તમાનમાં અતીન્દ્રિય આનંદનો સ્વાદ આવ્યો ત્યારે પૂર્વના ઈન્દ્રિયવિષયો પ્રત્યેથી
ઉદાસીનતા થઈ ગઈ ને એમ વિષાદ થયો કે અરેરે! મારા ચૈતન્યઆનંદને ચૂકીને પૂર્વે
ઈન્દ્રિયવિષયોમાં મેં વ્યર્થ અનંતકાળ વીતાવ્યો.
વેદન સિવાય બીજે ક્્યાંય તે પોતાનો આનંદ સ્વપ્નેય માનતો નથી. જેને વિષયોની
મીઠાશ લાગતી હોય કે રાગની મીઠાશ લાગતી હોય તેણે અતીન્દ્રિય આત્માના
વીતરાગી અમૃતનો સ્વાદ ચાખ્યો નથી.
બીજી તરફ બાહ્યમાં સુખ વગરના ઈન્દ્રિયવિષયો છે;
વિષયોમાં સુખ માનીને ઈન્દ્રિયવિષયો તરફ ઝૂકે છે તે ઘોર સંસારના દુઃખને પામે છે.
સામસામા બે માર્ગ છે.
(૨) ઈન્દ્રિયવિષયોમાં સુખબુદ્ધિ છોડીને અંતરના જ્ઞાનાનંદસ્વભાવમાં ઝૂકાવ તે
PDF/HTML Page 32 of 53
single page version
ઝળહળતા સૂર્યને પણ દેખતા નથી તેમ ઈન્દ્રિયવિષયોમાં જ સુખ માનીને વર્તનારા મોહાંધ
અજ્ઞાની જીવો પોતાના આનંદસ્વરૂપ આત્માને દેખતા નથી. તેઓ વિષયોમાં એવા મૂર્છાઈ
ગયા છે કે જરાક પાછું વાળીને ચૈતન્ય સામે નજર પણ કરતા નથી.
આત્મા છું–એમ જ્યાંસુધી નથી જાણતો ત્યાંસુધી જીવ અજ્ઞાનપણે બાહ્ય વિષયોને સુંદર
માની રહ્યો છે.
ઊડી ગઈ છે; ચૈતન્યના આનંદનો એવો નિર્ણય (વેદન સહિત) થઈ ગયો છે કે બીજા
કોઈ વેદનમાં સ્વપ્નેય સુખ લાગતું નથી–આવી સમકિતીની દશા છે.
રસ નીરસ હો જાત તત્ક્ષણ.....અક્ષ–વિષય નહીં ભાવે....જબ નિજ૦
પણ પ્રીતિ વિરમી જાય છે. વાણીનું જોસ વિરમી જાય છે, ને મન પણ સમસ્ત દોષસહિત
પંચત્વને પામે છે, એટલે કે ચૈતન્યના ચિંતનથી મનસંબંધી દોષો નાશ
PDF/HTML Page 33 of 53
single page version
ચિંતનનો મહિમા છે.
પણ તે વખતે અંદર રાગથી અત્યંત પાર એવા જ્ઞાનરસનો નિર્ણય જ્ઞાનીને વર્તે છે, તે
નિર્ણયની અજ્ઞાનીને ખબર નથી.
કોઈપણ વિષયો વગરનું તારું સુખ આત્માના અતીન્દ્રિય સ્વભાવમાં છે, તેની પ્રતીત
કર ને તેની લગની લગાડ. અહો! સિદ્ધભગવંતોને પ્રતીતમાં લ્યે તો જીવને
ઈન્દ્રિયવિષયોમાં સુખબુદ્ધિ ઊડી જાય, ને આત્માના અતીન્દ્રિય સુખસ્વભાવની પ્રતીત
થઈ જાય. રાગમાં સુખ, ઈન્દ્રિયવિષયોમાં સુખ, એમ અજ્ઞાની વિષયોનો ભિખારી થઈ
રહ્યો છે; સિદ્ધભગવાન રાગરહિત ને ઈન્દ્રિયવિષયો રહિત થઈ ગયા છે ને એકલા
આત્મસ્વભાવથી જ પરમ–સુખી છે. તે જગતના જીવોને એમ દર્શાવી રહ્યા છે કે અરે
જીવો! વિષયોમાં–રાગમાં તમારું સુખ નથી, આત્મસ્વભાવમાં જ સુખ છે, તેને અંતરમાં
દેખો, ને ઈન્દ્રિયવિષયોનું કુતૂહલ છોડો. ચૈતન્યના આનંદનો જ ઉલ્લાસ, તેનો જ રસ,
તેનું જ કુતૂહલ, તેમાં જ હોંશ, તેની જ ગોષ્ઠી કરો.
