PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
Atmadharma is a magazine that has been published from
Songadh, since 1943. We have re-typed and uploaded the
old Atmadharma Magazines to our website
We have taken utmost care while re-typing, from the
original Atmadharma Magazines. There may be some
typographical errors, for which we request all readers to
kindly inform us about the same, to enable us to correct
and improve. Please send your comments to
Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust
(Shree Shantilal Ratilal Shah-Parivar)
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
તે પર્યાયમાં ધર્મ થાય છે. જેને ધર્મ કરવો છે તેણે પહેલાંં એમ તો
કબૂલ કરવું જોઈએ કે હું આત્મા છું, મારામાં જ્ઞાન વગેરે અનંત
શક્તિઓ ત્રિકાળ છે, અને સમયે સમયે મારી અવસ્થા બદલાય છે. તે
બદલતી અવસ્થા પરનો આશ્રય કરે છે તે અધર્મ છે, ને પરનો આશ્રય
જે દશા પ્રગટે તે ધર્મ છે. અને સ્વભાવમાં પૂરેપૂરી એકાગ્રતા થતાં
પૂર્ણદશા–કેવળજ્ઞાન પ્રગટે છે. તે કેવળજ્ઞાન જેમને પ્રગટ્યું છે એવા દેવ
કેવા હોય? તેમની વાણીરૂપ શાસ્ત્રો કેવાં હોય? અને તે કેવળજ્ઞાનને
સાધનારા ગુરુ કેવા હોય? તેની ઓળખાણ પહેલાંં તો ધર્મ કરનાર
જીવને હોવી જોઈએ.
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
ધર્મ ધર્માત્માઓ વિના હોતો નથી. જેને ધર્મની રુચિ હોય તેને ધર્માત્મા પ્રત્યે રુચિ હોય જ. ધર્મી જીવો
પ્રેમ નથી, અને ધર્મની રુચિ નથી તેને ધર્મી એવા પોતાના આત્માની જ રુચિ નથી. ધર્મીની રુચિ ન હોય અને
ધર્મની રુચિ હોય એમ બને જ નહિ. કેમકે ધર્મ તો સ્વભાવ છે, તે ધર્મી વગર હોતો નથી. ધર્મ પ્રત્યે જેને રુચિ
હોય તેને કોઈ ધર્માત્મા ઉપર ક્રોધ–અરુચિ, અપ્રેમ હોય જ નહિ. જેને ધર્માત્માનો પ્રેમ નથી તેને ધર્મનો પ્રેમ નથી
ધર્મ અને ધર્મી જુદાં નથી.
જેને ધર્મના સ્થાનો પ્રત્યે–ધર્મી જીવો પ્રત્યે–અરુચિ છે તે પણ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. તેનાથી વિરુદ્ધ બે પડખાં લઈએ તો
જેને ધર્મની રુચિ છે તેને આત્માની રુચિ છે, અને બીજામાં જ્યાં જ્યાં ધર્મ જુએ છે ત્યાં ત્યાં તેને પ્રમોદ આવે
છે. જેને ધર્મની રુચિ થઈ છે તેને ધર્મસ્વભાવી આત્માની રુચિ હોય જ અને ધર્માત્માઓની રુચિ પણ હોય જ.
અંતરમાં જેને ધર્મી જીવો પ્રત્યે કાંઈપણ અરુચિ થઈ તેને ધર્મની અરુચિ છે. આત્માની તેને રુચિ નથી.
ભાવનાનો વિકલ્પ ઊઠે છે. અને પોતાના ધર્મની પ્રભાવનાનો વિકલ્પ ઊઠતાં જ્યાં જ્યાં ધર્મી જીવોને જુએ છે
ત્યાં ત્યાં તેને રુચિ, પ્રમોદ અને ઉત્સાહ આવે જ છે; ખરેખર તો તેને પોતાના અંતરંગ ધર્મની પૂર્ણતાની રુચિ છે.
ધર્મનાયક તીર્થંકર દેવાધિદેવ અને મુનિ–ધર્માત્માઓ, સદ્ગુરુ, સમકિતી જ્ઞાનીઓ એ બધા ધર્માત્માઓ–ધર્મનાં
સ્થાનો છે, તેમના પ્રત્યે ધર્માત્માને આદર–પ્રમોદભાદ ઊછળ્યા વગર રહેતો નથી; જેને ધર્માત્માઓ પ્રત્યે અરુચિ
છે તેને પોતાના ધર્મની અરુચિ છે, પોતાના આત્મા ઉપર ક્રોધ છે.
ધારણ કરનાર ધર્મી એટલે આત્મા. જેને ધર્માત્માની અરુચિ તેને ધર્મની અરુચિ, ધર્મની અરુચિ તેને આત્માની
માયા, અને અનંતાનુબંધી લોભ હોય...એટલે જે ધર્માત્માનો અનાદર કરે છે તે અનંતાનુબંધી રાગદ્વેષવાળો છે
અને તેનું ફળ અનંત સંસાર છે.
પ્રમોદ જાગે, કે અહા! ધન્ય છે આ ધર્માત્માને! જે મારે જોઈએ છે તે તેમણે પ્રગટ કર્યું છે, મને તેની રુચિ છે,
આદર છે, ભાવના છે. એમ બીજા જીવોના ધર્મની વૃદ્ધિ જોઈને ધર્માત્મા પોતાના ધર્મની પૂર્ણતાની ભાવના કરે
છે એટલે તેને બીજા ધર્માત્માઓને જોઈને હરખ આવે છે, ઉલ્લાસ આવે છે. અને એ રીતે ધર્મનો આદરભાવ
હોવાથી તે પોતાની ધર્મની વૃદ્ધિ કરીને પૂર્ણ ધર્મ પ્રગટ કરી સિદ્ધ થઈ જવાના...............!
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
નથી. ધર્મી તો પોતાના સ્વભાવના આશ્રયે નિર્દોષ પરિણામને જ કરે છે. તે પોતાના સ્વભાવના આશ્રયે થયેલી નિર્દોષ
ઉત્તર :– આત્માના મૂળ સ્વભાવમાં વિકાર નથી, પણ અવસ્થામાં વિકાર થવાની તેની યોગ્યતા છે. અવસ્થાના
સ્વભાવસન્મુખ આંખ ઉઘડી ત્યાં સ્વ શું ને પર શું તેને તે જાણે છે. ધર્મીને ખબર પડી કે મારા સ્વભાવે હું જાગ્યો.
અત્યાર સુધી હું ઊંઘતો હતો, મને મારા સ્વભાવની ખબર ન હતી તેમ જ ભગવાન શું કહેવા માંગે છે તેની પણ ખબર
તો શુભરાગ થાય
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
સ્વભાવ–સન્મુખ વીતરાગી પરિણામરૂપે જ થાય છે, અને તેને જ ગ્રહે છે.
વિકલ્પને ફેરવતો નથી અને જે સમયે જે પર્યાય થાય છે. તેને ફેરવવાની બુદ્ધિ નથી, એટલે કે તેને પર્યાય ઉપરની દ્રષ્ટિ
જ છૂટી ગઈ છે. ફક્ત વસ્તુસ્વભાવની સન્મુખ બુદ્ધિ થતાં રાગ ટળીને વીતરાગપણે પર્યાય પલટી જાય છે. કાંઈ પણ
ફેરફાર કરવાનો નથી. વસ્તુ–સ્વભાવને જેમ છે તેમ રાખીને પોતે સ્વભાવદ્રષ્ટિથી નિર્મળપણે પલટી જાય છે. આ
સિવાય પદાર્થોમાં કે પોતાની અવસ્થામાં કાંઈ ફેરફાર કરવા માંગે તો તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. સ્વભાવસન્મુખ દ્રષ્ટિ થતાં, શુદ્ધ
સ્વભાવની સન્મુખ જે શ્રદ્ધા–જ્ઞાનની નિર્મળ–પર્યાય થઈ તે પર્યાય પોતે પ્રાપ્યકર્મ છે, ધર્મી આત્મા તેનો કર્તા છે.
