PDF/HTML Page 21 of 83
single page version
PDF/HTML Page 22 of 83
single page version
રાજુલના વૈરાગ્યના રણકાર ઊઠે છે; બીજી ટૂંકે અનિરુદ્ધકુમાર તપસ્યા કરીને
મુક્તિ પામ્યા છે; ત્રીજી ટૂંક શંબુકુમારના મોક્ષગમનથી પાવન થઈ છે; ઊંચી ઊંચી
નેમિનાથપ્રભુના મોક્ષકલ્યાણકથી પાવન થયેલી પાંચમી ટૂંક ભવ્યજીવોને મોક્ષનો
સન્દેશ આપી રહી છે. આ ઉપરાંત સહેસાવનના શાંત–અધ્યાત્મ વાતાવરણમાં
છે... એથી પણ થોડા નજીક આવીએ તો, ભગવાન ધરસેન આચાર્યદેવે
ચંદ્રગૂફામાં પુષ્પદન્ત–ભૂતબલિ મુનિરાજને જે પાવન જ્ઞાન આપ્યું તેનો નજરે
મહાન સંઘસહિત સૌરાષ્ટ્રમાં પધારીને આ તીર્થની જે પ્રભાવશાળી યાત્રા કરી
તેનો ઇતિહાસ પણ આ ગિરનાર આજે હોંસથી સંભળાવી રહ્યો છે. અને
પણ વિશાળ સંઘસહિત આ પાવનતીર્થધામની યાત્રાઓ કરી, ને હમણાં ચૈત્રમાં
ફરીને પણ તેઓશ્રી આ તીર્થધામમાં દર્શન કરી આવ્યા. સૌરાષ્ટ્રના ભૂષણસ્વરૂપ
છીએ...અને ગુરુદેવ સાથેની આ પવિત્ર સાધનાભૂમિની યાત્રાના વૈરાગ્યભર્યા
મધુર સંસ્મરણો જ્ઞાન–વૈરાગ્યની ને આનંદ–મંગલની વૃદ્ધિનું કારણ હો...એમ
ધર્માત્માને દેખીને તથા ચિંતવીને, મનથી–વચનથી
ને કાયાથી આનંદરૂપ થવું, તેમના દર્શન–
કરવો, તે મુદિતભાવના છે.
PDF/HTML Page 23 of 83
single page version
મારા ધન્યભાગ્ય ખીલ્યાં...એમ તેનું હૃદય રોમેરોમે ભક્તિથી ઉલ્લસી જાય...
કરુણાપૂર્વક દાનઅધિકાર વર્ણવ્યો છે. આચાર્ય સંતોને કાંઈ લક્ષ્મી વગેરેની જરાય
અપેક્ષા નથી, તે તો અપરિગ્રહી સંત છે; પણ ધર્મબુદ્ધિવાળા જીવને ધર્મ પ્રત્યેનો કેવો
ઉત્સાહ અને પ્રેમ હોય,
PDF/HTML Page 24 of 83
single page version
ને તે તરફના બહુમાનથી દાનાદિની કેવી લાગણી હોય તે સમજાવે છે. ભાઈ, જો દેવ–
ગુરુ–ધર્મનો પ્રેમ કરતાં તને સ્ત્રી, શરીર કે લક્ષ્મી વગેરેનો પ્રેમ વધી જાય તો તારી
રુચિની દિશા કઈ તરફ છે? તેનો તું વિચાર કર.
બતાવવું છે.
તેથી મંગલાચરણમાં તેઓનું સ્મરણ કર્યું છે. અહા, ધન્ય તે શ્રેયાંસકુમારનું ઘર....કે
જ્યાં ભગવાન ઋષભનાથે મુનિદશામાં પહેલો વહેલો આહાર લીધો....સાક્ષાત્
મોક્ષમાર્ગરૂપી કલ્પવૃક્ષ જેના આંગણે ફળ્યું–તે શ્રેયાંસના ધવલયશની શી વાત!!
ઋષભદેવ મુનિ થયા....છ મહિના તો જ્ઞાન–ધ્યાનમાં એવા મશગુલ રહ્યા કે આહારની
વૃત્તિ ન ઊઠી....પછી આહારની વૃત્તિ ઊઠી પણ મુનિને આહારદાન દેવાની રીત શું છે–
તેની કોઇને ખબર ન હતી....છ મહિના પછી જ્યારે હસ્તિનાપુર નગરીમાં પધાર્યા
ત્યારે તેમને જોતાં જ શ્રેયાંસકુમારને પૂર્વના આઠમા ભવનું જાતિસ્મરણજ્ઞાન થઇ ગયું
ને તે વખતે ઋષભદેવના જીવ (વજ્રજંઘ)ની સાથે પોતે (શ્રીમતિ તરીકે) મુનિઓને
જે રીતે આહારદાન દીધેલું તેની વિધિનું ભાન થયું ને નવધાભક્તિપૂર્વક ભગવાનને
આહારદાન દીધું.