ચૈતન્યસ્વરૂપના ચિંતનમાં એકાગ્રતાવડે બાહ્ય વચન પ્રવૃત્તિ છોડવી તેમજ, અંતરંગ
વિકલ્પો પણ છોડવા; આ રીતે ઉપયોગને અંતરમાં જોડવો તેનું નામ યોગ છે, અને
સંક્ષેપથી આ યોગ તે પરમાત્માનો પ્રકાશક પ્રદીપ છે.
થતો નથી, વાણી અને વિકલ્પ બંનેથી પાર થઈને અંતર્મુખ ચૈતન્યના ચિંતનમાં
એકાગ્રતાવડે જ મારા સ્વરૂપનું પ્રકાશન થાય છે. વચન અને વિકલ્પ બંનેથી જુદો હું તો
જ્ઞાન છું, મારા જ્ઞાનવડે જ હું મને જાણું છું–એમ જ્ઞાની પોતે પોતાના આત્માને
સ્વસંવેદનથી પ્રકાશે છે.–આ જ આત્માને જાણવાની રીત છે.
PDF/HTML Page 34 of 53
single page version
અવસર આવે. પણ જેને નિર્ણય જ ખોટો હોય, બહારમાં ને રાગમાં શાંતિ માને, તેને
અંતર્મુખ એકાગ્ર થવાનો અવસર ક્્યાંથી આવે? ઘણા કહે છે કે મરણ ટાણે આપણે
સમાધિ રાખીશું. પણ જીવનમાં જેણે દેહથી ભિન્ન આત્માની દરકાર કરી નથી, દેહાદિનાં
કાર્યોને જ પોતાનાં કાર્ય માન્યા છે, તે દેહ છૂટવા ટાણે કોના જોરે સમાધિ રાખશે? જેણે
દેહથી ભિન્ન આત્માને જાણીને તેની વારંવાર ભાવનાનો અભ્યાસ કર્યો છે તેને જ દેહ
છૂટવા ટાણે ચૈતન્યના જોરે સમાધિ રહી શકશે.
તેનું સમાધાન ટકી નહિ શકે. અને આત્માના આધારે જેણે સમાધાન કર્યું તેને ગમે તેવા
પ્રતિકૂળ સંયોગમાં પણ તે ટકી રહેશે.
મોક્ષસુખ પ્રગટે છે.
વિરેચન કરાવનારી છે. કાયર જીવો વિષયોની લીનતા છોડીને ચૈતન્યને દેખી શકતા
નથી, તેઓ તો ચૈતન્યના પુરુષાર્થથી રહિત છે, તેમનામાં ભવરહિત એવા વીતરાગની
વાણીનો નિર્ણય કરવાની તાકાત નથી.
રણકાર જ્યાં કાને પડે ત્યાં તો આત્માર્થી જીવનો આત્મા ઝણઝણી ઊઠે કે વાહ! આ
ભવ રહિત વીતરાગી પુરુષની વાણી!! આત્માના પરમશાંતરસને બતાવનારી આ
વાણી અપૂર્વ છે. વીતરાગી સંતોની વાણી પરમ અમૃત છે, ને એ ભવરોગનો નાશ
કરનાર અમોઘ ઔષધ છે.–આમ તેનો આત્મા ઉલ્લસી જાય છે, ને પુરુષાર્થની દિશા
સ્વતરફ વળી જાય છે, વિષયોમાંથી સુખબુદ્ધિ ઊડી જાય છે.–એણે જ ખરેખર ભવરહિત
વીતરાગની વાણીનો નિર્ણય કર્યો છે.
PDF/HTML Page 35 of 53
single page version
આત્માને સમસ્ત પરપદાર્થોથી ભિન્ન દેખે છે–જાણે છે–અનુભવે છે. આ પોતાના
પરમાત્મસ્વરૂપને દેખવા માટેનો યોગ છે.