નિર્મળદશા પ્રાપ્ત થઈ. તે નિર્મળદશા વ્યાપ્ય છે ને આત્મા વ્યાપક છે. આત્મા તે નિર્મળપર્યાયમાં દ્રવ્યવડે વ્યાપ્યો છે;
પર્યાયબુદ્ધિવડે, રાગવડે કે નિમિત્તવડે આત્મા નિર્મળદશામાં વ્યાપતો નથી પણ દ્રવ્યવડે જ વ્યાપે છે. પરસન્મુખ જે દશા
હતી તે પલટીને વસ્તુસ્વભાવ–સન્મુખ જે દશા થઈ તે દશા સમ્યગ્દ્રષ્ટિનું પ્રાપ્યકર્મ છે, એટલે કે તે જ ધર્મીનું ધર્મકાર્ય છે.
એ સિવાય બહારમાં ક્યાંય ધર્મીનું ધર્મકાર્ય નથી.
નિર્મળદશાને જ પ્રાપ્ત કરે છે; એ સિવાય રાગને, નિમિત્તને કે પરને પ્રાપ્ત કરતા નથી. દ્રવ્ય પોતે લંબાઈને–પ્રસરીને–
ફેલાઈને તે વીતરાગી પર્યાયમાં વ્યાપ્યું–ફેલાયું; એટલે ધર્મી આત્મા કર્તા અને જે નિર્મળ પર્યાય થઈ તે તેનું કર્મ છે.
રાગ તે ધર્મી જીવનું વ્યાપ્ય નથી.
પ્રગટ થયા–એમ નથી. આત્મા પોતે વ્યાપ્યો અને નિર્મળપરિણામ તે વ્યાપ્ય થયા. વસ્તુસન્મુખ જે નિર્મળપર્યાય થઈ, તે
પર્યાયમાં આત્મા જ વ્યાપ્યો છે. રાગાદિભાવો થાય તે ખરેખર ધર્મી આત્માનું વ્યાપ્ય નથી, પણ જડ પુદ્ગલનું વ્યાપ્ય
છે. જે જીવની દ્રષ્ટિ રાગના કર્તાપણા ઉપર પડી છે અને રાગને જ પોતાનું વ્યાપ્ય સમજે છે એવા મિથ્યાદ્રષ્ટિનું લક્ષ
પુદ્ગલ ઉપર જ છે, તેથી આચાર્યદેવ તેને અચેતન–જડ તરીકે ગણીને કહે છે કે રાગ તે પુદ્ગલનું જ વ્યાપ્ય છે.
પ્રગટ થઈ તેથી તે વિકાર્ય કર્મ છે. એવી નિર્મળ વિકાર્યપર્યાયમાં ધર્મી આત્મા વ્યાપ્યો છે. પ્રાપ્ય, વિકાર્ય અને નિર્વર્ત્ય–
એ ત્રણે બોલ એક જ પરિણામમાં લાગુ પડે છે. દ્રવ્યના ક્રમમાં જે પરિણામ પ્રગટવાનો સ્વકાળ હતો તે પરિણામ
પ્રગટ્યા અને આત્મા તેને પહોંચી વળ્યો તેથી તે પરિણામ પ્રાપ્ય છે. અને પૂર્વના પરિણામ પલટીને તે નિર્મળપરિણામ
નવાં પ્રગટ થયા–એ અપેક્ષાએ તે જ પરિણામ વિકાર્ય છે. તથા પહેલાંં તે પરિણામ ન હતા ને આત્માએ નવાં ઉત્પન્ન
કર્યા–એ અપેક્ષાએ તે જ પરિણામ નિર્વર્ત્ય છે. આ રીતે એક જ પરિણામમાં પ્રાપ્ય, વિકાર્ય અને નિર્વર્ત્ય–એ ત્રણે બોલ
લાગુ પડે છે, તેમાં સમયભેદ નથી. આત્માએ સ્વભાવસન્મુખ દ્રષ્ટિ કરી તે દ્રષ્ટિરૂપ નિર્મળપર્યાય પોતે પ્રાપ્ય છે તથા તે
જ વિકાર્ય છે અને તે જ નિર્વર્ત્ય છે. આ પ્રમાણે પ્રાપ્ય–વિકાર્ય અને નિર્વર્ત્ય એવું વ્યાપ્યલક્ષણવાળું જે વીતરાગી શ્રદ્ધા–
જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ કર્મ છે તેમાં આત્મા જ વ્યાપક છે. તે વીતરાગી નિર્મળપરિણામરૂપી કર્મમાં આદિ–મધ્ય ને અંતમાં
આત્મા જ અંતર્વ્યાપક થઈને કર્તા થાય છે. પહેલાંં સમ્યગ્દર્શન તો આત્માને આશ્રયે થયું, પણ પછી ચારિત્ર તો
પંચમહાવ્રતના શુભરાગથી થતું હશે ને? –એમ કોઈ કહે, તો કહે છે કે–ના, શુભરાગ અંતર્વ્યાપક થઈને વીતરાગી
પરિણામ થયા નથી. પણ વીતરાગી પરિણામરૂપી ધર્મકાર્યમાં પહેલેથી છેલ્લે સુધી આત્મા જ અંતર્વ્યાપક થઈને કર્તા
થાય છે. દ્રવ્ય અને નિર્મળપર્યાય એક અભેદ થઈ ગયા તેથી અહીં ‘અંતર્વ્યાપક’ એમ કહ્યું છે. ખરેખર રાગમાં
અંતર્વ્યાપક આત્મા નથી. દ્રવ્ય જ પોતાના નિર્મળ વીતરાગી પરિણામમાં વ્યાપી ગયું, તેથી ધર્મી આત્મા પોતે
અંતર્વ્યાપક થયો. આ જ કર્તાનું કાર્ય છે, આવું કાર્ય આત્મા કરે તેનું નામ જ ધર્મ છે. વ્યવહાર કે નિમિત્તથી ધર્મ થતો
નથી; દ્રવ્યના આશ્રયે નિર્મળપર્યાય પ્રગટ થતાં ધર્મ થાય છે. નિર્મળપર્યાય પોતે જ ધર્મીનું ધર્મરૂપી કર્તવ્ય છે. તેના
આદિ–મધ્ય ને અંતમાં આત્મા જ અંતર્વ્યાપક છે. શરૂઆતમાં નિમિત્તના લક્ષે વિકલ્પ ઊઠ્યો તે કાંઈ નિર્મળ–દશામાં
વ્યાપક થતો નથી.
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
યથાર્થ પુરુષાર્થ કહો,–એમાંથી એક આવે તો તેમાં બધું આવી જાય છે. સર્વજ્ઞને અથવા તો ક્રમબદ્ધપર્યાયને સ્વીકારે એટલે
જ્ઞાતાદ્રષ્ટા સ્વભાવની સન્મુખ થઈને તેની શ્રદ્ધા કરી. એટલે હવે અવસ્થામાં અધૂરું જ્ઞાન હોવા છતાં, સર્વજ્ઞભગવાન
દ્રષ્ટિ એકલા વ્યવહાર ઉપર છે તે જીવ અનાદિરૂઢ વ્યવહારમાં મૂઢ છે. શરૂઆતમાં આત્મા સન્મુખ વળીને આત્મા
જ આશ્રયે ધર્મદશા ટકીને પૂર્ણતા થાય છે. જેને પહેલેથી વ્યવહારની રુચિ અને હોંશ પડી છે તેને તો ધર્મની શરૂઆત જ
દ્રષ્ટિ થાય નહિ. અસ્તિસ્વભાવની સન્મુખ દ્રષ્ટિ થયા વિના શાસ્ત્ર–સન્મુખતાની દ્રષ્ટિ ટળે નહિ. પર તરફનું વલણ ભૂલવાનું
કહેવું તે નાસ્તિથી કથન છે, પણ ક્યે ઠેકાણે અસ્તિ રાખીને તે ભૂલશે? અનંત ગુણનો ચૈતન્યપિંડ અસ્તિસ્વભાવની સન્મુખ
પિંડ પોતે ભગવાન છે, તેની દ્રષ્ટિ અને એકાગ્રતા કરીને તે જ પોતે વીતરાગી ધર્મરૂપે પરિણમીને આદ્ય–મધ્ય–અંતમાં
વ્યાપ્યું. પર્યાયબુદ્ધિમાં જે રાગની લાયકાત હતી તે દ્રવ્યબુદ્ધિ થતાં છૂટી ગઈ, એટલે વીતરાગી શ્રદ્ધા, જ્ઞાન અને અંશે
છે. કોઈ રાગમાં કે પૂર્વની પર્યાયમાં તે નિર્મળપર્યાયને પ્રાપ્ત કરવાની તાકાત ન હતી. બારમા ગુણસ્થાનના છેલ્લા
પર્યાયોને પ્રાપ્ત કરે છે. અને નિર્મળ અવસ્થા થઈ તે દ્રવ્યનું પ્રાપ્ય છે. અહીં નિર્મળ અવસ્થાને દ્રવ્યનું વ્યાપ્ય કહીને
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
જ આશ્રય આવે છે. (અહીં, નિર્મળપર્યાયની આદિમાં દ્રવ્ય જ છે–એમ કહ્યું તેથી, પહેલાંં દ્રવ્ય અને પછી નિર્મળપર્યાય–
એમ સમયભેદ ન સમજવો. દ્રવ્યને અને નિર્મળપર્યાયને સમયભેદ નથી, પણ નિર્મળ પર્યાય દ્રવ્યના જ આશ્રયે થાય
વીતરાગી શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર પર્યાય પ્રગટ કરીને તેમાં પોતે વ્યાપે છે. અનંતશક્તિનો પિંડ આત્મા પોતે વિકાસ પામીને
થતો નથી. દ્રવ્ય પોતે જ ફેલાઈને જે નિર્મળ અવસ્થા થાય તેને ગ્રહે છે. ‘દ્રવ્ય’ અવસ્થાને ગ્રહે છે–એવો ભેદ તો
કરવામાં આવે છે. અહીં ‘આત્મા’ કહેતાં નિર્મળપર્યાયરૂપે પરિણમેલો આત્મા લેવો. કોઈ નિમિત્તો વડે કે રાગના
કેવળજ્ઞાન ખીલે છે. એ રીતે ધર્મરૂપી નિર્મળકાર્ય વસ્તુની દ્રષ્ટિએ પ્રગટે છે અને તે કાર્ય આત્માવડે કરવામાં આવે છે.