ભાગ્ય! ધન્ય ભાગ્ય!!
સમસ્ત શ્રુતજ્ઞાન આરાધનાથી ભિન્ન નથી,
સમસ્ત શ્રુતજ્ઞાન આરાધનાનો વિસ્તાર છે.
PDF/HTML Page 25 of 83
single page version
લૂખાશ નથી, પરંતુ તેમાં તો કષાયરહિતપણાની શાંતિ છે, તે નિષ્કષાય–સ્વરૂપની
મસ્તીથી ભરપૂર જીવન મોજમય છે, પવિત્ર છે; હા, તેમાં કષાયનો રંગ નથી તેથી
અજ્ઞાનીજીવોને તે શુષ્ક–લૂખા જેવું લાગે–પરંતુ ના, ના, તે જીવન શુષ્ક નથી–લૂખું નથી.
એ પવિત્ર જીવન આત્માનંદની અનેક ક્રિડાઓથી ભરપૂર છે.
આપનારાં છે. જ્ઞાન વગરનો વૈરાગ્ય તે ખરેખર વૈરાગ્ય નથી પણ રૂંધાયેલો કષાય
છે; પણ જ્ઞાન નહિ હોવાથી તે કષાયને ઓળખી શકાતો નથી અને તેથી અજ્ઞાનપણે
કષાયમાં (દ્વેષમાં) વૈરાગ્યની માન્યતા થઇ જાય છે, આને “
પોતે વૈરાગ્યની મસ્તીને ઓળખે છે....અને વૈરાગ્ય છે તે જ્ઞાનને ક્યાંય ફસાવા દેતું
નથી પણ બધાથી નિસ્પૃહ અને સ્વની મોજમાં જ્ઞાનને ટકાવી રાખે છે. જ્ઞાન સહિતનું
જીવન નિયમથી વૈરાગ્યમય જ હોય છે; પણ જ્ઞાનવગરના જીવને તે જીવન નીરસ
જેવું લાગવા પણ સંભવ છે કેમકે તેનામાં જ્ઞાનને અને વૈરાગ્યની મસ્તીને
પારખવાની તાકાત નથી....જ્ઞાન પોતે વૈરાગ્યસ્વરૂપ છે. જ્ઞાનની સર્વ મસ્તી
વૈરાગ્યથી જ ભરપૂર છે...
PDF/HTML Page 26 of 83
single page version
અને વૈરાગ્યથી જ ભરપૂર છે. જ્ઞાન છે તે સુખને સાધે છે–અને વૈરાગ્ય છે તે
દુઃખને દૂર કરે છે. જ્ઞાન અને વૈરાગ્ય એટલે સર્વજ્ઞતા અને વીતરાગતાના
સાધકો....
પણ તે શ્રદ્ધા રાખતી નથી. જ્ઞાનનો ઉઘાડ અને વિકલ્પ એ બન્નેની ઉપેક્ષા કરીને
નિરપેક્ષ દ્રવ્યમાં એકાકાર થનારી શ્રદ્ધા તે જ સાચી શ્રદ્ધા છે. જ્યાંસુધી કાંઇ પણ
અપેક્ષાનું લક્ષ હશે ત્યાંસુધી નિરપેક્ષતત્ત્વ પ્રતીતમાં નહિ આવે. નિરપેક્ષતત્ત્વ તે સંપૂર્ણ
સ્વાધીન છે–સર્વેની અપેક્ષાથી પાર છે–એ તત્ત્વની પ્રતીતમાં અનંત પુરુષાર્થ છે.
જગતના બધાય પદાર્થોની ઉપેક્ષા કરીને એક સ્વ તત્ત્વને નિરપેક્ષપણે પ્રતીતમાં લેવું તે
જ સમ્યગ્દર્શન છે.
પરિભ્રમણના ભયરૂપ સંવેગથી ઉપજેલી છે, મિથ્યાત્વાદિ
શલ્યથી રહિત છે, મેરુપર્વત સમાન નિષ્કંપ છે; આવી
જિનભક્તિ જેને થઇ તેને સંસારનો અભાવ જ થયો.
