PDF/HTML Page 21 of 48
single page version
સમાન છે, મોક્ષમાર્ગમાં તે કર્ણધાર છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિના પરિણામમાં તો રાગથી પાર
આત્માનો અનુભવ છે. તેને આત્મામાં એકાગ્રતાપૂર્વકના વ્રત–તપમાં કલેશ નથી
લાગતો પણ આનંદની વૃદ્ધિ થાય છે. આત્માના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયનું સ્વરૂપ ઓળખવું તે
સમ્યગ્દર્શનની રીત છે. અરિહંતદેવના આત્માના શુદ્ધ દ્રવ્ય–ગુણ પર્યાયને ઓળખતાં
પોતાના આત્માનો શુદ્ધ સ્વભાવ પણ ઓળખાય છે, ને મોહનો નાશ થઈને સમ્યક્દર્શન
પ્રગટે છે. સમ્યગ્દર્શન પામવાનો આવો સરસ ઉપાય કુંદકુંદ પ્રભુએ પ્રવચનસાર ગા. ૮૦
માં બતાવ્યો છે. તે સમ્યક્ત્વ અતીન્દ્રિય આનંદ સહિત છે. સમકિતીના હૃદયમાં ભગવાન
બેઠા છે.
છે, તેમાં ક્યાંય જ્ઞાતા–દ્રષ્ટા સ્વભાવની અનુભૂતિનો આનંદ નથી. રાગમાં આનંદ ક્યાંથી
હોય? કષ્ટ વગરનો એટલે કે રાગની આકુળતા વગરનો જે નિજાનંદસ્વભાવ, તેની
ઓળખાણ વગર આનંદ થાય નહીં ને કષ્ટ મટે નહીં, માટે વીતરાગી દેવ–ગુરુ કેવા હોય
અને તેમણે ઉપદેશેલા શુદ્ધ તત્ત્વનું સ્વરૂપ કેવું હોય, તે બરાબર ઓળખીને પહેલાં
સમ્યગ્દર્શન કરવું જોઈએ, તેમજ પહેલાં આવા સમ્યગ્દર્શનનો ઉપદેશ દેવો જોઈએ; કેમકે
તે જ ધર્મનું મૂળ છે. સમ્યગ્દર્શન થયા પછી મુનિધર્મ કે શ્રાવકધર્મ હોય, સમ્યગ્દર્શન
વગર તે કોઈ ધર્મ હોય નહીં; માટે સમ્યગ્દર્શનનો પ્રધાન ઉપદેશ છે. મોક્ષના માર્ગમાં
સમ્યક્ત્વની પ્રધાનતા છે.
કેમકે તે જ ધર્મનું મૂળ છે. આત્માના ભૂતાર્થ સ્વભાવની સન્મુખ થઈને તેની શ્રદ્ધા કરવી
તે નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન છે. જ્યારે આવું સમ્યગ્દર્શન પ્રકાશમાન થાય ત્યારે જ
મોક્ષમાર્ગનો પ્રારંભ થાય છે. સમ્યગ્દર્શન હોતાં જ જ્ઞાન અને ચારિત્ર સાચાં થાય છે.
સમ્યગ્દર્શન થતાંની સાથે જ સ્વસંવેદનરૂપ સમ્યગ્જ્ઞાન તથા સ્વરૂપાચરણચારિત્ર પણ
થઈ જાય છે. તેથી સમન્તભદ્રસ્વામી રત્નકરંડ–શ્રાવકાચારમાં કહે છે કે–
PDF/HTML Page 22 of 48
single page version
सम्यक्ता न लहे, सो दर्शन धारो भव्य पवित्रा
PDF/HTML Page 23 of 48
single page version
આ નિર્જરાની શરૂઆત છે. નિર્જરા એટલે ધર્મ. આત્માના અતીન્દ્રિય આનંદનો
ક્યાંય તેને પોતાનો આનંદ દેખાતો નથી. આવા વિરક્તિભાવને લીધે તથા જ્ઞાનને લીધે
ધર્મીને નિર્જરા થાય છે. રાગથી ભિન્ન શુદ્ધાત્માની અનુભૂતિથી ધર્મીને જે ભેદજ્ઞાન થયું
છે તે અમોઘ બાણ જેવું છે, તે કર્મોને હણી નાંખે છે. શુદ્ધાત્માના અનુભવ વગર કદી
કર્મબંધન અટકે નહીં.