હવે સર્વ પર દ્રવ્યોનું લક્ષ અને આશ્રય છોડીને સ્વ દ્રવ્યનું જ્ઞાન, શ્રદ્ધાન તથા સ્થિરતા કરો. સ્વ દ્રવ્યમાં બે પડખાં છે–
છે, પરિપૂર્ણ છે અને વર્તમાન પણ તે પ્રકાશમાન છે, તેથી તેના આશ્રયે, લક્ષે પૂર્ણતાની પ્રતીતરૂપ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ
કહે છે. માટે હે જીવો, તમે સર્વપ્રથમ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરવાનો અભ્યાસ કરો.
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
जासु ण जम्मणु मरणु ण वि णाउ णिरंजणु तासु।।
जासु ण ठाणु ण झाणु जिय सो जि णिरंजणु जाणु।।
अत्थि ण एक्कु वि दोसु जसु सो जि णिरंजणु भाउ।।
શબ્દ નથી, સ્પર્શ નથી, જન્મ કે મરણ નથી, એવા શુદ્ધ ચિદાનંદમય પરમાત્માને નિરંજન કહેવાય છે. વળી તેને ક્રોધ, મોહ
તથા મદ પણ નથી, માયા કે માન નથી; વળી જેને સ્થાન પણ નથી એટલે કે નાભિ, હૃદય, મસ્તક વગેરે ધ્યાનના સ્થાનો
કહેવાય છે તે સ્વભાવમાં નથી, અને ધ્યાન પણ નથી–એવા નિજ શુદ્ધાત્માને હે જીવ! તું જાણ. વળી તેને પુણ્ય–પાપના
પરિણામ કે કર્મ પણ નથી, હર્ષ કે વિષાદ પણ નથી અને બીજા પણ કોઈ દોષ નથી–ક્ષુધાદિ દોષ નથી; તે જ શુદ્ધાત્મા
નિરંજન છે, એમ તું જાણ અને તેની ભાવના તથા અનુભવ કર.
ધ્યાન કરતી વખતે ધ્યાનમાં રાતો–ધોળો વગેરે રંગ દેખાય અથવા પ્રકાશ દેખાય; તેની વાત ખોટી છે. આત્મા તો પાંચે
પ્રકારના રંગરહિત છે. આત્મધ્યાનમાં રંગ દેખાતો નથી પણ જ્ઞાનવડે જ્ઞાનસ્વભાવ જ દેખાય છે.
તેનો કર્તા આત્મા નથી. આત્મા તો વાણી અને વાણીના વિકલ્પ રહિત છે.
નથી, તથા સૂર્ય–ચંદ્ર કદી નાશ પામતા નથી, તેમ આત્માનો સ્વભાવ કદી જન્મતો કે મરતો નથી, તે ત્રિકાળ ટકનાર છે.
ચૈતન્યમય છું, મારો ચૈતન્યસ્વભાવ સ્વત: પ્રકાશવાનો છે. તે કદી મરતો નથી. ચૈતન્યપ્રકાશ શાશ્વત છે, અને તે પરની
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
આત્માની છે જ નહિ, તો પછી ‘આમ બોલાય ને?’ એ માન્યતા જ ખોટી છે. તેવી જ રીતે લખવાની ક્રિયા પણ જડની
છે. પણ ‘વ્યવહારનયે અમુક પ્રકારે બોલાય’ એમ માને તો તેનો અર્થ એ થયો કે જડ શબ્દોનો કર્તા આત્મા
અજ્ઞાનીને આવતો નથી. જેમ આકાશનું ફૂલ અને વંધ્યાસુત અસત્ છે, તેથી તે વિકલ્પ ઊઠતો નથી, તેમ લખવાની ક્રિયા
આત્મા કરી જ શકતો નથી–એમ જ્ઞાની જાણે છે છતાં તેને લખવાનો ભાવ કેમ થાય છે?
ઓળખ્યા વગર, જ્ઞાનીનું અંતર શું કાર્ય કરી રહ્યું છે તેની ખબર અજ્ઞાનીને પડે નહિ. માટે પહેલાંં જ્ઞાનસ્વભાવને અને
રાગાદિને ભેદજ્ઞાનવડે ભિન્ન જાણવા જોઈએ. એ જાણ્યા પછી ‘જ્ઞાનીને લખવા વગેરેનો વિકલ્પ કેમ ઊઠે છે’ એ પ્રશ્ન જ
નહિ રહે. જ્ઞાનીની દ્રષ્ટિ જ પર ઉપરથી અને રાગ ઉપરથી છૂટી ગઈ છે, તેથી તેમને અસ્થિરતાના અલ્પ રાગમાં એવુંં જોર
નથી આવતું કે જેથી કર્તૃત્વબુદ્ધિ થાય. ખરેખર ‘હું આમ કરું’ એવી ભાવના નથી પણ ‘હું જાણું’ એવી જ ભાવના છે.
વિકલ્પના અને પરની ક્રિયાના જાણનાર જ છે. રાગનો વિકલ્પ થાય છે તે પરાશ્રયે થાય છે, અને રાગના અનેક પ્રકાર છે.
ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના રાગ વખતે ભિન્ન ભિન્ન પરદ્રવ્યનો આશ્રય હોય છે. જ્યારે બોલવા કે લખવાના લક્ષે રાગ થયો ત્યારે
એવો વિકલ્પ થયો કે ‘હું બોલું, હું લખું.’ પરાશ્રિત રાગમાં એ પ્રમાણે વિકલ્પ ઊઠે છે, પણ જ્ઞાનમાં એવી માન્યતા નથી કે
હું બોલી કે લખી શકું છું. આમાં તો એમ સિદ્ધ થાય છે કે રાગ તે આત્માનો સ્વભાવ નથી; જ્ઞાનીને જ્ઞાન અને વિકલ્પ બંને
ભિન્ન ભિન્ન છે.