PDF/HTML Page 27 of 83
single page version
છે”. પરંતુ સ્વ અપેક્ષાએ આત્મા કથંચિત્ અસ્તિરૂપ છે–એમ કહેવાય નહિ. કોઇ
કહે છે કે સ્યાદ્વાદમાં ‘જ’ હોય નહિ–તો એમ નથી, સ્યાદ્વાદમાં પણ જ્યારે કોઇ
એક ખાસ અપેક્ષાથી કથન કરવું હોય ત્યારે તેમાં ‘જ’ લાગુ પડે છે. જેમકે દ્રવ્ય
અપેક્ષાએ જીવ નિત્ય જ છે ને પર્યાય અપેક્ષાએ તે અનિત્ય જ છે. જીવ, સ્વભાવ
અપેક્ષાએ અસ્તિરૂપ જ છે ને પર્યાય અપેક્ષાએ નાસ્તિરૂપ જ છે. તેમાં ‘જ’ હોવા
છતાં તે સ્યાદ્વાદનું કથન છે, તે કાંઇ એકાંતવાદ થઇ જતું નથી.
નિશ્ચય વ્યવહારમાં પણ છે કે–જે નિશ્ચય છે તે નિશ્ચયપણે જ અસ્તિ છે ને વ્યવહારપણે
તે નથી જ, તથા જે વ્યવહાર છે તે વ્યવહારપણે જ અસ્તિરૂપ છે ને નિશ્ચયપણે તે
નાસ્તિરૂપ જ છે, અસત્ જ છે.
નિશ્ચય–
PDF/HTML Page 28 of 83
single page version
પણે પણ કથંચિત્ સત્ છે–એમ નથી. પણ ‘જ’ વસ્તુસ્થિતિનો નિર્ણય કરાવે છે કે
નિશ્ચય તે નિશ્ચયપણે જ સત્ છે, અને વ્યવહાર વ્યવહારપણે જ સત્ છે. એટલે બન્નેની
એકબીજામાં ભેળસેળ નથી.–બન્નેની એકતા નથી. જેમ જીવ અને અજીવ એકબીજાપણે
નથી. તેથી બન્નેનું કાર્ય પણ જુદું છે. એ જ રીતે ઉપાદાન નિમિત્તમાં પણ સમજવું,
ઉપાદાન ઉપાદાનપણે અસ્તિરૂપ જ છે, તે નિમિત્તપણે નથી જ; નિમિત્ત નિમિત્તપણે
અસ્તિરૂપ જ છે ને ઉપાદાનપણે નથી જ. એટલે બન્નેને એકતા નથી, બન્ને જુદા છે,
બન્નેનું કાર્ય પણ જુદું છે. આમ ‘જ’ હોવા છતાં તેમાં એકાન્તવાદ વિષ નથી પણ
સ્યાદ્વાદરૂપ અમૃત વડે તે વિષ દૂર થઇ ગયું છે.
છે, સ્યાત્ એટલે કે દ્રવ્ય અપેક્ષાએ; એમ જો સ્યાદ્વાદ અનુસાર કહેવામાં આવે તો
તેમાં ‘જ’ હોવા છતાં એકાંતરૂપ ઝેર નથી પણ તે તો યથાર્થ વસ્તુ સ્થિતિનો
નિર્ણય કરાવનાર અમૃત છે. આ રીતે સ્યાદ્વાદ અનુસાર વસ્તુસ્થિતિનો યથાર્થ
નિર્ણય કરનાર જીવને પોતામાં મિથ્યાત્વરૂપ વિષ દૂર થઇને સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપ અમૃત
પ્રગટે છે.
ઇન્દ્રિય વિષયકષાયરૂપ સર્પને કઇ રીતે રોકવો?–કે
ધ્યાનરૂપી ઔષધવડે અને વૈરાગ્યરૂપ મંત્રવડે ઇન્દ્રિય
વિષય–કષાયરૂપ સર્પને રોકી શકાય છે.
PDF/HTML Page 29 of 83
single page version
આપવામાં આવી છે, તે તમે સમજજો....અને એ
રાજકુમારોના જીવનનો આદર્શ તમારા જીવનમાં
તે વખતે તેમના પુત્ર ભરત ચક્રવર્તી આ ભરતક્ષેત્ર ઉપર રાજ્ય કરતા હતા. તે વખતે
જૈનધર્મની ઘણી જાહોજલાલી હતી ને ઘર્મકાળ વર્તતો હતો. અનેક કેવળીભગવંતો,
સંતમુનિઓ અને ધર્માત્માઓ આ ભૂમિમાં વિચરતા હતા.