લીન જીવો કર્મને બાંધે છે, અને રાગથી વિરક્ત થઈને શુદ્ધ જ્ઞાનમાં લીન જીવો મુક્તિ
પામે છે. આ રીતે રાગ અને જ્ઞાનની ભિન્નતાનું ભેદજ્ઞાન તે મોક્ષનું કારણ છે.
ભિન્નતા જાણી છે એવા જ્ઞાની ઈન્દ્રિયવડે વિષયોને કેમ ભોગવે? એની જ્ઞાનપરિણતિ તો
વિષયોથી વિરક્ત છે. છતાં ‘જ્ઞાની ઈન્દ્રિયવડે પદાર્થોને ભોગવે છે’ –એમ લોકોને
બાહ્યદ્રષ્ટિથી દેખાય છે. ઈન્દ્રિયો જડ, તેના વિષયો જડ, તે બંને આત્માથી ભિન્ન છે;
અજ્ઞાની પણ તે જડને તો નથી ભોગવતો, તે રાગમાં લીન થઈને રાગને જ ભોગવે છે.
ને જ્ઞાની રાગાદિથી ભિન્ન એવા જ્ઞાનપણે જ પોતાને અનુભવતો થકો રાગાદિનો કે
વિષયોનો ભોક્તા થતો જ નથી; એની પરિણતિ તો જ્ઞાનમય જ છે. જ્ઞાનીની આવી
અંર્તપરિણતિને અજ્ઞાની લોકો ઓળખી શકતા નથી; એટલે તેને તો એમ જ દેખાય છે
કે ‘જ્ઞાનીએ રાગ કર્યો, જ્ઞાનીએ ક્રોધ કર્યો; જ્ઞાનીએ ખાધું.....’ –પણ તે વખતે તે
બધાયથી ભિન્નપણે જ્ઞાનીનું જ્ઞાન પરિણમી રહ્યું છે, તે જ્ઞાન તેને દેખાતું નથી. બાહ્ય
વિષયોના ઉપભોગ વખતેય ધર્મીજીવને રાગથી ભિન્ન જે જ્ઞાનપરિણતિ વર્તે છે તેના
બળે તેને નિર્જરા થયા જ કરે છે.
PDF/HTML Page 24 of 48
single page version
જન્મકલ્યાણકને ઊજવે છે. આનંદના હિલોળે ચડેલો, ચૈતન્યના આનંદમાં કિલ્લોલ
કરતો તે આત્મા માતાના પેટમાં ત્રણ જ્ઞાન સાથે લઈને આવ્યો છે; ઈન્દ્રો કહે છે–હે
માતા! તને પણ ધન્ય છે કે આવા રત્નને તેં તારી કુંખમાં ધારણ કર્યું છે. એ વખતેય
ભગવાનના આત્માને દેહથી ભિન્ન આત્માનું ભાન વર્તે છે, દેહ અને રાગ વગર જ તેની
ચેતનાનો પ્રવાહ ચાલી રહ્યો છે ને નિર્જરા જ થતી જાય છે શુદ્ધ આત્મદ્રષ્ટિના પ્રતાપે
ધર્મીને નિર્જરા જ થતી જાય છે. અજ્ઞાનીને રાગમાં એકત્વદ્રષ્ટિને કારણે બંધન જ થાય
છે. આ રીતે દ્રષ્ટિ ક્યાં પડી છે તેના ઉપર બધી રમત છે. ઉપયોગ શુદ્ધાત્મામાં એકાગ્ર
થયો ત્યાં નિર્જરા છે, ને ઉપયોગ રાગમાં એકાગ્ર થયો ત્યાં બંધન છે, –આ જૈનસિદ્ધાંતનું
ટૂંકું રહસ્ય છે.
નિર્જરી જાય છે–કેમકે તે ઉદય વખતે જ તેનાથી ભિન્ન એવા શુદ્ધાત્મા ઉપર દ્રષ્ટિ વર્તે છે,
એટલે તેમાં કર્મફળનો ભોગવટો ખરેખર નથી, પણ નિર્જરા જ છે. એ જ રીતે તે ઉદય
પ્રસંગે કંઈક હર્ષ–શોક થાય, છતાં ધર્મીજીવ કર્મોથી બંધાતો નથી, પણ તે વખતેય હર્ષ–
શોકથી ભિન્ન એવા શુદ્ધજ્ઞાનપણે જ પોતાને અનુભવતો થકો નિર્જરા જ કરે છે.