રાગ થાય તેને અને ક્રિયાને જ્ઞાન જાણે છે. એ રીતે જ્ઞાન સળંગપણે જાણનાર રહી ગયું, પણ પરની ક્રિયામાં કે રાગમાં
અટકનાર ન રહ્યું. રાગ પણ જ્ઞાનનું જ્ઞેય છે. પરનું કરવાની વાત તો જ્ઞાનમાં છે જ નહિ, પણ પરને જાણવું તે પણ વ્યવહાર
છે. રાગને જાણવું તે પણ વ્યવહાર છે. જ્ઞેય–જ્ઞાયકના ભેદ કહેવા તે પણ વ્યવહાર છે. મને રાગ થાય છે તેને કારણે બહારની
ક્રિયાઓ (–બોલાવું, લખાવું વગેરે) થાય છે એમ જ્ઞાની માનતા નથી, અને રાગ થાય છે તેની સાથે જ્ઞાનને એકમેક
માનતા નથી; તેથી ખરેખર જ્ઞાનીને પરનું કરવાનો વિકલ્પ થતો નથી, પણ રાગનું તેમ જ પરનું જ્ઞાન જ થાય છે. જ્ઞાની
જ્ઞાન જ કરે છે, રાગાદિ ક્રિયા કરતા જ નથી. પોતાને રાગ અને જ્ઞાનનું ભેદવિજ્ઞાન થયા વગર ‘જ્ઞાની શું કરે છે અને શું
નથી કરતા’ તેની ખબર શી રીતે પડશે?
કોણ જાણે?
આચાર્યદેવ એમ જણાવે છે કે હે જીવ! તું પોતે તારા આત્મામાં અજ્ઞાન છોડીને જ્ઞાન અને રાગનું ભેદજ્ઞાન કર, તો તને
બધા સમાધાન થઈ જશે. પોતે રાગ અને જ્ઞાનને જુદા અનુભવ્યા વિના ‘જ્ઞાની જ્ઞાન કરે છે કે જ્ઞાની રાગ કરે છે’ તેની
ખબર શી રીતે પડી શકે?
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
નથી અને ક્ષુધાદિ કોઈ દોષ નથી. એવો નિજશુદ્ધાત્મા છે, તેને હે પ્રભાકરભટ્ટ! તું જાણ, અને તેનો અનુભવ કર. જે
શુદ્ધાત્મ–સ્વરૂપના ધ્યાનમાં તે સર્વેનો નિષેધ છે. શાસ્ત્રમાં વ્યવહારધ્યાનના જેટલા પ્રકાર વર્ણવ્યા છે તે બધાય
ચિત્તની એકાગ્રતા માટે પ્રથમ એમ વ્યવહારધ્યાન ચિંતવે કે ‘મારા અંતરમાં એક મોટું કમળ છે, ને તેમાં અરિહંત
जासु ण मंडलु मुद्द ण वि सो मुणि देउ अणंतु।।
૨. નિર્મોહ શુદ્ધસ્વભાવથી વિપરીત એવા મોહભાવને છોડીને,
૩. વીતરાગી સહજઆનંદ પરમ સમરસીભાવ સુખરૂપી રસના અનુભવના જે શત્રુ એવા નવ પ્રકારના કુશીલને
વિષયો પણ આવી જાય છે, ‘મોહ’ કહેતાં તેમાં બીજા સર્વ વિકારભાવો આવી જાય છે, ‘અબ્રહ્મ’ કહેતાં તેમાં હિંસાદિ
અવ્રત આવી જાય છે, અને ‘સંકલ્પ–વિકલ્પ’ કહેતાં તેમાં સર્વે શુભાશુભ ભાવો આવી જાય છે. એ ચારથી વિરુદ્ધપણે
આત્માના સ્વભાવમાં ૧–અતીન્દ્રિય આત્મિક સુખનો રસ શ્રેષ્ઠ છે, ૨–મોહરહિત શુદ્ધસ્વભાવ છે, ૩–સહજ પરમાનંદમય
વીતરાગી ભાવરૂપ શુદ્ધ બ્રહ્મસ્વભાવ છે, અને ૪–સહજ નિર્વિકલ્પ પરમ સમાધિરૂપ સ્વભાવ છે. માટે ઈન્દ્રિયોના વિષયોની
તથા વિકારની રુચિ છોડીને–એટલે કે અતીન્દ્રિય ચૈતન્યસ્વભાવની રુચિ કરીને તેનો અનુભવ કર. –એમ શ્રી ગુરુઓનો
ઉપદેશ છે. અહીં ભેદથી ચાર પ્રકાર પાડીને વિશેષપણે સમજાવ્યું છે; ખરેખર તો જીવ જ્યારે પોતાના ચૈતન્યસ્વરૂપને
અનુભવે ત્યારે ઉપર્યુક્ત ચારે પ્રકારોનો તેને અભાવ હોય જ છે.
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
અંર્તદ્રષ્ટિવડે, પહેલાંં જે પુણ્ય–પાપની સન્મુખ દ્રષ્ટિ હતી તેને ભેદીને, સ્વભાવ–સન્મુખની અભેદદ્રષ્ટિ કરતાં પ્રથમ
થયા પહેલાના ભવોમાં આત્માનું કેવું ભાન કર્યું હતું, તે વાતનો આ અધિકાર ચાલે છે.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ હતો, આત્માના સ્વભાવની અંર્તદ્રષ્ટિ વડે ક્ષણે ક્ષણે તે નિર્મળ પર્યાયની ઉત્પતિ કરતો
માતાના પેટમાં આવ્યા ત્યારે પણ તે સ્થાનરૂપે આત્મા ઊપજ્યો નથી પણ નિર્મળપર્યાયની
ઉપચારનું કથન છે. ભગવાનનો આત્મા માતાના પેટમાં આવ્યો ત્યારથી જ્ઞાની હતો, તે ક્ષણે પણ સમ્યગ્દર્શન અને
પેટમાં કે જન્મ વખતે પણ આત્મામાં નિર્મળ શ્રદ્ધા–જ્ઞાનરૂપ વીતરાગી પરિણામપણે જ ઊપજે છે. ખરેખર આત્મા તો
ચીજનું જ્ઞાન કરાવવા માટે તે કથન છે.
હતો, અને તે વખતના વિકલ્પનો પણ કર્તા તે આત્મા થતો ન હતો. જુઓ, આ ભગવાન મહાવીરના આત્માનો જન્મ
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
થવા માંડ્યું, તે વ્યંજનપર્યાય સન્મુખ પણ તેની દ્રષ્ટિ ન હતી. પણ વીતરાગી સ્વભાવની સન્મુખ દ્રષ્ટિ હતી; એટલે
વગેરે વિકારી પરિણામને પોતાનું ઈષ્ટ કાર્ય માને છે, અને તે વિકારનો કર્તા થાય છે. પરંતુ જડની અવસ્થાને તો
અજ્ઞાની પણ કરી શકતો નથી. –આવા ભાનસહિત ભગવાન મોટા થયા.
શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર પરિણામ થયા તેના જ ભગવાન કર્તા છે. પરસન્મુખ દ્રષ્ટિ રહિત ધુ્રવસ્વભાવની સન્મુખ દ્રષ્ટિથી
ક્ષણે ક્ષણે વીતરાગી પરિણામને જ ભગવાન કરતા હતા. રાગ થાય તેને આત્માના કાર્ય તરીકે સ્વીકારતા નહિ.
થવાનો જ ન હતો તેથી ન થયો; ત્યારે ભગવાને આહાર છોડ્યો–એમ ઉપચારથી કહેવાયું. પરંતુ ખરેખર ભગવાનના
આત્માએ પોતાના નિર્મળ પરિણામ સિવાય બીજું કાંઈ કર્યું નથી. ભગવાન સાડાબાર વર્ષ મુનિપણામાં રહ્યાં ત્યારે સર્વજ્ઞ
કર્યો, મહાવીરે યજ્ઞમાં થતી હિંસા અટકાવી, મહાવીરે પરોપકાર અર્થે જીવન વિતાવ્યું;–વગેરે પ્રકારે મહાવીરના નામે ગોટા
વાળશે. પણ ભગવાન મહાવીરે પરનું કાંઈ કર્યું નથી. ભગવાનની વાણીનું નિમિત્ત પામીને તે વખતે જે જીવોની લાયકાત
વાણી છૂટી ત્યારે પાત્ર જીવોએ પોતે પોતાની લાયકાતથી સવળા પરિણામ કર્યા. ત્યાં મહાવીર ભગવાનના આત્માની
વિદ્યમાન હતા માટે વાણી થઈ એમ પણ નથી. વાણી વખતે નિમિત્તરૂપે આત્મામાં જે જોગનું કંપન હતું તે જોગના કંપનરૂપ
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
ઉપચાર એટલે કે ખરેખર એમ છે નહિ. જે જીવોએ આત્મભાન પામીને ઉદ્ધાર કર્યો તેમણે પોતાના પુરુષાર્થથી જ કર્યો છે.