શોભા તેનાથી નથી, આત્માની શોભા તો ધર્મથી છે. ભરતના રાજકુમારો ધર્મી હતા,
આત્માને જાણનારા હતા, વળી તે રાજકુમારો મોક્ષમાં જનારા હતા.
છેે તેમ, રમતમાં ગેડીના ફટકાથી દડો ચારે દિશામાં ઊછળતો હતો, એ રમનારા બાળકો
તો જ્ઞાની અને વૈરાગી હતા. તેથી રમતમાંથી પણ એવું જ્ઞાન મેળવતા હતા કે–
PDF/HTML Page 30 of 83
single page version
કેવળજ્ઞાન સહિત તીર્થંકરપદે બિરાજે છે, પિતાજી પણ આ ભવે મોક્ષ પામવાના છે,
આપણે પણ ઝટ ઝટ આ ભવમાં મુક્તિ પામીને ભગવાન થવું છે.’
એવો શોખ હતો કે આખો દિવસ ધર્મચર્ચા કરે તોય થાકે નહિ. મોટાભાઈ તેને પ્રશ્ન
પૂછતા હતા, તેના તે જવાબ આપતો હતો; ને બીજા કુમારો તે સાંભળતા હતા.
સૂર્યરાજઃ– એમાંથી આપણને સુખ મળે નહિ.
રવિકીર્તિઃ– એ રમતમાં આપણને આનંદ તો આવ્યો?
સૂર્યરાજઃ– એ તો રાગનો આનંદ હતો, કાંઇ આત્માનો સાચો આનંદ તે ન હતો.
રવિકીર્તિઃ– ગેડીદડામાંથી સુખ કેમ ન આવે?
સૂર્યરાજઃ– કેમ કે તે વસ્તુમાં સુખ જ નથી.
રવિકીર્તિઃ– તો સુખ ક્યાં છે?
સૂર્યરાજઃ– સુખ તો જીવમાં છે.
રવિકીર્તિઃ– જીવ અને ગેડીદડો એમાં શું ફેર છે?
સૂર્યરાજઃ– જીવમાં જ્ઞાન છે, અને ગેડીદડામાં જ્ઞાન નથી.
રવિકીર્તિઃ– તો શું આ જગતમાં બે જાતની વસ્તુઓ છે?
સૂર્યરાજઃ– હા; એક જ્ઞાનવાળી, અને બીજી જ્ઞાન વગરની, એમ બે જાતની
જ્ઞાન વગરની જે વસ્તુ હોય તેને ‘અજીવ’ કહેવાય છે.
PDF/HTML Page 31 of 83
single page version
સાર ટૂંકમાં કહો.
વસ્તુઓ બે જાતની છે–એક જીવ ને બીજી અજીવ.
જીવ વસ્તુમાં જ્ઞાન ને સુખ હોય છે.
અજીવ વસ્તુમાં જ્ઞાન કે સુખ હોતું નથી.
જીવને ઓળખવો નહિ ને અજીવ વસ્તુને પોતાની માનવી તે અજ્ઞાન છે;
તે અજ્ઞાનને લીધે, આ દડાની માફક જીવ ચાર ગતિમાં જ્યાં ત્યાં ભટકે
છે. માટે દરેક જીવોએ જીવ અને અજીવની ઓળખાણ કરવી જોઇએ.
જયકુમાર ભરતચક્રવર્તીના સેનાપતિ હતા, પોતાના છ વર્ષના કુંવરને રાજતિલક
કરીને તેમણે દીક્ષા લઇ લીધી. ચક્રવર્તીનું પ્રધાનપદ છોડીને હવે તીર્થંકર ભગવાનના
પ્રધાન થયા.
PDF/HTML Page 32 of 83
single page version
મનમાં ને મનમાં દીક્ષા લેવાનો વિચાર કરવા લાગ્યા, ને તે માટે ભગવાનના દરબાર
તરફ જવા લાગ્યા. આ બધાય કુમારો હજી કુંવારા છે, મહાન રાજવૈભવ તેમને મળ્યો છે
પણ તે ભોગવવાની લાલસા નથી; તેઓને તો મુક્તિ લેવાની ભાવના છે અને તે માટે
દીક્ષા લેવાને તૈયાર થયા છે, ને નીચે મુજબ ભાવના ભાવતાં ભાવતાં ઋષભદેવપ્રભુના
ધર્મદરબાર તરફ તેઓ જઈ રહ્યા છેઃ–
પ્રભુની વાણી છૂટે છે....આત્મસ્વરૂપ દેખાડે છે...
સ્વરૂપ સમજતાં આનંદ થાય....એમાં ઠરતાં મુક્તિ થાય...
