PDF/HTML Page 41 of 83
single page version
ઊંચા છે, ચૈતન્યસાધનામાં લીન પરમ અદ્ભુત તેનો દેદાર છે....વિશ્વની
એક અજાયબી છે. કહાનગુરુ એને જોઈને અતિ પ્રસન્ન થયા છે.
જયપુરનગરી ભારતમાં જૈનોની મુખ્ય નગરી છે.
જિનમંદિરો છે, તે બધા જ દિગંબર જૈનોના છે.
PDF/HTML Page 42 of 83
single page version
ઉત્તરઃ–મધ્ય ભારતમાં આવેલા દેવગઢ પર્વત ઉપર સૌથી વધુ જિનપ્રતિમાઓ છે,
કળાકૌશલ્ય દેશ–વિદેશમાં પ્રસિદ્ધ છે.
ઉત્તરઃ–ભરતક્ષેત્રના ચોવીશે તીર્થંકરો ત્રણે કાળ આપણા આ ભારતદેશમાં જ
ભરતક્ષેત્રમાં જેટલા ચક્રવર્તીઓ થાય તેઓ પણ ભારતમાં જ જન્મે છે.
આ રીતે ભારતનું આધ્યાત્મિક ગૌરવ ભરતક્ષેત્રમાં અજોડ છે.
તીર્થંકરોના જન્મસ્થાન નીચે મુજબ છે–
PDF/HTML Page 43 of 83
single page version
ફરીને જુઓ....દરેક લાઇનના પહેલા અક્ષરો તો સરખા જ છે ને! હા....અને છેલ્લા
અક્ષરો પણ પાંચેય લાઇનમાં સરખા છે. બસ, પાંચ લાઇન, એનો પહેલો અને છેલ્લો
અક્ષર સરખો, ને જિનમંદિરમાં એ લખેલું....હવે તો તમે ઉપરનું લખાણ જરૂર વાંચી
શકશો....વાંચો જોઇએ. અરે, તમને એ મંત્ર આવડે છે છતાં વાંચી નથી શકતા? તો
આવતા અંકમાં ગુજરાતીમાં વાંચશોજી.
PDF/HTML Page 44 of 83
single page version
મં
ધ
ર
જિ
ન
સ્ત
વ
ન
PDF/HTML Page 45 of 83
single page version
સમ્યગ્દર્શન માટે ઉલ્લાસપૂર્વક નિરંતર પ્રયત્ન કરે છે, તેમાં પ્રમાદ કરતો નથી. પોતાનું
આત્મકાર્ય સાધવા માટે આત્માર્થીના પરિણામ નિરંતર ઉલ્લાસમાન હોય છે.
નિજકર્તવ્યને એક ક્ષણ પણ અંતરથી વિસારતો નથી.–આવો જીવ અલ્પકાળમાં
સમ્યગ્દર્શન પામે છે.
સમ્યગ્દર્શન ક્યારે થયું કહેવાય? કે જ્યારે સ્વરૂપસન્મુખ થઇને નિર્વિકલ્પ અનુભૂતિ
થાય–અતીન્દ્રિય આનંદનું વેદન થાય ત્યારે જ યથાર્થ સમ્યગ્દર્શન થયું કહેવાય. તે
જ યથાર્થ પ્રતીતિ છે; તે સિવાય યથાર્થ પ્રતીતિ કહેવાય નહીં. તત્ત્વવિચાર પછી ઊંડો
ઊતરીને–અંતર્મુખ થઇને સ્વરૂપની નિર્વિકલ્પ અનુભૂતિ ન કરે ત્યાંસુધી જીવ
સમ્યગ્દર્શન પામતો નથી. અંતરમાં ચૈતન્યસ્વભાવનો પરમ મહિમા લાવી, તેને
લક્ષગત કરીને તેની નિર્વિકલ્પઅનુભૂતિ કરવી–પ્રત્યક્ષ સ્વસંવેદન કરવું–તે
સમ્યગ્દર્શન છે. નિર્વિકલ્પઅનુભૂતિપૂર્વક આવું સમ્યગ્દર્શન પ્રગટયા પછી, જ્ઞાનીને
સવિકલ્પદશામાં પણ તે સતત ટકીને રહે છે. જિજ્ઞાસુએ સમ્યક્ત્વઆરાધનાનો
પ્રયત્ન નિરંતર કર્તવ્ય છે.
PDF/HTML Page 46 of 83
single page version
કોને જાણવાથી જરૂર મુક્તિ થાય?