વિકારનો અંશ છે તે મારું કાર્ય ને હું તેનો કર્તા–એવી અંશબુદ્ધિ–વિકારબુદ્ધિ તે પાખંડ છે–અધર્મ છે. અને પર પદાર્થોનું
કાર્ય હું કરું–એમ માનવું તે તો મોટો અધર્મ છે.
તે વિકારનો કર્તા થાય છે અને પરનું કાર્ય મારાથી થાય એમ માને છે. પણ વસ્તુની અવસ્થા બીજો કરે એમ કદી બને
શાંતિદાતા–અનાકુળ આનંદસ્વરૂપ છે. કષ્ટ તે દુઃખ છે, ને ધર્મ તો સુખરૂપ છે. ધર્મમાં કષ્ટ સહન કરવા પડે–એનો અર્થ
એમ થયો કે દુઃખ વેઠવા પડે તો સુખ થાય! –એમ હોય શકે નહિ. રાગ–રહિત સહજ આત્મસ્વરૂપ તરફના વલણમાં
મહાવીર ભગવાને કષ્ટ સહન કર્યાં ન હતા, પણ આત્માની શાંતિના શેરડાનો અનુભવ કર્યો હતો.
ચૈતન્ય–અમૃતનો ડુંગર જે આત્મા તેમાંથી શાંતિના ફૂવારા છૂટવા લાગ્યા; તેનું નામ ધર્મ છે. ધર્મી જીવ એવી શાંતિનો
જેટલી વિકૃતદશા ઉત્પન્ન કરે તે જ દુઃખ છે. સ્વભાવ તે દુઃખ નથી ને સંયોગ પણ દુઃખ નથી. શરીરમાં ક્ષુધા–તૃષા–રોગ
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
આબરૂ તે ગુણ નથી; કાળુ–કૂબડું શરીર હોય તે અવગુણ નથી ને રૂપાળું શરીર હોય તે ગુણ નથી. આ પ્રમાણે કોઈ પરને
લઈને આત્માને સુખ–દુઃખ કે ગુણ–અવગુણ નથી. પણ ક્ષુધા, તૃષા વગેરે અવસ્થા શરીરમાં થતાં ‘આ મને થાય છે’ એવી
મિથ્યાદ્રષ્ટિની માન્યતા તે જ અવગુણ છે અને તે જ દુઃખ છે.
પોતાપણાની માન્યતા ઊભી કરે છે તે અધર્મ અને દુઃખ છે. ધર્મી જીવને તે માન્યતા ટળી ગઈ છે. આત્માના સ્વભાવની
શાંતિમાં ધર્મીને કષ્ટ છે એમ માનવું તે ભગવાને કહેલા ધર્મનો અનાદર છે, એટલે પોતાના શાંતિસ્વભાવનો પણ અનાદર
છે. ધર્મીજીવ આત્મસ્વભાવની દ્રષ્ટિથી ક્ષણે ક્ષણે શાંતિનો અનુભવ કરે છે. કષ્ટ અને કલેશ ભોગવવા પડે એવું ધર્મીનું
ભાન નથી એટલે બહારથી ભગવાનનું માપ કાઢે છે. ભગવાન જંગલમાં એકલા રહ્યા, ને રોટલા ન ખાધા તથા ભગવાન
નગ્ન રહ્યા માટે ભગવાન દુઃખી હતા, –આમ કહેવું તે વસ્તુના સ્વભાવને વિકૃત કરીને સર્વજ્ઞનો અનાદર કરવા જેવું છે. શું
જંગલમાં રહ્યા કે રોટલા ન ખાધા તેથી ભગવાનને દુઃખ હતું? ના. તે ક્ષણે ભગવાન તો પોતાના અતીન્દ્રિય આનંદના
ધુ્રવસ્વભાવના આશ્રયે સમ્યક્શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રના અંશો પ્રગટાવીને રોકડીઓ ધર્મ લેવો છે, તો તેની પરીક્ષા કરીને
સાચા–ખોટાની ઓળખાણ કરવી જોઈએ.
ભગવાને આવું જીવન કર્યું હતું. ભગવાનનો આત્મા અને મારો આત્મા સ્વભાવે સરખા છે, હું પણ મારી જાતે સ્વસન્મુખ
શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર પ્રગટ કરીને ભગવાન થઈ શકું છું. આ આત્મા સિવાય દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર પર છે, તેનામાં આ આત્માનું
કલ્યાણ કરવાની તાકાત નથી. તેમ જ તેમની સન્મુખ ભક્તિનો જે શુભરાગ થાય તે શુભરાગમાં પણ આત્માનું કલ્યાણ
કરવાની તાકાત નથી. પોતાના સ્વભાવની સન્મુખતાથી જ કલ્યાણ પ્રગટે છે. મહાવીર ભગવાને આમ કર્યું છે ને આમ કહ્યું છે.
જે આનાથી વિરુદ્ધ માર્ગ કહે તે ભગવાનને, ભગવાનના કહેલા શાસ્ત્રોને કે સંતોને જાણતો નથી. આત્મા–સન્મુખ જેની દ્રષ્ટિ
નથી એવા અજ્ઞાનીનો એક અક્ષર પણ સાચો હોય નહિ; ભગવાનના સમવસરણમાં બેઠો હોય ને દિવ્યધ્વનિ સાંભળતો હોય તે
વખતે પણ તેનું વલણ પરસન્મુખ છે. અજ્ઞાનીનો વેલો જ આખો કડવો છે અર્થાત્ તેની દ્રષ્ટિ ઊંધી હોવાથી ક્ષણે ક્ષણે વિકારની
જ ઉત્પત્તિ થાય છે. ને જ્ઞાનીને સ્વસન્મુખ અમૃતની વેલ છે એટલે સ્વભાવસન્મુખદ્રષ્ટિથી તેને ક્ષણે ક્ષણે પર્યાયની નિર્મળતા
વધે છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિને મૂળમાં જ પરને લીધે જ્ઞાનાદિ થવાની માન્યતા છે તે જ ભૂલ છે.
ભાવેન્દ્રિયનો અભાવ છે. ભાવેન્દ્રિય તો આત્માના અનંતજ્ઞાનનો એક અંશ છે, તે અંશ જેટલો જ આખા આત્માને માને
તેને સ્વભાવસન્મુખદ્રષ્ટિનો અભાવ છે. જેવા મહાવીર ભગવાન છે તેવી જ જાતના બધા આત્મા છે, સ્વભાવ સામર્થ્યમાં
કાંઈ ફેર નથી; ભગવાનને સર્વજ્ઞ–પરમાત્મદશા પ્રગટી છે ને આ જીવને અધૂરું જ્ઞાન છે–એમ વર્તમાન અવસ્થામાં ફેર છે. તે
અવસ્થાને ગૌણ કરીને સ્વભાવસન્મુખબુદ્ધિ કરવી તે મોક્ષનું કારણ છે ને પરસન્મુખબુદ્ધિ તે સંસારનું કારણ છે.
વીતરાગી પરિણામને જ કરે છે, પણ પરને કે વિકારને કરતો નથી.
અંતર્વ્યાપક થઈને તેને જ કરે છે.
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
ભગવાન આત્માનું પ્રાપ્ય નથી. વાણીના શબ્દો થાય તેને જડ પરમાણુઓ પહોંચી વળે છે, વાણી તે ભગવાન આત્માનું
પ્રાપ્યકર્મ નથી એટલે કે આત્માએ તે વાણી કરી નથી. વાણી તે પરમાણુઓનો સ્વકાળ છે, તે વખતે આત્મા પોતાના
સ્વકાળમાં નિર્મળ પરિણામને કરે છે. એટલે મહાવીર ભગવાને વાણીને કરી નથી.