ચાલો પ્રભુને દરબાર....
મને ગમે નહિ સંસાર....મારે જાવું પેલે પાર....
ચાલો પ્રભુને દરબાર....
અદ્ભૂત વર્ણન આવે છે કે આત્માર્થી જીવને તો તે વાંચતાં ઊંડી વૈરાગ્ય ભાવનાઓ
જાગે છે, દીક્ષા લીધી પછી તે ૧૦૦ કુમાર–મુનિઓ આત્મધ્યાનમાં મગ્ન થયા; કેટલાક
વખત સુધી આત્મધ્યાનનો અભ્યાસ કરતાં તેઓને કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થયું; તેઓ બધાય
મુક્તિ પામ્યા, ને ભગવાન થયા.
આ ફળ છે, માટે તમે જીવ અને અજીવ વસ્તુને બરાબર ઓળખજો
અને આ વૈરાગી રાજકુમારોના આદર્શને તમારા જીવનમાં ઉતારજો.
PDF/HTML Page 33 of 83
single page version
જીવ શાંતિ શોધે તેને શાંતિનો અનુભવ થઇ શકતો નથી, કેમકે આ જીવની શાંતિ
પરમાં નથી.
મિથ્યામાન્યતાને સેવે છે.
આમ સ્વપરની ભિન્નભિન્ન સત્તાને જાણીને તું તારા સત્ સ્વરૂપમાં રહે. સત્ની શ્રદ્ધા,
સત્નું જ્ઞાન, ને સત્માં રમણતા એમ કરતાં તારા સત્માંથી કેવળજ્ઞાન જ્યોત ઝબકી
ઉઠશે. આનંદનો પ્રવાહ તારા સત્માંથી વહેશે. તારું બધું તારામાંથી આવશે. પરમાંથી
તારે કાંઇ લેવું પડે તેમ નથી.
સામર્થ્ય હોવા છતાં તે સામર્થ્ય તારામાં જ સમાય છે.
જીવનું સ્વરૂપ જીવથી પરિપૂર્ણ છે. ભાઈ તારું સ્વરૂપ જ્યાં તારાથી જ પરિપૂર્ણ છે ત્યાં
બીજા કોની સામે તારે જોવું છે? કોની પાસેથી તારે મદદ લેવી છે? છોડી દે એ
પરાશ્રયની બુદ્ધિ! ને અંર્તમુખ થઇને તારા પૂર્ણ સ્વરૂપનો આશ્રય કર. તેના આશ્રયે
તને તારા સ્વરૂપના આનંદનું અચિંત્ય અમૃત અનુભવાશે.
PDF/HTML Page 34 of 83
single page version
વિદેહદેશમાં બિરાજે છે તેમનો સંદેશ છે, કુંદકુંદાચાર્યદેવ ત્યાં જઇને ભગવાનનો
સંદેશો લાવ્યા છે, ભગવાનનો કાગળ લાગ્યા છે. તેમાં ભગવાનનો એવો સંદેશો છે
કે–હે જીવ! જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવી આત્મા છે, જેવો અમારો આત્મા છે તેવો જ તારો
આત્મા છે. એ શુદ્ધ દ્રવ્યગુણપયાર્યપણે તારા આત્માને ઓળખ તો તને સમ્યગ્દર્શન
થાય અને તારા મોહનો ક્ષય થઇ જાય! અમે એ રીતે મોહનો ક્ષય કર્યો છે ને એ
રીતે મોહક્ષય કરીને તું પણ અમારા પંથે અમારા દેશમાં ચાલ્યો આવ! આમ
ભગવાનના સંદેશ આવ્યા છે (આમ ભગવાનના તેડા આવ્યા છે)
સમ્યક્દર્શનજ્ઞાનચારિત્ર છે, માટે તેનો આશ્રય કરો એવો ભગવાનનો સંદેશ છે. તે જ
જૈનસન્દેશ છે.
છે કે હે સિદ્ધભગવંતો! મારી મુક્તિના મંગલ પ્રસંગે
મારા આંગણે મારા ચૈતન્યમંડપમાં પધારો...આપના
પધારવાથી મારા મંડપની (–મારા શ્રદ્ધા–જ્ઞાનની)
શોભા વધશે.
PDF/HTML Page 35 of 83
single page version
વીસ અર્થોથી અસાધારણ લક્ષણદ્વારા સ્વજ્ઞેયરૂપ આત્મા
ઓળખાવ્યો છે. તેના ઉપરના પ્રવચનોમાંથી મહત્વનો
સારભાગ અહીં આપવામાં આવ્યો છે. અહા,
દ્રવ્યાનુયોગનું દોહન કરીને સંતોએ સ્વજ્ઞેયનો સાક્ષાત્કાર
કરાવ્યો છે.