આત્માના શુદ્ધજ્ઞાનાનંદસ્વભાવને શુદ્ધનયથી જે દેખે તે સમસ્ત જિનશાસનને
ના, રાગ તે જૈનશાસન નથી, તેમજ એકલા રાગ તરફનું જ્ઞાન તે પણ
પદાર્થોનું સ્વરૂપ ઓળખાવવા માટે જિનશાસનમાં કથન તો બધુંય આવે, પરંતુ
આવે છે તો શું પાપભાવ તે જિનશાસન છે? શુદ્ધ આત્માની અનુભૂતિ વગર
જિનશાસનને જાણી શકાતું નથી.
એકલા રાગને અને નિમિત્તો વગેરેને જ જાણવામાં રોકાય, પણ શુદ્ધ આત્માના
જિનશાસનમાં કાંઇ એકલા રાગનું ને નિમિત્તોનું જ કથન નથી, પરંતુ તેમાં રાગથી ને
નિમિત્તોથી પાર એવા શુદ્ધ આત્માનું પણ પ્રધાન કથન છે. અને તે શુદ્ધ આત્માને રાગને
તથા નિમિત્તોને એ સર્વેને જે જાણે તે જીવનું જ્ઞાન શુદ્ધ આત્મા તરફ વળ્યા વગર રહે જ
નહિ, ને રાગાદિથી પાછું ફર્યા વગર રહે જ નહિ. એ રીતે સ્વભાવ–વિભાવ ને સંયોગ
ઇત્યાદિ સર્વેને જિનશાસન અનુસાર જાણીને શુદ્ધનયના અવલંબન વડે જે જીવ પોતાના
આત્માને શુદ્ધપણે અનુભવે છે તે જ જિનશાસનમાં આવ્યો છે ને તેણે જ સકલ
જિનશાસનને જાણ્યું છે.–એવો જીવ અલ્પકાળમાં જરૂર મુક્તિ પામે છે.
PDF/HTML Page 47 of 83
single page version
મનન જરૂર કરે. જેને આત્માની લગની લાગી હોય તે સ્વાધ્યાય અને મનન
વગર એક પણ દિવસ ખાલી જવા દ્યે નહિ. જેમ વ્યસની માણસને પોતાના
વ્યસનની ચીજ વગર એક પણ દિવસ ચાલતું નથી તેમ આત્માર્થી જીવને
આત્માના સ્વાધ્યાય મનનનું વ્યસન (લગની) લાગી જાય છે. જેમ બને તેમ
સદ્ગુરુના સાક્ષાત્ સત્સમાગમમાં રહીને આત્માનું શ્રવણ–મનન કરવું જોઇએ;
અને જ્યારે સદ્ગુરુના સાક્ષાત્ સત્સમાગમનો યોગ ન બની શકે ત્યારે તેમની
આજ્ઞા અનુસાર શાસ્ત્રનું વાંચન અને મંથન કરવું જોઇએ. “પ્રત્યક્ષ સદ્ગુરુ યોગ
નહિ ત્યાં આધાર સુપાત્ર’ પ્રત્યક્ષ સદ્ગુરુના યોગમાં રહીને શ્રવણ–મનન કરવું તે
તો ઉત્તમ છે, પરંતુ જ્યારે સદ્ગુરુના પ્રત્યક્ષ યોગમાં પોતે ન હોય ત્યારે તેમના
કહેલા આત્મસ્વરૂપ બતાવનારા સત્શાસ્ત્રોનું સ્વાધ્યાય અને મનન કરવું તે સુપાત્ર
જીવોને આધારરૂપ છે. શ્રાવકોએ હંમેશા કરવા યોગ્ય છ કર્તવ્યોમાં સ્વાધ્યાયને
પણ એક કર્તવ્ય ગણ્યું છે. રોજ રોજ નવા નવા પ્રકારના વાંચન–મનનથી
આત્માર્થી જીવ પોતાના જ્ઞાનની નિર્મળતા વધારતો જાય છે. ગમે તેવા સંયોગમાં
અને ગમે તેવી પ્રવૃત્તિમાં પડયો હોય તો પણ હંમેશાં ચોવીસ કલાકમાંથી કલાક બે
કલાકનો વખત તો સ્વાધ્યાય–મનનમાં ગાળવો જ જોઇએ, અરે! છેવટમાં
છેવટ....ઓછામાં ઓછો પા કલાક તો હંમેશાં નિવૃત્તિ લઇને એકાંતમાં શાંતિપૂર્વક
આત્માના સ્વાધ્યાય ને વિચાર કરવા જ જોઇએ. હંમેશાં પા કલાક વાંચન–
વિચારમાં કાઢે તો પણ મહિનામાં સાડાસાત કલાક થાય; તથા હંમેશ–હંમેશ સત્નું