ભાષાના પરમાણુઓ જ ભાષારૂપે તેને પહોંચી વળ્યા છે. સમવસરણમાં દિવ્ય–વાણી છૂટી તે વખતે ભગવાન મહાવીર
તો પોતાની કેવળજ્ઞાન–પર્યાયમાં પહોંચી વળ્યા છે. ભગવાને તો તે સમયની પોતાની વીતરાગી કેવળજ્ઞાનદશાને પ્રાપ્ત
કરી છે. ભગવાને દિવ્યધ્વનિથી ઉપદેશ આપીને ચાર તીર્થની સ્થાપના કરી–એમ કહેવું તે વ્યવહારનું કથન છે. ચાર
તીર્થમાં સાધુ, અર્જિકા, શ્રાવક અને શ્રાવિકા એ દરેક જીવોએ પોતપોતાની સમ્યગ્દર્શન વગેરે નિર્મળ પર્યાયને પોતાની
યોગ્યતાથી જ પ્રાપ્ત કરી છે, ભગવાને તેમનું કાંઈ કર્યું નથી.
તે તે ક્ષણે આત્માવડે કરવામાં આવતા કેવળજ્ઞાનરૂપ પરિણામને જ કર્યા છે. અજ્ઞાની જીવ વિકારીભાવ કરીને તેનો કર્તા
થાય છે. પરનું તો કોઈ જીવ કરી શકતો નથી. હું પરનું કરું ને પર મારું કરે–એમ જે માને તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. હું પરનું કરું
નહિ ને પર મારું કરે નહિ–એમ નક્કી કર્યું પછી કોના સામે જોવાનું રહ્યું? પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવ સામે જ જોવાનું રહ્યું,
એટલે સ્વસન્મુખ નિર્મળ પર્યાય થવા માંડી, તે ધર્મીનો ધર્મ છે. હે ભાઈ! પોતામાં સ્વભાવબુદ્ધિ છોડીને તું પરનો
આશ્રય માને તો ભગવાન શું કરશે તને? ભગવાન સામે દ્રષ્ટિ કરે તોપણ ભગવાન તારું કાંઈ કરી દે તેમ નથી. તું
તારા સ્વભાવ તરફ દ્રષ્ટિ વાળ તો તને ધર્મની શરૂઆતથી મોક્ષસુધી વચ્ચે દુઃખ નથી; દુઃખ કે અણગમો હોય તે ધર્મ
નથી, અને ધર્મમાં દુઃખ નથી.
અંર્તશક્તિમાંથી શાંતિના પરિણામ વ્યક્ત કરતો, તે–રૂપે પરિણમે છે, તેને ઊપજાવે છે અને તેને પ્રાપ્ત કરે છે. આ જ
ધર્મીનું ધર્મકાર્ય છે. અજ્ઞાની જીવ રાગાદિનો કર્તા થઈને તે રાગાદિ પરિણામને પકડે છે; અને પરને કરવાનું તે માને છે,
પરંતુ પરના કાર્યને તો તે જીવ પણ કરી શકતો નથી. દરેક પદાર્થ ભિન્ન ભિન્ન છે, અને સૌ સૌનું કાર્ય પોતપોતામાં જ
છે. ભગવાને પોતામાં નિર્મળ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ કાર્ય કર્યું છે, એ સિવાય બહારમાં કાંઈ કર્યું નથી.
એમ ધર્મી માનતો નથી. પર્યાયબુદ્ધિવાળો માને છે કે ઈન્દ્રિયો હોય તો મને જ્ઞાન થાય, અને રાગને લીધે મને જ્ઞાન
થાય. ધર્મી જીવ તે ઈન્દ્રિયને કે રાગને ગ્રહતો નથી. હું શુદ્ધ ચૈતન્ય જ્ઞાનાનંદ છું–એમ પોતાના સ્વભાવને જાણતો થકો
ધર્મી જીવ નિર્મળ પરિણામને કરે છે. સ્વસન્મુખ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર થયા તે પોતાના વીતરાગી પરિણામને ધર્મી જીવ
જાણે છે, પણ તે વિકલ્પને કે જડની દશાને પકડતો નથી.
સ્વભાવના ભાનમાં ભવની શંકા જ નીકળી ગઈ છે. ‘અભવ્ય અને ભવ્ય તે તો અરૂપી ભાવ છે એટલે તે તો કેવળી
ભગવાન જાણે, આપણને તેની ખબર ન પડે’ –આમ જે માને છે તેને અંશમાત્ર ધર્મ નથી. અભવ્ય જીવની અનંત
અનંત ભવે પણ મુક્તિ થતી નથી. ‘મારે હજી અનંતભવ કરવાના બાકી હશે’ એવી ભવની શંકા જેને ટળી નથી અને
‘હું ભવ્ય છું, મારે હવે અનંતભવ છે જ નહિ, અલ્પકાળે મારી મુક્તિ છે’ –એવી યથાર્થ નિઃશંકતા જેને પ્રગટી નથી, તે
જીવ ભવરહિત એવા વીતરાગી ભગવાનની વાણીની પરીક્ષા કરવાની ત્રેવડ લાવશે ક્યાંથી? સર્વજ્ઞ દેવને પૂર્ણાનંદદશા
થઈને ભવરહિત જીવન્મુક્તદશા થઈ, તે ભવરહિત પુરુષની વાણીની પરીક્ષા ‘ભવ્ય–અભવ્ય’ ની શંકાવાળો જીવ કરી
શકશે જ નહિ. જે ક્ષણે ક્ષણે ભવની શંકામાં પડ્યો છે તે જીવમાં ભવરહિત ભગવાનના વચન કેવા હોય તેની પરીક્ષા
કરવાની તાકાત હોય શકે નહિ. યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપ સમજ્યા વગર અને પોતાના આત્માનો નિર્ણય કર્યા વગર, મહાવીર
ભગવાનના નામે જેને જેમ ફાવે તેમ બોલે છે, અને પોતાની કલ્પનાને વર્દ્ધમાનદેશના કહીને ભગવાનના નામે ચડાવે
છે, પણ ખરેખર તો તેમાં મિથ્યાત્વનું પોષણ હોય છે. ભગવાનના આત્માએ શું કર્યું તેનું અજ્ઞાનીને ભાન નથી.
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
તે મોક્ષ છે. સિદ્ધશિલાના ક્ષેત્રમાં મોક્ષ નથી પણ આત્મામાં જે પૂર્ણ જ્ઞાન–આનંદમય શુદ્ધદશા પ્રગટી તે જ મોક્ષ છે.
નથી. આત્મા અનાદિ છે અને તેની અવસ્થામાં ભૂલ પણ અનાદિની છે. જેમ શેરડીમાં રસ અને કૂચો મૂળથી ભેગાં છે
જે પરિણામ થાય તે આત્માનો સ્વભાવ નથી. જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માના ભાનથી પ્રથમ અનાદિની ભૂલ (મિથ્યાત્વ)
ટળે છે અને ત્યાર પછી સ્વરૂપમાં એકાગ્ર થતાં ક્રમેક્રમે રાગદ્વેષનો અભાવ થઈને પૂરું જ્ઞાન રહી જાય છે. ત્યાં રાગ–
થાય છે. આત્મા કાંઈ નવો ઉત્પન્ન થતો નથી. પહેલાંં ક્રોધની લાગણી ન હોય ને પછી થાય, ત્યાં એમ કહે છે કે ‘મને
આ ક્રોધની લાગણી થઈ આવી.’ પણ ‘મારો આત્મા થઈ આવ્યો’ –એમ કોઈ કહેતું નથી. તેનો અર્થ એ થયો કે
જાણનાર સ્વભાવ પૂરો પ્રગટ્યો તે કોને ન જાણે? એક સમયમાં તે બધાને જાણે છે. એનું નામ સર્વજ્ઞપદ છે. એવું
પોતાની ભૂલથી રખડે છે, અને પોતે જ તે ભૂલ ભાંગીને ભગવાન થાય છે. હે જીવ! તારા તત્ત્વનો મહિમા તેં ન જાણ્યો
એટલે તે મહિમા ક્યાંક બીજે આપી દીધો. પોતે પોતાથી સ્વતંત્ર અને પરિપૂર્ણ છે, તે ભૂલીને, કોઈક બીજો મને તારશે–
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
તેથી તેની યથાર્થ વાત સાંભળતાં તે સમજવી કઠણ લાગે છે. જો પાત્ર થઈને પરિચય કરે તો આ વાત સમજાય તેવી
છે. પોતાના આત્માને કેવા સ્વરૂપે ઓળખવાથી ધર્મ થાય તેની આ વાત ચાલે છે.