ઓળખાવે છે.
ઓળખાતું નથી. ઇન્દ્રિયોથી તો આત્મા અત્યંત જુદો છે એમ ભેદજ્ઞાન કરાવીને
અતીન્દ્રિય જ્ઞાનમય આત્મા ઓળખાવ્યો છે.
અતીન્દ્રિય થયેલું જ્ઞાન જ આત્માને જાણી શકે છે.
ધર્મી વગેરે સામા આત્માની ઓળખાણ યથાર્થ થઇ શકતી નથી. અહા, ચૈતન્યની
અચિંત્ય કિંમત કેમ થાય તેની આ વાત છે. રાગથી જરા જુદો પડીને, જ્ઞાનસ્વરૂપી
આત્માનો નિર્ણય કરે
PDF/HTML Page 36 of 83
single page version
ત્યારે જ સ્વ–પર આત્માની વાસ્તવિક ઓળખાણ થાય; અને જેને એવી ઓળખાણ
થાય તેને દેવ–ગુરુ વગેરે ઉપર અપૂર્વ પ્રમોદ જાગે. ઓળખાણ વગર ખરો પ્રમોદ ક્યાંથી
આવે?
પાત્રતા હોય? પોતાના આત્માને સ્વસંવેદનથી જાણ્યા વગર બીજા આત્માનું અનુમાન
પણ સાચું થઇ શકતું નથી. સ્વસંવેદન વગર બધું જાણપણું કે ક્રિયાકાંડ તે થોથેથોથાં છે.
ઇન્દ્રિયોદ્વારા કે વિકલ્પોદ્વારા જાણનારો નહિ પણ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનવડે જાણનારો એવો
ભગવાન આત્મા છે. આવો ઉપયોગ તે આત્માનું અસાધારણ ચિહ્ન છે–તેને ઓળખતાં
આત્મા ઓળખાય છે.
એકત્ર થયો ત્યાં કોઇ બીજા વડે તે હણાતો નથી. જે ઉપયોગ રાગથી જુદો પડીને
ચૈતન્યમાં ઠર્યો તે ઉપયોગ કદી રાગાદિ પરભાવોમાં એકાકાર થતો નથી, એટલે
રાગાદિવડે તે હણાતો નથી; રાગ તેના જ્ઞેયપણે રહે છે, પણ તે રાગને જાણતાં ઉપયોગ
હણાતો નથી.
કરે છે, તે કોઇથી હણાતો નથી. આવા ઉપયોગસ્વરૂપ આત્માને ઓળખે તો જ તેની
વાસ્તવિક ઓળખાણ થાય છે, ને શાંતિનું વેદન થાય છે.
તેમાં અતીન્દ્રિય આનંદ વેદાય છે. અતીન્દ્રિય જ્ઞાન વગર અતીન્દ્રિય આનંદ વેદાય નહિ.
રાગથી જુદા પડીને અંતરમાં વળેલા મતિશ્રુત જ્ઞાન પણ અતીન્દ્રિય છે, ને તેમાં
અતીન્દ્રિય આનંદનું વેદન થાય છે.
પણ સંસારમાં જ રહે છે, ઉપયોગને અંતરમાં વાળીને રાગથી જુદો પડયા વગર મોક્ષના
પંથ હાથ આવે તેમ નથી ને સંસારથી બહાર નીકળાય તેમ નથી.
PDF/HTML Page 37 of 83
single page version
જવું હોય તો તેનો આ રાહ છે કે ઉપયોગને અંતરમાં વાળવો. તેને બદલે અજ્ઞાનથી
રસ્તો ભૂલે ને રાગના રસ્તે ચડી જાય–ઉપયોગને રાગમાં જોડી દ્યે. પછી રાગના
રસ્તે ગમે તેટલું દોડે, ગમે તેટલી શુભરાગની ક્રિયાઓ કરે ને પછી પૂછે કે ક્યાં
સુધી પહોંચ્યા?–તો જ્ઞાની કહે કે ભાઈ, તું હતો ત્યાં ને ત્યાં જ છો, સંસારમાં ને
સંસારમાં જ છો, મોક્ષના રાહે તું એક પગલું પણ આવ્યો નથી. તું મોક્ષના રાહ
ભૂલીને સંસારના રાહે ચડી ગયો છો એટલે અનંતકાળ વીત્યો તોપણ તું સંસારમાં
ને સંસારમાં જ છો. ભાઈ, મોક્ષના રાહ તો ઉપયોગને અંતરમાં વાળ તો જ હાથ
આવે તેમ છે.