સ્વાધ્યાય–મનન કરવાથી અંતરમાં તેના સંસ્કાર તાજા રહ્યા કરે અને તેમાં દ્રઢતા
થતી જાય. જો સ્વાધ્યાય–મનન બિલકુલ છોડી દ્યે તો તો તેના સંસ્કાર પણ ભુલાય
જાય. નિવૃત્તિ લઇને આત્માનો વિચાર કરવા પણ જે નવરો ન થાય તો પછી
વિકલ્પ તોડીને આત્માના અનુભવનો
PDF/HTML Page 48 of 83
single page version
અવસર તેને કયાંથી આવશે? માટે આત્માર્થી જીવોએ ગમેતેવા ક્ષેત્રમાં કે ગમેતેવી
પ્રવૃત્તિમાં પણ નિરંતર અમુક વખત તો ચોક્કસપણે સત્ની સ્વાધ્યાય ને મનન
કરવું જોઇએ. ‘જાણે હું તો જગતથી છૂટો છું, જગતની સાથે મારે કાંઇ સંબંધ નથી,
પ્રમાણે, નિવૃત્ત થઇને ઘડી–બે ઘડી પણ પોતાના આત્માનું ચિંતન–મનન કરવું
જોઇએ. સત્પુરુષની વાણીનું વારંવાર અંતરમાં ચિંતન અને મનન કરવું તે
કંચન–કાચ બરાબર જિનકે, જ્યોં રિપુ ત્યોં હિતકારી,
મહલ મસાન, મરન અરૂ જીવન, સમ ગરિમા અરૂ ગારી....વે મુનિ...(૨)
સમ્યક્જ્ઞાન પ્રધાન પવન બલ, તપ પાવક પરજારી,
શોધત જીવ–સુવર્ણ સદા જે, કાય–કારિમા ટાળી....વે મુનિ...(૩)
જોરી જુગલ કર ભૂધર વિનવે, તિન પદ ઢોક હમારી,
ભાગ ઉદય દરસન જબ પાઉં, તા દિનકી બલિહારી....વે મુનિ....(૪)
PDF/HTML Page 49 of 83
single page version
તેરસે કરેલું પરિવર્તન શાસનવૃદ્ધિનું કારણ બન્યું છે, તે પરિવર્તનધામમાં
પૂ. ગુરુદેવનું પ્રવચન થયું હતું, તેમાં ગુરુદેવે સંભળાવેલો મહાવીરસન્દેશ
PDF/HTML Page 50 of 83
single page version
છે. તેથી તે કલ્યાણક છે. તે આત્મા પોતે આત્મભાન કરીને ઉન્નતિક્રમમાં ચડતા
ચડતા પૂર્ણાનંદદશાને આ ભવમાં પામવાનો છે. આત્માનું ભાન કરીને વીરતા
પ્રગટ કરી, પણ હજી પૂર્ણતા થઇ ન હતી ત્યારે ધર્મની પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરવાની
ભાવનામાં વચ્ચે વિકલ્પથી તીર્થંકરનામકર્મ બંધાયું. ચૈતન્યના
અતીન્દ્રિયસ્વભાવની કિંમત કરીને અંતરમાં તેનું વેદન કરતાં કરતાં આ અવતાર
થયો છે. પહેલાં સ્વભાવની કિંમત ભૂલીને અજ્ઞાનથી સંયોગની કિંમત કરતો,
પછી ચિદાનંદસ્વભાવનું ભાન કરીને તેની કિંમત મહિમા આવતાં ભગવાનનો
આત્મા તેના વેદન તરફ વળ્યો....અહો, આ ભવમાં ભગવાને આત્માની સાધના
પૂરી કરી. ઇન્દ્રો ભગવાનને આજે મેરુપર્વત ઉપર જન્માભિષેક કરવા લઈ ગયા
હતા. ચૈતન્યવજ્રમાં જેમ વિભાવ ન પ્રવેશે, તેમ ભગવાનનું શરીર પણ વજ્રકાય
હતું. મોટા મોટા યોજનના ઘડા ભરી ભરીને પાણી મસ્તક ઉપર ઇન્દ્રો રેડે–છતાં
ભગવાનને જરાય આંચ નથી આવતી. અંતરમાં ચિદાનંદ તત્ત્વને દેહથી પાર ને
રાગથી પાર દેખ્યું છે,–એને જોતાં ઇન્દ્ર ને ઇન્દ્રાણી પણ ભક્તિથી નાચી ઊઠે છે.