દ્વેષ વગેરે વિકારભાવો છે. ત્યાં વિકાર તે જ હું એમ માનીને વિકારબુદ્ધિથી જીવ સંસારમાં રખડે છે. ધર્મી જીવની દ્રષ્ટિ
એમ છે કે હું જ્ઞાનસ્વભાવી મુક્ત છું, રાગ–દ્વેષ થાય તે મારા સ્વભાવમાં નથી. જેમ સ્ફટિકમણિ સ્વભાવથી તો
ઉજ્જવળ છે, કાળા–રાતા પદાર્થોના સંયોગે જે રંગની ઝાંઈ દેખાય છે તે તેનો સ્વભાવ નથી, પણ વિભાવ છે. તેમ મારો
આત્મા ત્રિકાળી ચૈતન્યમૂર્તિ, પુણ્ય–પાપ રાગ–દ્વેષ રહિત મુક્તસ્વરૂપી છે; અવસ્થામાં પર તરફના વલણથી જે રાગ–દ્વેષ
થાય છે તે મારું સ્વરૂપ નથી, પણ ક્ષણિક વિકાર છે. તે ક્ષણિક વિકાર જેટલો હું નથી. સ્વભાવપણે હું મુક્ત છું–એવી
મારી મતિ છે. હું રાગી–દ્વેષી છું એવી મારી મતિ નથી પણ હું મુક્ત છું એવી મારી મતિ છે. એટલે કે મારું જ્ઞાન
વિકારસન્મુખ નથી પણ સ્વભાવસન્મુખ છે. પુણ્ય–પાપની લાગણીઓ થાય તે મારા મૂળ સ્વરૂપમાંથી આવતી નથી.
આ પ્રમાણે વિકારની રુચિ ટળીને સ્વભાવમાં જેની દ્રષ્ટિ પડી છે તે જ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ–ધર્માત્મા છે; આવી દ્રષ્ટિ થયા વગર
બીજું ગમે તેટલું કરે તોપણ જરાય ધર્મ થતો નથી.
સ્વાશ્રયથી સ્વભાવની કબૂલાત છે. પોતાને પોતાની ખબર ન પડે–એવી વાત લીધી નથી. ધર્મી પોતે પોતાની
નિઃશંકતાથી કહે છે કે સ્વભાવની દ્રષ્ટિએ હું મુક્ત છું એવી મારી મતિ થઈ છે. પોતાને નિઃશંકતા થઈ છે, તેમાં કોઈ
બીજાને પૂછવું પડતું નથી. હજી પર્યાયમાં મુક્તિ થઈ નથી છતાં ધર્મી કહે છે કે હું મુક્ત છું. પર્યાયમાં અધૂરાશ અને
રાગદ્વેષ છે તેનો જ્ઞાનમાં ખ્યાલ વર્તે છે, પણ પર્યાયમાં રાગદ્વેષ થવા છતાં હું તેનો આશ્રય નથી કરતો, હું ત્રિકાળી
સ્વભાવનો જ આશ્રય કરું છું. એ પ્રમાણે સ્વભાવના આશ્રયે ધર્મી કહે છે કે હું મુક્ત છું. અંતરમાં આવા આત્માનું જ્ઞાન
કરવું તે જ મુક્ત થવાનો રસ્તો છે. અંતરમાં જે મુક્તસ્વરૂપની હા પાડે તેને તેમાંથી મુક્તદશા પ્રગટશે. પણ
મુક્તસ્વરૂપની જે ના પાડે છે તેને મુક્તદશા આવશે ક્યાંથી?
જાણનારું જ્ઞાન પોતે પુણ્ય–પાપથી બંધાયું નથી પણ જ્ઞાન તો પુણ્ય–પાપથી મુક્ત જ છે. આમ પુણ્ય–પાપ રહિત મુક્ત
જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત કરવી જોઈએ. જેમ માલ લેતી વખતે ભાવ અને તોલ નક્કી કરે છે તેમ આ ચૈતન્યને સમજવા
માટે જ્ઞાનદ્વારા નયપ્રમાણથી તેનું બરાબર માપ કરવું જોઈએ, બધા પડખાંથી નિર્ણય કરવો જોઈએ. જો માપ કરનારું
જ્ઞાન જ ખોટું હોય તો વસ્તુનું માપ સાચું આવે નહિ. તોલા અને કાંટો જ ફેરવાળા હોય ત્યાં સાચું માપ ક્યાંથી આવે?
એમ સાચા જ્ઞાન વગર જગત ધર્મ કરવા માગે તે ધર્મ ક્યાંથી થાય? અહો! અત્યારે તો ચૈતન્યસ્વભાવનું માપ કરનારા
જગતના કાંટા જ ખાદીલા થઈ ગયા છે. આત્મા પરનું કરે અને આત્મા પરને છોડે એવી રીતે આત્માનું માપ કરે છે, તે
મિથ્યાજ્ઞાન છે, તેમાં આત્માનું સાચું માપ ક્યાંથી આવે? બાહ્ય ત્યાગથી કે પુણ્યથી ધર્મનું માપ નથી પણ અંર્તદ્રષ્ટિથી
જ ધર્મનું માપ છે. ધર્મી જીવ પોતાના યથાર્થ જ્ઞાનથી આત્માને કેવો જાણે છે? તે અહીં કહે છે.
સ્વભાવમાં ભવ નથી. ભવનું કારણ વિકાર છે, તે વિકાર આત્માના સ્વભાવમાં નથી તેથી સ્વભાવદ્રષ્ટિમાં ધર્મીને
ભવની શંકા હોતી જ નથી. આમાં કેવળી ભગવાનને પૂછવા જવું પડતું નથી, પણ જ્યાં પોતાની જ્ઞાનપરિણતિ સ્વભાવ
તરફ વળી અને મુક્તસ્વભાવનો સ્વીકાર કર્યો ત્યાં નિઃશંકપણે ખબર પડે છે કે હવે અલ્પકાળે આ સ્વભાવના આશ્રયે
મુક્તદશા પ્રગટવાની છે. તૃષા લાગી હોય
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
જીવને સત્સમાગમે ચૈતન્યની અપૂર્વ પ્રતીતિ થઈ ત્યાં મુક્તિની નિઃશંકતા થઈ, તેમાં ‘મારી મુક્તિ થશે કે નહિ’ એમ
ભગવાનને પૂછવું ન પડે. જેને પોતાની પરિણતિ સ્વભાવ તરફ કાર્ય કરી રહી હોય, પુરુષાર્થ સ્વભાવ તરફ ઢળતો
હોય, રુચિ અને જ્ઞાન ક્ષણે ક્ષણે સ્વભાવ તરફનું કાર્ય કરતાં હોય, તેને પોતાને તેની ખબર ન પડે એ કેમ બને? અને
તેને ભવની શંકા ન ટળે–એમ કેમ બને? જેમ બંધનમાં બંધાયેલા કોઈ પુરુષે બળ કરીને બંધનના અમુક બંધન છોડી
નાંખ્યા, અમુક ઢીલા કર્યા અને અમુક છૂટવાની તૈયારીમાં હોય, ત્યાં તે પુરુષને ‘હું છૂટીશ કે નહિ’ એવી શંકા રહેતી
નથી. તેમ ધર્મી જીવને પોતાનો આત્મા દર્શનમાં છૂટો મનાયો, જ્ઞાનમાં શુદ્ધ જણાયો, ચારિત્રમાં અલ્પ શુદ્ધતા પ્રગટી,
અને બાકીનાં અલ્પ રાગ–દ્વેષ રહ્યાં છે તેને પણ સ્વભાવના આશ્રયના જોરે અલ્પકાળમાં ટાળીને મુક્ત થવાનો છે; એને
બંધનની શંકા કેમ હોય? હું મુક્તસ્વરૂપ નથી પણ હું બંધાયેલો છું–એવી જેની મતિ છે તે જીવ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. ધર્મી જીવ
અવસ્થાના ક્ષણિક બંધનને જાણતો હોવા છતાં તેને ગૌણ કરીને સ્વભાવની મુખ્યતાના જોરે કહે છે કે હું મુક્તસ્વરૂપ
છું–એવી મારી બુદ્ધિ થઈ છે. –આનું નામ ધર્મ છે, આ અમૃતમાર્ગ છે, આ મુક્તિના રાહ છે.