એકતાબુદ્ધિ તો ચૈતન્યમાં જ રહે છે, તેથી રાગ વખતે પણ જ્ઞાનીનો ઉપયોગ હણાતો
નથી.
છે, તેમાં રાગનો અભાવ છે, એટલે ધર્મીનો ઉપયોગ રાગથી મુક્ત છે, છૂટો છે,
સ્વસન્મુખ થઇને આવો ઉપયોગ જેને પ્રગટયો છે તે જ ધર્મી છે.
આશ્રયથી લાભ માને તો તો નિશ્ચય–વ્યવહારનું પ્રમાણજ્ઞાન થતું જ નથી. આ
અલિંગગ્રહણ આત્માના વર્ણનમાં વ્યવહારનું જ્ઞાન આવી જાય છે ખરું, પરંતુ
વ્યવહારનો આશ્રય છોડાવીને પરમાર્થ શુદ્ધઆત્માનો આશ્રય કરાવ્યો છે. પરમાર્થના
આશ્રયે શુદ્ધ આત્માનું સ્વરૂપ જાણે ત્યારે પ્રમાણજ્ઞાન થાય અને ત્યારે જ નિશ્ચય–
વ્યવહાર બન્નેનું જ્ઞાન સાચું થાય.
ઉપયોગરૂપ જે ભાવલિંગ તે જ ધર્મીના ધર્મનું ચિહ્ન છે. ધર્મીજીવ જડ શરીરના ચિહ્નને
કેમ ધારણ
PDF/HTML Page 38 of 83
single page version
કરે? ધર્મી જીવ વિકલ્પને કેમ ધારણ કરે? ધર્મી જીવ તો શુદ્ધ ઉપયોગરૂપ પોતાના ધર્મને
જ ધારણ કરે છે, ને તે જ ધર્મીનું ચિહ્ન છે.
ઓળખાય છે. આ આમ બોલે છે, આમ ખાય છે, એમ જુએ પણ તેમની અંતરની દ્રષ્ટિ
અને પરિણતિ શું છે તેને ન ઓળખે તો ધર્મીની ઓળખાણ થતી નથી.
દ્રવ્યલિંગ તરીકે નિયમથી નગ્નદશા જ હોય ને પંચમહાવ્રત જ હોય,–એવો જ
વ્યવહાર હોય, પણ તે વ્યવહાર કાંઇ ધર્મીનું ચિહ્ન નથી, તે વ્યવહાર છે માટે
મુનિદશા છે–એમ નથી. મુનિદશા તે વ્યવહારના આશ્રયે નથી પ્રગટી, મુનિદશા તો
ચૈતન્યના પરમાર્થસ્વરૂપમાં લીનતાથી જ પ્રગટી છે. એટલે વિકલ્પ કે દેહની દશારૂપ
લિંગથી ધર્મીનું ગ્રહણ એટલે કે ધર્મીની ઓળખાણ થાય નહીં. “આ આત્મા
નિર્મળદશારૂપે પરિણમ્યો છે”–એમ વિકલ્પ ઉપરથી કે તેની દેહની ક્રિયા ઉપરથી
નક્કી થઇ શકતું નથી, પણ તેની અંતરંગ નિર્મળ પરિણતિરૂપ ચિહ્નની ઓળખાણ
વડે જ તે નક્કી થઇ શકે છે.
અનુભવના રહસ્ય જગત પાસે ખુલ્લા મુકીને સંતોએ મહા ઉપકાર કર્યો છે; તેમાંય આ
અલિંગગ્રહણના ૨૦ બોલનું વર્ણન કરીને તો કમાલ કરી છે.
આત્માનું જ્ઞાન થતું નથી. આત્મામાં અનંતગુણ છે ખરા, પણ ગુણોના ભેદ પાડીને
લક્ષમાં લેવા જાય તો આત્મા અનુભવમાં આવતો નથી;–કેમકે ચૈતન્યમૂર્તિ શુદ્ધ આત્મા
ગુણભેદના વિકલ્પને સ્પર્શતો નથી.
સ્વજ્ઞેય થતો
PDF/HTML Page 39 of 83
single page version
નથી. એ જ રીતે એકલા વિકલ્પવડે કે અનુમાનવડે પણ તે જણાય તેવો નથી, ને તે
પોતે પણ એકલા અનુમાનથી જાણનારો નથી. પ્રત્યક્ષ જ્ઞાતા એવો આત્મા છે, તે
સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષ પૂર્વક જ જણાય તેવો છે.