એકલી આકુળતા છે, ને અંતર તરફના વલણમાં જ શાંતિ અને અનાકુળતા છે; માટે
મારા સ્વભાવમાં જ અંતર્મુખ થવા જેવું છે.–આવા નિર્ણયના જોરે અંતર્મુખ થતાં વિકલ્પ
તૂટીને અતીન્દ્રિય આનંદનો અનુભવ થાય છે.
ઊઠતો. જ્ઞાનપર લક્ષમાં અટકતાં વિકલ્પ ઊઠ્યો છે, તે જ્ઞાનનું સ્વરૂપ નથી. આવા
જ્ઞાનસ્વરૂપને નક્કી કરે તો અંદર અપૂર્વ શાંતિ ને સમાધિ થાય.
પાસેથી સમજવાની કે બીજાને સમજાવવાની વૃત્તિ ધર્મીને ઊઠે તે પણ મોહની ચેષ્ટા
હોવાથી તેને ઉન્મત્ત ચેષ્ટા કહી છે; વાણીના કે ભેદના લક્ષે આત્માના નિર્વિકલ્પ સ્વરૂપનું
ગ્રહણ થતું નથી, માટે ભેદનો વિકલ્પ ઊઠે તે પણ મોહની ચેષ્ટા છે, મારા જ્ઞાયકતત્ત્વમાં
તે વિકલ્પનો પ્રવેશ નથી.
સંતોએ જે ઉન્મત્ત ચેષ્ટા કીધી તેને મૂઢ જીવો ધર્મ માને છે, પણ તેમની તે માન્યતા
ઉન્મત્ત જેવી છે–મિથ્યા છે.
અને તેમાં જ આનંદ તથા સમાધિ છે. તેથી હે જીવો!–
PDF/HTML Page 36 of 53
single page version
ઉલ્લસે છે. જેમ માતાને તલસતું બાળક માતાને દેખતાં આનંદથી
અંદરમાં જઈને તેને ભેટે છે. તે મુમુક્ષુ બીજા જ્ઞાનીઓની
અનાદિથી ચારગતિમાં રખડતો જીવ મોહથી–કષાયથી દુઃખી થઈ રહ્યો છે; દુઃખમાં
PDF/HTML Page 37 of 53
single page version
છે. જડ અને ચેતનનું ભેદજ્ઞાન કરે છે, ચૈતન્યભાવ અને રાગભાવની ભિન્નતાનો ઊંડો
વિચાર કરે છે; દ્રવ્યકર્મ–ભાવકર્મ–નોકર્મરહિત એવા શુદ્ધચૈતન્યસ્વરૂપે આત્માને લક્ષમાં
લ્યે છે; તેમાં તેને શાંતિ દેખાતી જાય છે એટલે તેને આત્માની જ ધૂન લાગી છે; ને બીજે
બધેથી ઉદાસીનતા વધતી જાય છે; વારંવાર આત્માનું સ્મરણ ચિંતન કરીને પરિણામને
શાંત કરતો જાય છે, દેવ–ગુરુને દેખતાં તેમની અતીન્દ્રિય શાંતિને લક્ષગત કરતો જાય
છે; શાસ્ત્રમાંથી પણ શાંતરસને જ ઘૂંટતો જાય છે; આ રીતે તેને દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર તરફનો
ઉત્સાહ પણ વધતો જાય છે ને તેમનામાં વધુ ને વધુ ઊંડપ દેખાતી જાય છે, આત્મરસ
એવો મીઠો લાગે છે કે સંસારનું મહાન પ્રલોભન પણ તેને આત્મરસથી છોડાવી શકતું
નથી. ગમે તેવા પ્રતિકૂળ સંયોગ આવી પડે તોપણ કષાયનો રસ વધવા દીધા વગર તે
સમાધાન કરી લ્યે છે; સંસારનાં મિથ્યા સુખો પાછળ હવે તે ગાંડો થતો નથી, અંદરથી
તેનો રસ છૂટી ગયો છે; એટલે તેને માટે તીવ્ર આરંભ–સમારંભ કે અનીતિ–અન્યાય
પણ તે કરતો નથી. નિવૃત્તિપૂર્વક તીર્થસ્થાનોમાં કે સત્સંગમાં રહીને આત્મસાધન