અહા, અનાદિના સંસારનો અંત કરીને ભગવાન હવે આ ભવમાં સાદિઅનંત
એવી સિદ્ધદશાને સાધશે–રાગ અને સ્વભાવની એકતારૂપ બેડીના બંધન તો અમે
પણ તોડી નાખ્યા છે–એવા ભાનસહિત જેમ માતા પાસે કે પિતા પાસે બાળક
થનગન નાચે, તેમ ભગવાન પાસે ઇન્દ્રો નાચી ઊઠે છે. હજી તો ભગવાન પણ
ચોથા ગુણસ્થાને છે, ને ઇન્દ્ર પણ ચોથા ગુણસ્થાને છે છતાં તે ઇન્દ્ર ભગવાન
પાસે ભક્તિથી નાચી ઊઠે છે કે અહા! આ ભરતક્ષેત્રની ધન્ય પળ છે; વીરતા
પ્રગટ કરીને પોતે તો પૂર્ણ પરમાત્મા થશે, ને જગતના ઘણા જીવોને પણ ભવથી
તરવાનું નિમિત્ત બનશે. ધન્ય છે ભગવાનનો અવતાર! એના જન્મની ધન્ય ઘડી,
ધન્ય પળ ને ધન્ય દિવસ છે, ભગવાને અમૃતના સાગરને ઊછાળીને મુનિદશા
અને કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કર્યું, પછી પાવાપુરીથી મોક્ષધામ પામ્યા.
આપણે પણ આજે પરિવર્તનનો દિવસ છે. ૨૬ વર્ષ પહેલાં અહીં પરિવર્તન
“પ્રવચન” કહેવાય છે. તે પ્રવચનનો સાર શું છે. તે કુંદકુંદઆચાર્યદેવે આ
પ્રવચનસારમાં વર્ણવ્યું છે.
PDF/HTML Page 51 of 83
single page version
હતો. અહો, પંચમકાળે આ ક્ષેત્રના જીવને બીજા ક્ષેત્રના તીર્થંકરનો સાક્ષાત્
ભેટો થાય એ પાત્રતા કેટલી! ને કેટલા પુણ્ય! એવા આચાર્યભગવાને
કેમ થાય તે વાત આ ૧૭૨મી ગાથામાં અલૌકિક રીતે બતાવી છે. અલિંગગ્રહણના
૨૦ બોલમાંથી આજે છઠ્ઠો બોલ ચાલે છે.
અનુમાનવડે પણ તે જણાતો નથી, તેમ જ પોતે એકલા અનુમાનવડે બીજાને જાણે–
પણ પ્રત્યક્ષ
PDF/HTML Page 52 of 83
single page version
સ્વસંવેદનથી જાણનાર એવો પ્રત્યક્ષજ્ઞાતા આત્મા છે, પહેલા પાંચ બોલમાં ઇન્દ્રિયો કે
એકલું અનુમાન વગેરે વ્યવહાર કાઢી નાખ્યો, ને આ છઠ્ઠા બોલમાં હવે પ્રત્યક્ષજ્ઞાતા
કહીને અસ્તિથી વાત કરી છે.
મહિમા ઘૂંટતા ઘૂંટતા તારા નિર્ણયમાં એમ આવે કે અહો! મારી આ વસ્તુ જ સ્વયં
પરિપૂર્ણજ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ છે,–આવા નિર્ણયથી અંતર્મુખ થતાં સ્વસંવેદનવડે આત્મા
પ્રત્યક્ષજ્ઞાતા થઇ જાય છે;–એનું નામ સમ્યગ્દર્શન છે, તે પૂર્ણતાના પંથે ચડયો, તેણે
પરમાત્માનો સાક્ષાત્કાર કર્યો, તે વીર થઇને વીરના માર્ગે વળ્યો,–આ છે ભગવાન
મહાવીરનો સન્દેશ!
લક્ષમાં લેતાં તે અનુભવમાં આવે–તેનું નામ ધર્મ છે. આ સિવાય બીજા ઝગડામાં
રૂકાવટ થાય તે પંથમાં આડખીલીરૂપ છે. તારા જ્ઞાન ને આનંદનું તને પ્રત્યક્ષ વેદન
થાય–તે ન જણાય એવું નથી, પ્રત્યક્ષજ્ઞાતા થઇને આત્મા પોતે સ્વસંવેદનથી પોતાને
જાણે છે. પહેલા પાંચ બોલમાં ઇન્દ્રિયો વગેરેનો નિષેધ કરીને છઠ્ઠા બોલમાં
સ્વભાવવડે જાણે એમ કહીને તેને પ્રત્યક્ષજ્ઞાતા કહ્યો. આત્મા પોતે ઇન્દ્રિયોની
અપેક્ષા વગર, મનના કે વિકલ્પના અવલંબન વગર સ્વભાવથી જ સ્વસંવેદનવડે
પોતાને જાણે છે.