વળ્યા વગર આ વાત કોઇ રીતે બેસે તેવી નથી. અને અંતરની જાગૃતિ થઇને જે
સ્વસંવેદન થયું, જે ઉપયોગ પ્રગટયો, તેને કોઇ હણી શકતું નથી. આવો ઉપયોગ તે
આત્માનું ચિહ્ન છે.
આત્માને ઓળખ્યો કહેવાય અને તો જ આત્મા પરદ્રવ્યના સંપર્કથી છૂટીને મુક્તિ
પામે. પણ જો રાગાદિ લક્ષણવડે કે દેહાદિ લક્ષણવડે આત્માને ઓળખે તો પરથી
ભિન્ન શુદ્ધ આત્મા ઓળખતો નથી; રાગાદિ તો પરમાર્થ પરજ્ઞેય છે, તેના ચિહ્નવડે
સ્વજ્ઞેય જણાય નહીં.
જાણ્યું છે, પરંતુ શુદ્ધદ્રવ્યમાંથી નિર્મળ પર્યાયનો ભેદ પાડીને લક્ષમાં લ્યે તો ત્યાં અખંડ
શુદ્ધદ્રવ્ય સ્વજ્ઞેય થતું નથી. માટે તે શુદ્ધદ્રવ્ય પર્યાય–વિશેષથી આલિંગિત નથી–એમ કહ્યું.
ભેદવડે પણ શુદ્ધદ્રવ્ય આલિંગિત નથી.
નિર્મળપર્યાય તેના ભેદને પણ કાઢી નાખે છે, પ્રગટેલી નિર્મળપર્યાય ઉપર લક્ષ
રાખીને આખા આત્માને સ્વજ્ઞેય બનાવી શકાતો નથી. એટલે એકલી પર્યાયના
જ્ઞાનવડે તેનું ગ્રહણ થતું નથી–માટે આત્મા અલિંગગ્રહણ છે.
PDF/HTML Page 40 of 83
single page version
સમયની પર્યાયના ગ્રહણવડે (તેના જ્ઞાનવડે) આખા આત્માનું ગ્રહણ (જ્ઞાન) થતું
નથી. તો કઇ રીતે તેનું ગ્રહણ થાય? કે દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયથી અભેદરૂપ જે અખંડ સ્વજ્ઞેય
તેની સન્મુખતા વડે જ તેનું ગ્રહણ થાય છે. જ્ઞાનગુણની પર્યાય હો, કે શ્રદ્ધા વગેરે કોઇ
પણ ગુણની પર્યાય હો, તે પર્યાયવિશેષથી એટલે પર્યાયના ભેદ પાડીને લક્ષમાં લેતાં શુદ્ધ
આત્મા સ્વજ્ઞેય થતો નથી.
શુદ્ધપર્યાય પ્રગટ કરીને તેનું સ્વસંવેદન કરનાર જીવ, પ્રત્યભિજ્ઞાનના વિષયભૂત જે
એકલું સામાન્ય દ્રવ્ય, તેને સ્પર્શતો નથી; શુદ્ધપર્યાય થઇ છે તો દ્રવ્યના આશ્રયે; પરંતુ
શુદ્ધપર્યાયના સ્વીકાર વગર સ્વજ્ઞેયનો સ્વીકાર થતો નથી. માટે આત્મા દ્રવ્યથી નહિ
આલિંગિત એવો શુદ્ધપર્યાય છે–એમ કહ્યું. શુદ્ધપર્યાયના વેદનને સ્વીકાર્યા વગર એકલા
સામાન્યદ્રવ્યને લક્ષમાં લઇને આત્માને જ્ઞેય કરવા જાય તો તે જ્ઞેય થતો નથી. માટે
આત્મા શુદ્ધપર્યાય છે. કેવો? કે દ્રવ્યથી નહિ આલિંગિત એવો. ૧૮મા બોલમાં
ગુણભેદરહિત શુદ્ધદ્રવ્ય કહ્યું. ૧૯મા બોલમાં વિશેષપર્યાયથી નહિ આલિંગિત એવું
શુદ્ધદ્રવ્ય કહ્યું, અને ૨૦મા બોલમાં દ્રવ્યસામાન્યથી નહિ આલિંગિત એવો શુદ્ધપર્યાય–
એમ કહ્યું; એ રીતે શુદ્ધદ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયની એકતારૂપ અખંડ સ્વજ્ઞેય બતાવીને
આચાર્યભગવાને મહા ઉપકાર કર્યો છે.
સાક્ષાત્કાર કરાવ્યો છે.