કરવાનું તેને ગમે છે, ઉપયોગને નિર્વિકલ્પ કરવા ને આત્માને અનુભવવા તે વધુને વધુ
આત્મા તરફ વળે છે, વિચારધારાને વધુને વધુ સૂક્ષ્મ કરીને આત્માને પરભાવોથી જુદો
પાડે છે, અનેક પ્રકારે આત્માની સુંદરતા ને ગંભીરતા લક્ષમાં લ્યે છે. અહો, મારું
આત્મતત્ત્વ કોઈ અગાધગંભીર અદ્ભુત ભાવોથી ભરેલું છે. તેનો અનુભવ કરવામાં
વચ્ચે કયા પરિણામો નડે છે?–તે સંબંધી દંભ કર્યા વગર પોતાના પરિણામ કેવા છે તે
જાણે છે; ને વિઘ્ન કરનારા પરિણામોને તોડીને સ્વરૂપમાં પહોંચી જાય છે. નવે તત્ત્વનું
સ્વરૂપ સમજીને તેમાંથી સારભૂત તત્ત્વને ગ્રહણ કરે છે, એ રીતે સ્વભાવને ગ્રહતો, ને
પરભાવોને પૃથક્ કરતો–કરતો તે જીવ, અંતે સર્વ પરભાવોથી ભિન્ન ને નિજ
સ્વભાવોથી પરિપૂર્ણ એવા આત્મતત્ત્વને શોધીને તેનું સમ્યક્દર્શન કરી લ્યે છે; તેના
મોક્ષના દરવાજા ખુલી જાય છે.
સ્વરૂપનું જ્ઞાન થયું....પરિણામમાં કષાય વગરની અપૂર્વ શાંતિ થઈ, પ્રથમ અપૂર્વ ક્ષણના
તે નિર્વિકલ્પ અનુભવકાળે શાંતિના વેદનમાં તે એવો લીન હતો કે ‘મને સમ્યક્ત્વ
PDF/HTML Page 38 of 53
single page version
અનંતગુણની અનુભૂતિસ્વરૂપ જ હતો, કદી ન અનુભવાયેલી શાંતિ ત્યાં વેદાતી હતી.
પછી ઉપયોગ અનુભૂતિમાંથી બહાર આવતાં છતાં તે ઉપયોગ રાગાદિના પરિચયથી દૂર
રહે છે, રાગની ભાઈબંધી તેણે સર્વથા છોડી દીધી છે એટલે રાગના કાળે પણ પોતે તો
તેનાથી જુદો જ રહે છે.–આવા છૂટા (રાગવગરના) ઉપયોગપણે ધર્મી સદા પોતાને
અનુભવે છે–શ્રદ્ધે છે–જાણે છે, એટલે રાગના કાળેય તેના સમ્યક્ત્વાદિભાવો જીવંત રહે
છે, બગડતા નથી. દેહથી જગતથી ને રાગથી,–બધાથી છૂટું ઉપયોગ–પરિણમન આત્માને
મુક્તપણે અનુભવે છે. અહા, એ દશા કોઈ અનેરી અદ્ભુત છે.
સિદ્ધભગવાનની નાતમાં હું ભળી ગયો. ભલે નાનો છું,–મારો સાધકભાવ નાનો છે–
પણ છું તો સિદ્ધભગવાનની જ જાતનો! અનુભવમાંથી બહાર આવ્યા પછી જે વિકલ્પ
ઊઠે તેનાથી જ્ઞાનને જુદું જ જાણે છે, એટલે જ્ઞાન પોતે તો નિર્વિકલ્પ જ રહે છે; તે જ્ઞાન
અને વિકલ્પની એકતા કરતો નથી, આવો તેનો અકર્તાભાવ છે. જ્ઞાનભાવને જ કરતો
થકો તે સદા તૃપ્ત અને પ્રસન્ન–પ્રશાંત રહે છે, જ્ઞાનના પ્રતાપે તેનું ચિત્ત એકદમ શાંત
થઈને, કષાયવગરનું શીતળ ચંદનસમાન શોભી રહ્યું છે ને જિનદેવના મોક્ષમાર્ગમાં તે
આનંદસહિત કેલિ કરે છે.–તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ વંદનીય છે.