ઉપયોગવડે બહારનું ઘણું જાણ્યું કે ઘણા શાસ્ત્ર વાંચ્યા માટે હવે ઉપયોગને અંતરમાં
વાળવાનું સહેલું પડશે–એમ નથી. ઉપયોગને આત્માનું અવલંબન છે, શાસ્ત્રના
અવલંબનવાળો ઉપયોગ તે ખરો ઉપયોગ નથી. તેમાં પરાવલંબન છે. તેમાં ઉપયોગની
હાની છે. ઉપયોગ પોતાનો ને અવલંબન કરે એકલા પરનું–તો એવા ઉપયોગને
આત્માનો ઉપયોગ કોણ કહે? ઉપયોગ અંતરમાં વળીને આત્મદ્રવ્યનું અવલંબન કરે તે
જ ખરો ઉપયોગ છે. તેમાં જ આત્માનું ગ્રહણ છે. આત્માનું ઘર છોડીને એકલા પરઘરમાં
જ ફરે–તો એવી
PDF/HTML Page 53 of 83
single page version
પરિણતિને શાસ્ત્રો વ્યભિચારિણીબુદ્ધિ કહે છે. ભાઈ ઉપયોગને અંતરમાં વાળ્યા
વગર ત્રણ કાળમાં સમ્યગ્દર્શન થતું નથી. આથી કાંઇ શાસ્ત્રના અભ્યાસનો નિષેધ
નથી, પણ એકલા શાસ્ત્રના અભ્યાસથી જે ધર્મ માની લેતો હો–ને ઉપયોગને
અંતરમાં વાળવાનો ઉદ્યમ ન કરતો હોય–તો તેને કહે છે કે ઊભો રહે.–એમ
એકલા શાસ્ત્રથી ધર્મ નહિ થાય; ઉપયોગને અંતરમાં વાળીને આત્માને લક્ષમાં
લીધા વગર કદી ધર્મ થાય નહીં. ઉપયોગને અંતરમાં પણ ન વાળે ને શાસ્ત્રનો
અભ્યાસ પણ છોડી દ્યે–તો તો સ્વચ્છંદી થઇને અશુભમાં જશે. ભલે એકલા
શાસ્ત્રથી અંતરમાં નથી જવાતું પણ જેને આત્માના અનુભવનો પ્રેમ હોય તેને
તેના અભ્યાસ માટે શાસ્ત્રાભ્યાસ, ઉપદેશશ્રવણ વગેરેનો પણ પ્રેમ આવે છે,–બન્ને
પડખાંનો વિવેક કરવો જોઈએ.
અનાદિના વિકારનો અંત કરી નાખ્યો; ને અપ્રતિહત નિર્મળ દશા પ્રગટ કરી. જે
સદાકાળ સ્વાલંબને એમને એમ અનંત અનંતકાળ ટકી રહેશે. આવું ભગવાન વીરે કર્યું
ને તેનો જ ઉપદેશ આપ્યો. આ રીતે મોક્ષને સાધીને મોક્ષનો પંથ બતાવ્યો તેથી
ભગવાનના જન્મનો ઉત્સવ ઉજવાય છે.
વાળીને આત્માને સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષ કરો. જુઓ, આ વીરહાક! આ છે વીરપ્રભુનો
સન્દેશ.
શરણ આતમરામ છે, ત્યાં બીજાનું શું કામ છે?
PDF/HTML Page 54 of 83
single page version
સ્વયમેવ સર્વજ્ઞ થયેલા જે સ્વકીય સુખને અનુભવનારા સિદ્ધભગવંતોને
પરથી કાંઇ પ્રયોજન નથી. એ સિદ્ધ ભગવંતોના સર્વોચ્ચ આદર્શને લક્ષમાં
લઇને તું પણ હે જીવ! પરાલંબનની બુદ્ધિ છોડ, ને સ્વાલંબનમાં આત્માને
જોડ....આમ કરવાથી તારો આત્માય સિદ્ધના માર્ગે સંચરશે.
पप्पोदि सुहमणंतं अव्वाबाध सगममुत्त।। २९।।
જાણવા–દેખવાની તાકાત છે; જ્યાં જ્ઞાન–દર્શનની પૂર્ણતા થાય ત્યાં આનંદની પણ
સ્વયં મારા સ્વભાવથી પૂર્ણ જ્ઞાન–દર્શન–આનંદમય થઇ શકું છું. આવી પ્રથમ પ્રતીત
કરવી જોઇએ. તે માટે પહેલાં સર્વજ્ઞની સિદ્ધિ કરે છે.