અને ઘાસ ભેગાં ખાય છે, તેમ પશુ જેવો અજ્ઞાની જીવ અવિવેકપણે આત્માના નિર્દોષ સ્વભાવને અને વિકારને
એકપણે અનુભવે છે, એટલે વર્તમાનમાં જ પોતાનો આત્મા મુક્તસ્વરૂપે તેને અનુભવમાં આવતો નથી. ધર્મી જીવ
અંતરની દ્રષ્ટિના વિવેક દ્વારા આત્માના સ્વભાવને અને વિકારભાવોને જુદા અનુભવે છે, એટલે અવસ્થામાં વિકાર
વિદ્યમાન હોવા છતાં વર્તમાનમાં જ પોતાના આત્માને મુક્તસ્વરૂપે તેઓ જાણે છે. દરેક મોક્ષાર્થી જીવોએ પહેલાંં પોતાના
આવા સ્વભાવનું ભાન કરવું જોઈએ. આત્મા તો જાગૃત ચૈતન્યસત્તા છે, તે સ્વ–પરને જાણે છે. પરને અને પુણ્ય–પાપને
પણ તેમાં ભળ્યા વગર જાણે છે–એવો સ્વભાવ છે. પોતાના સ્વભાવમાં અભેદ થઈને સ્વને જાણે છે, ને પુણ્ય–પાપમાં
એકમેક થયા વગર તેને જાણે છે. પુણ્ય–પાપને જાણતાં જો જ્ઞાન તેમાં એકમેક થઈ જાય તો તે જ્ઞાન પુણ્ય–પાપને
ખરેખર જાણી શકે નહિ. ધર્મી જીવને નીચલી દશામાં રાગ–દ્વેષ થાય છે તથા સ્વરૂપની સ્થિરતા કરવાની બાકી હોવા
છતાં, શ્રદ્ધામાં તેને પોતાના રાગદ્વેષ રહિત મુક્તસ્વભાવની પ્રતીતિ છે, તેથી તેના આશ્રયે અલ્પકાળે પૂર્ણ સ્થિરતા
પ્રગટ કરીને તે મુક્ત થાય છે.
હું પરમાં ફેરફાર કરી શકું–એમ અજ્ઞાની જીવ માને છે. પણ હે ભાઈ! તારી ઈચ્છા પ્રમાણે શરીરમાં પણ ફેરફાર
છતાં રોગ કેમ મટતો નથી? પરમાં કિંચિત્ ફેરફાર કરી શકે એવી આત્માની તાકાત જ નથી. આત્મા ઈચ્છા કરે, તે
ઈચ્છાની મર્યાદા તો ફક્ત આકુળતા થાય તેટલી જ છે. શુભાશુભ ઈચ્છાઓ તો નવી નવી થાય છે, ને બીજી ક્ષણે તે
પલટી જાય છે; તે ઈચ્છાઓ આત્માનો સ્વભાવ નથી. તે ઈચ્છારહિત આત્મસ્વભાવનું ભાન કરીને પછી તે ઈચ્છા ટળી
જતાં આત્માની પરમાનંદમય સર્વજ્ઞ મુક્તદશા પ્રગટ થાય છે. તે સર્વજ્ઞદશા પ્રગટ્યા પછી તીર્થંકર ભગવાનને “ એવો
અભેદધ્વનિ નીકળે છે, અને તે ધ્વનિમાં આત્મસ્વભાવનું પૂરું રહસ્ય એક સાથે આવે છે. સાધારણ રાગી જીવોની વાણી
ભેદવાળી હોય છે. ભગવાનને જ્ઞાયકસ્વભાવ અખંડ પ્રગટ્યો તેથી વાણી પણ અભેદ નીકળે છે. તે વાણીમાં શું કહ્યું?
તેની વાત ચાલે છે.
ગયો, પણ આત્માનો નિર્મળ જ્ઞાનસ્વભાવ છે તે મિથ્યાત્વસ્વરૂપે થઈ ગયો નથી. મિથ્યાત્વભાવ થાય છે તો આત્માની
જ અવસ્થામાં અને આત્માના જ અપરાધથી, પરંતુ આત્માનો સ્વભાવ જ જો તે મિથ્યાત્વસ્વરૂપે થઈ ગયો હોય તો
સ્વભાવનું ભાન કરીને તે મિથ્યાત્વ કદી ટળી શકે નહિ. જેમ શરીરમાં રોગ થાય તે શરીરનું ખરું સ્વરૂપ નથી, તેમ
મિથ્યાત્વ અને રાગદ્વેષભાવો આત્માનો સ્વભાવ નથી પણ અનાદિનો રોગ છે–વિકાર છે, તેથી તે ટળી શકે છે. કઈ રીતે
તે રોગ મટે? તે કહેવાય છે.
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
સંયોગનું સુખ નથી. પણ સંયોગમાં ‘આ હું, અને આ મને થયું’ એવી જે એકત્વબુદ્ધિ છે તે જ દુઃખ છે. એ જ પ્રમાણે
ને શરીરની નીરોગતા તે સુખ નથી. સ્ત્રી–પુત્રાદિનો વિયોગ થાય તે દુઃખ નથી, ને તેના સંયોગમાં સુખ નથી. લોકોએ
દુઃખ દૂર ન કરી શકે એમ સમજે તો પોતામાં સ્વભાવનું શરણ લઈને સુખ–શાંતિ પ્રગટ કરે. પણ, હું પરનાં દુઃખ ટાળું ને
આવવાનો અવકાશ રહ્યો નહિ. પર સાથેની એકત્વબુદ્ધિ તે સંસારનું મૂળ છે. શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી કહે છે કે–
પરમાં સંસાર નથી, પણ મિથ્યાભ્રાંતિનો ભાવ જીવની અવસ્થામાં થાય છે તેને ભગવાન મુખ્યપણે સંસાર કહે છે.
આથી એમ ન સમજવું કે જગતમાં બીજા પદાર્થો જ નથી. જગતમાં શરીરાદિ જડ પદાર્થો છે ખરા, તે કાંઈ ભ્રમ નથી.
કરવાની ઈચ્છા છે? જીવની ઈચ્છા ન હોવા છતાં તે બધું થાય છે. શરીર ઉપર પણ જીવની સત્તા નથી ચાલતી, છતાં
વિરોધી એવો જે રાગાંશ હોય છે તે જ બંધનું કારણ છે.
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
થઈને બનેલી સંયોગી ચીજ છે, તેમ આત્મા ઘણા પદાર્થો ભેગાં થઈને બનેલો નથી, પણ સ્વતઃસિદ્ધ અખંડ પદાર્થ છે. જે
સ્વભાવ તરફ જ્ઞાનનું એકત્વ કરે છે. શરીરની ક્રિયા હું કરું છું ને પુણ્ય કરતાં કરતાં ધર્મ થશે–એવી જેની બુદ્ધિ છે તેને
‘હું મુક્ત છું’ એવી મતિ થાય નહિ એટલે કે સમ્યગ્જ્ઞાન થાય નહિ. સમ્યગ્જ્ઞાની–ચોથા ગુણસ્થાનવાળો ધર્માત્મા એમ
ભગવાન આત્મા, શરીરરૂપી છોતાંથી, કર્મરૂપી કાચલીથી અને રાગદ્વેષરૂપી રાતપથી ભિન્ન છે. ક્ષણિક પર્યાયમાં જે
છું–આવી ધર્મીની મતિ હોય છે.
તરફનો પુરુષાર્થ પ્રગટે નહિ. ભગવાન્! ‘આ મારાં ને હું એનો’ એવો જે સંયોગી ચીજનો અહંકાર તે તારા સ્વભાવની
સંયોગબુદ્ધિનું ફળ સંસાર છે, અને હું મુક્ત છું–એવી સ્વભાવબુદ્ધિનું ફળ મુક્તિ છે. દયા, ભક્તિ, હિંસા વગેરે જે વિકારી
કાચલી તેનો સ્વભાવ નથી તેથી તે જુદાં પડી જાય છે, પણ ધોળાશ અને મીઠાસ તેનો સ્વભાવ છે તેથી તે જુદાં પડી
શકતાં નથી. તેમ આ ચૈતન્યમૂર્તિ આત્મામાં રાગાદિ ભાવો થાય તે તેનો સ્વભાવ નથી તેથી મુક્તદશામાં તે ટળી જાય