કેલિ કરે શિવમારગમેં જગમાંહિ જિનેશ્વરકે લઘુનન્દન;
સત્યસ્વરૂપ સદા જિનકે પ્રગટ્યો અવદાત મિથ્યાત–નિકંદન;
શાંતદશા તિનકી પહચાની કરે કરજોડ બનારસી વન્દન.
જગતના બીજા બધા વૈભવો સાવ તુચ્છ લાગે છે. તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ–ધર્માત્મા ભલે
ગૃહસ્થપણે હોય, પરિવારસહિત હોય અને વેપાર રોજગાર પણ કરતો હોય, છતાં તેની
ચેતના તે બધાથી જળકમળવત્ અલિપ્ત રહે છે, એટલે તે લેપાતા નથી પણ છૂટતા જ
જાય છે.–એ બધો સમ્યક્ત્વનો પ્રતાપ છે–એમ જાણીને હે ભવ્યજીવો! તમે પરમ
આદરથી સમ્યક્ત્વની આરાધના કરો.
PDF/HTML Page 39 of 53
single page version
થતા હોય, તું શાંતિ–સમાધાન માટે મુંઝાતો હો–તો –
મને શાંતિ આપીશ? હું તારા શરણે આવું–તને રીઝવું–તો તું મને આ કષાય–
પ્રસંગોમાંથી ઉગારીને મારી રક્ષા કરીશ? –ને મને શાંતિ આપીશ? ’
પહેલેથી જ જ્ઞાનનો વિશ્વાસ છોડીને બીજે લાચારી કરવા જઈશ મા. તારું જ્ઞાન તને
શાંતિ આપવાની ના નહિ જ પાડે....કેમકે જ્ઞાન તો મહાન ઉદાર ધીર અને ગંભીર છે. તે
જરૂર તને સમાધાન આપીને શાંત કરશે.....તારે બીજે ક્્યાંય જવું નહીં પડે. જ્ઞાનનો
સ્વભાવ શાંતિ દેવાનો છે. માટે જ્ઞાનથી ભિન્ન બહારમાં બીજા કોઈનું શરણું શોધ મા.
જ્ઞાનનો જ વિશ્વાસ કરીને નિશ્ચિત બની જા.
* ઉત્તર: –હા; સમ્યક્ત્વ પામનાર સ્ત્રી એકબે ભવમાં જ મોક્ષની
શકે નહિ. સમ્યક્ત્વાદિના બળે બીજા ભવે સ્ત્રીપર્યાય છેદી, મનુષ્ય
થઈ, મુનિ થઈ, તે જીવ મોક્ષ પામી શકે છે. સ્ત્રીપર્યાયમાં પણ
જ્યાં સમ્યક્ત્વ થયું ત્યાં નિયમથી મોક્ષની પ્રાપ્તિનો સિક્કો લાગી
ગયો. એ જ રીતે તિર્યંચ કે નારકી પણ સમ્યક્ત્વ પામીને
અલ્પકાળમાં મોક્ષના અધિકારી બની શકે છે. મોક્ષના અધિકારી
PDF/HTML Page 40 of 53
single page version
લખવાની પ્રેરણા થાય છે. જૈનમાસિક ‘કલ્યાણ’ ના માર્ચ
માસમાં ‘શ્રી વિશ્વદર્શી’ ના નામથી એક આદર્શ–પ્રસંગ રજુ
થયો છે–જે વાંચતાં હૈયું ગદ્ગદ્ થઈ જાય છે. આપણે આભાર
સાથે તે પ્રસંગમાંથી જરૂર પૂરતો સાર લઈને સાધર્મી–પ્રેમની
ચર્ચા કરીશું. (સં.)
બોલતી. એક શ્રીમંતનો ઠોઠ પુત્ર ત્રણ ત્રણ વર્ષથી એ જ કલાસમાં રહેલો ને ખૂબ
વર્તન રાખતા.
કરી ન શક્્યા; કાંઈ બોલ્યા વગર સીધા તેની પાસે પહોંચી ગયા અને સડાક કરતો એક
તમાચો તેના ગાલ પર ચોડી દીધો......
ઉપર ઊભા રહેવાથી આજ્ઞા કરી...પણ–