PDF/HTML Page 55 of 83
single page version
સર્વજ્ઞ પ્રત્યક્ષ દેખાતા નથી; જેમ ગધેડાના શિંગડા દેખાતાં નથી તેમ સર્વજ્ઞ દેખાતા
નથી માટે સર્વજ્ઞ નથી–આમ નાસ્તિક કુતર્ક કરે છે. તમે તો કહો છો કે અનંતા સર્વજ્ઞો
છે, એકેક જીવમાં સર્વજ્ઞ થવાનું સામર્થ્ય છે, અત્યારે મહાવિદેહમાં સીમંધર ભગવાન
વગેરે સર્વજ્ઞ ભગવંતો બિરાજે છે. પણ અમને તો સર્વજ્ઞ દેખાતા નથી.
આ કાળે આ ક્ષેેત્રે સર્વજ્ઞ નથી એ તો બરાબર છે, પણ જગતમાં ક્યાંય સર્વજ્ઞ નથી
એમ જો તું કહેતો હો તો શું તેં ત્રણ લોકને અને ત્રણ કાળને જોયા છે? બધું ક્ષેત્ર જોયા
વિના “અહીં સર્વજ્ઞ નથી” એમ કહી શકાય નહીં એટલે બધા ક્ષેત્રમાં ને બધા કાળમાં
સર્વજ્ઞ નથી એમ કહેતાં તું જ ત્રણ કાળ ને ત્રણ લોકનો જાણનાર થઇ ગયો એટલે
સર્વજ્ઞની સિદ્ધિ થઇ ગઇ.
નથી. જેમ “અમુક જગ્યાએ ઘડો નથી” એમ ક્યારે કહેવાય? કે જ્યારે તે ક્ષેત્ર જોયું
હોય ત્યારે; તેમ “સર્વજ્ઞ નથી” એમ ક્યારે તું કહી શકે? કે તેં બધુ ક્ષેત્ર જોયું હોય તો.
એટલે તેમાં સર્વજ્ઞ સિદ્ધ થઇ જાય છે. પોતે જે ક્ષેત્ર જોયું ન હોય તે ક્ષેત્રમાં “અહીં ઘટ
નથી” અથવા અહીં સર્વજ્ઞ નથી” એમ નિષેધ કરી શકાય નહિ.
વિશ્વાસ કરાય નહિ.
નહિ. તેમજ
PDF/HTML Page 56 of 83
single page version
અમારા ચિત્તના ભાવને કે એક સૂક્ષ્મ પરમાણુને પણ તું જાણી શકતો નથી, તો
શું અમારા ચિત્તનો કે પરમાણુનો અભાવ છે? નહિ જ. તેમ સર્વજ્ઞ તને તારા
સ્થૂળ જ્ઞાનમાં ન જણાય તેથી કાંઇ સર્વજ્ઞનો અભાવ સિદ્ધ થતો નથી.
તો કહે છે કેઃ–અમે અમારા જ્ઞાનના અંશ ઉપરથી સર્વજ્ઞનું અનુમાન કરીએ
આત્મામાં એકાગ્ર થઇ રહેતાં રાગ દ્વેષ છૂટીને પૂર્ણજ્ઞાન પણ પ્રગટી શકે છે–એમ અમારૂં
અનુમાન છે અને જે અનુમાન છે તે બીજા કોઇને પ્રત્યક્ષ પણ જરૂર વર્તે છે. વળી
સર્વજ્ઞના બાધકપ્રમાણનો અભાવ છે.
અવલંબને પૂર્ણ જ્ઞાન પ્રગટતાં સર્વજ્ઞતા પ્રગટે છે એમ સ્વભાવની પ્રતીતપૂર્વક સર્વજ્ઞનું
અનુમાન થાય છે.
પૂર્ણાનંદમય સર્વજ્ઞદશા પ્રગટે છે. જ્ઞાન તરફ એકાગ્ર થતાં જ્ઞાન ખીલે છે, ને પૂર્ણ એકાગ્ર
થતાં પૂરૂં જ્ઞાન પણ ખીલે છે. જુઓ! આમાં સર્વજ્ઞને સિદ્ધ કરતાં મોક્ષમાર્ગ પણ ભેગો જ
આવી જાય છે.
સર્વજ્ઞ સ્વભાવ કબૂલવો પડશે. સર્વજ્ઞતા ક્યાંય બહારથી આવતી નથી. પર્યાયને
અંતરમાં એકાગ્ર કરતાં અલ્પજ્ઞતામાંથી સર્વજ્ઞતા થઇ જાય છે. તારો
આત્મકલ્યાણનો માર્ગ નિમિત્ત અને રાગ રહિત એકલા ધ્રુવ સ્વભાવમાં
પરિણતિને એકાગ્ર કરવી તે જ છે. એમ કહેનારા સર્વજ્ઞ દેવ તે જ દેવ છે, એમ
કહેનારા ગુરુ તે જ સાચા ગુરુ છે ને એમ બતાવનારી વાણી તે જ શાસ્ત્ર છે. આ
સિવાય બીજાને માને તો વ્યવહાર ખોટો છે અને બહારના અવલંબનમાં ધર્મ માને
તે મૂઢ છે.
PDF/HTML Page 57 of 83
single page version
આત્મામાં જ્ઞાનાદિ અનંતગુણો ત્રિકાળ ધ્રુવ છે, તેમાં ક્ષણે ક્ષણે પલટો થાય છે
તે પલટો સ્વભાવના આશ્રયે થતાં જ્ઞાન–આનંદ વગેરે ખીલે છે, પણ કોઇ
નિમિત્ત વગેરેના આશ્રયે જ્ઞાનાદિ ખીલતાં નથી. પર્યાયમાં રાગાદિ અને
અલ્પજ્ઞતા છે. તે તો ઉપરનો ક્ષણિક ભાગ છે ને ધ્રુવ સ્વભાવ પૂર્ણ ત્રિકાળ છે.
આત્મા ચૈતન્ય હીરો છે, તેની પર્યાયના એક પાસામાં જરાક ડાઘ છે, પણ
જ્ઞાન–દર્શન–આનંદનો કંદ આખો ચૈતન્ય હીરો ડાઘવાળો નથી. એમ પર્યાયને
ગૌણ કરીને ધ્રુવ આનંદકંદ ચિદાનંદ સ્વભાવને પ્રતીતમાં લઇને તેમાં એકાગ્રતા
કરતાં આત્મામાંથી રાગાદિ નીકળીને પૂર્ણ જ્ઞાન–આનંદ પ્રગટે છે. સર્વજ્ઞતા થાય
ત્યાં પૂર્ણ આનંદ હોય જ.
વિષય કરતાં સ્વભાવમાંથી આનંદ પ્રગટયો ને પૂર્ણાનંદની પ્રતીત થઇ ગઇ. જૂઓ, આ
સર્વજ્ઞની પ્રતીત!
એમ નક્કી કરવું જોઇએ.
અત્યારે દેહસહિત સર્વજ્ઞપણે બિરાજે છે.
છે–એમ નક્કી કરીને પોતે પોતાના આત્માના સર્વજ્ઞ સ્વભાવની પ્રતીતિ કરવી તે
પ્રથમ ધર્મ છે.
કર્યા વિના ધર્મ થાય નહિ.
PDF/HTML Page 58 of 83
single page version
સ્વભાવની પ્રતીત કરવી તે જ પરમાત્મા થવાનો ઉપાય છે. જેને અવતાર જોઇતો
ન હોય, જેને ભવનાં દુઃખનો ભય લાગ્યો હોય ને આત્માની પૂર્ણાનંદ
પરમાત્માદશા પ્રગટ કરવાની ધગશ હોય તે સર્વજ્ઞનો નિર્ણય કરીને યુક્તિ,
આગમ, અનુભવપ્રમાણથી પોતાના આત્માના સર્વજ્ઞ સ્વભાવનો નિર્ણય કરો,
તેની પ્રતીત કરો ને તેમાં અંતર્મુખ થઇને પરિણતિની એકાગ્રતા કરો–આ સર્વજ્ઞ
થવાનો ઉપાય છે. જુઓ! અલ્પજ્ઞતા છે, રાગ છે, નિમિત્ત છે પણ તેના આશ્રયે
સર્વજ્ઞતા થતી નથી. સર્વજ્ઞતા તો પોતાના ધ્રુવ સ્વભાવમાંથી જ પ્રગટે છે.
તેનાથી વિપરીત કહેનારા પણ છે. માટે પરીક્ષા કરીને સર્વજ્ઞને, સર્વજ્ઞતાને
સાધનારા સંતોને, તથા તેમણે કહેલા સર્વજ્ઞતાના ઉપાયને જાણવા જોઇએ.
ટકાની ત્રણ તોલડી લેવા જાય તો ય ત્યાં ટકોરા મારીને પરીક્ષા કરે છે, જો તેને
સર્વજ્ઞ થવું હોય–પૂર્ણાનંદ પ્રગટ કરવો હોય તેણે જ્ઞાનમાં પરીક્ષા કરીને સર્વજ્ઞને
નક્કી કરવા જોઇએ અને તેના જેવો પોતાના આત્માનો સર્વજ્ઞસ્વભાવ છે તેને
પરખવો જોઇએ.
મુક્તિનો માર્ગ ખૂલ્યા વિના રહે નહિ, તેને કોઇ જાતનો સંદેહ રહે નહિ. સ્વભાવ
શું? પર્યાય શું? વિકાર શું? નિમિત્ત શું?–તે બધાની ઓળખાણ કરીને સ્વભાવ
તરફ વળે તો મુક્તિમાર્ગ પ્રગટે. આ સિવાય બીજા કોઇ ઉપાયે મુક્તિમાર્ગ પ્રગટે
નહિ ને સંદેહ ટળે નહિ.
PDF/HTML Page 59 of 83
single page version
પણ આવતીકાલ આવશે ત્યારે તે વખતના માણસો તો તેને પ્રત્યક્ષ જોશેને? તેમ
આ ક્ષેત્રે સર્વજ્ઞ નથી પણ મહાવિદેહ વગેરે ક્ષેત્રે સર્વજ્ઞ છે એમ અનુમાનથી નક્કી
થઇ શકે છે. અને અહીં જે અનુમાનથી નક્કી થઇ શકે તે ત્યાંના લોકોને તો પ્રત્યક્ષ
છે. આ રીતે સર્વજ્ઞની સિદ્ધિ છે. સર્વજ્ઞને નક્કી કરવામાં નિશ્ચયથી તો પોતાનો
સ્વભાવ નક્કી કરવાનો છે કે મારો સ્વભાવ આવો પૂર્ણ છે–એમ સ્વભાવ સન્મુખ
થતાં પર્યાયનો અપૂર્વ પલટો થઇ જાય છે....ને આત્મા આનંદપૂર્વક સિદ્ધના માર્ગે
સંચરે છે.
ઉમળકો આવે છેઃ અહા! આ ધર્માત્મા ચૈતન્યને કેવા
સાધી રહ્યા છે! એમ તેને પ્રમોદ આવે છે, અને હું પણ
આ રીતે ચૈતન્યને સાધું–એમ તેને આરાધનાનો ઉત્સાહ
જાગે છે. ચૈતન્યને સાધવામાં હેતુભૂત એવા સંતગુરુઓને
પણ તે આત્માર્થી જીવ સર્વ પ્રકારની સેવાથી રાજાની જેમ
રીઝવે છે ને સંત–ગુરુઓ તેના ઉપર પ્રસન્ન થઇને તેને
આત્મપ્રાપ્તિ કરાવે છે.
PDF/HTML Page 60 of 83
single page version
કરતાં હૃદયમાં જે હર્ષભરી ઉર્મિઓ જાગી તે આ કાવ્યમાં ગૂંથાણી છે. અહા!
સંતો કેવા સ્નેહથી શિષ્યજનને પોતાની સાથે મોક્ષમાં લઇ જાય છે!!
છોડ પરભાવને....ઝૂલ આનંદમાં......
નિજ સાથ મોક્ષમાં લઇ જવા ભવ્યને,
શ્રી મુનિરાજ સંબોધતા વ્હાલથી...... હે સખા!
સાંભળી બુદ્ધિને વાળીને
નિજ સ્વરૂપને એકને ગ્રહ તું,
એ જ આગમ તણા મર્મનો સાર છે.... હે સખા!
સૂજ્ઞ પુરુષ તો સૂણી આ શિખને,
હર્ષથી ઉલ્લસી છોડે પર ભાવને;
પરમાનંદ–ભરપૂર નિજ પદ ગ્રહી,
શુદ્ધ સ્વરૂપમાં વેગથી તે વળે..... હે સખા!
અમે જશું મોક્ષમાં, કેમ તને છોડશું?
આવજે મોક્ષમાં તુંય અમ સાથમાં....
ભવ્ય નિજ પદને સાધજે ભાવથી,
શિખ આ સંતની શીઘ્ર તું માનજે..... હે સખા!
તીર્થપતિ મોક્ષમાં જાય છે જે ભવે,
ગણપતિ પણ જરૂર જાય છે તે ભવે,
શિષ્ય એ સંતના રત્નત્રય સાધીને....
સંતની સાથમાં મોક્ષમાં જાય છે.... હે સખા!