ભેદજ્ઞાનનું આ અદ્ભુત સામર્થ્ય છે; જ્ઞાનીની જ્ઞાનપરિણતિ સમસ્ત પરભાવોથી અત્યંત
વિરક્ત થઈ ગઈ છે, તેથી તેનો વૈરાગ્ય પણ અદ્ભુત છે. , રાગનો એક અંશપણ તે
જ્ઞાનપરિણતિમાં નથી. અહો! જ્ઞાનીના જ્ઞાન–વૈરાગ્ય આશ્ચર્યકારી છે. તે જ્ઞાન–વૈરાગ્યનું
અદ્ભુત સામર્થ્ય કર્મની નિર્જરા જ કરી નાંખે છે; ઉદય અને જ્ઞાનને તે જુદા જ દેખે છે.
નાંખે છે. ધર્મીની ભેદજ્ઞાન પરિણતિનું અચિંત્ય સામર્થ્ય છે. આવા ભેદજ્ઞાનને ઓળખીને
અંતરમાં વારંવાર તેનો અભ્યાસ કરવા જેવું છે.
PDF/HTML Page 25 of 48
single page version
ભિન્ન એવા એક જ્ઞાયક ભાવપણે જ ધર્મી પોતાને અનુભવે
છે, રાગના અંશને પણ પોતાના જ્ઞાયકભાવમાં ભેળવતા
નથી, તેને પોતાથી ભિન્ન જાણે છે તેથી રાગ પ્રત્યે અત્યંત
વિરકત છે. –આમ ભેદજ્ઞાન સહિતના વૈરાગ્યને કારણે ધર્મીને
નિર્જરા જ થાય છે. એવા ધર્મીની દશાનું આ વર્ણન છે.
રાગાદિ ભાવો થતા હોય તેનાથી પણ જુદો, એક જ્ઞાયકસ્વભાવપણે જ પોતાને અનુભવે
છે; કર્મનો વિપાક તે મારો સ્વભાવ છે જ નહીં–એમ તેને પોતાથી ભિન્નપણે અનુભવે
છે. સંયોગોની ભીડના ભીડામાં તેનું જ્ઞાન ભિંસાઈ જતું નથી, તેનાથી જુદું ને જુદું જ
રહે છે. રાગ–દ્વેષના ભાવો થયા ને જ્ઞાનમાં જણાયા, ત્યાં પણ ધર્મીનું જ્ઞાન તે
ઉદયભાવોથી લેપાઈ જતું નથી. આવા ભિન્ન જ્ઞાનનો અનુભવ તે જ ધર્મીના માપનું
‘થર્મોમીટર’ છે. એવા જ્ઞાનવડે જ ધર્મી ઓળખાય છે.
સંસ્કારના બળથી કેવળજ્ઞાન લીધે છૂટકો. આવા જ્ઞાન વગર આ સંસારમાં ક્્યાંય કોઈ
શરણ નથી. આવું જ્ઞાન થતાં જીવને સર્વે પરદ્રવ્યો અને પરભાવોથી અત્યંત વિરક્તિ
થાય છે, એનું જ નામ વૈરાગ્ય છે; ધર્મી જીવને જ આવા જ્ઞાન–વૈરાગ્ય હોય છે.
PDF/HTML Page 26 of 48
single page version
અનુભવને લીધે તેને સંવર થાય છે, તેને કર્મનું બંધન થતું નથી પણ નિર્જરા જ થાય છે.
જેમ કાદવના સંયોગમાં કે અગ્નિના સંયોગમાં સોનું તો સોનું જ રહે છે, તેમ કર્મના
અનેકવિધ સંયોગમાં કે રાગાદિના સંયોગમાં પણ જ્ઞાનીનું જ્ઞાન તો જ્ઞાન જ રહે છે.
તેનાથી ભિન્ન આવા જ્ઞાનસ્વરૂપે જ અનુભવતા હતા. આવા આત્માનો અનુભવ કર્યે
જ જન્મ–મરણનો અંત આવે છે. નરકના સંયોગમાં રહેલા સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ તે સંયોગથી
ભિન્ન જ્ઞાનસ્વરૂપે જ પોતાને અનુભવે છે; એ જ રીતે સ્વર્ગના વૈભવની વચ્ચે રહેલા
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ પણ પોતાને તે સંયોગથી ભિન્ન જ્ઞાનસ્વરૂપે જ અનુભવે છે. ઈચ્છાઓ થાય
તે પણ જ્ઞાનથી ભિન્ન છે. આ રીતે વિવિધ પ્રકારના જે ઉદય વિપાકો તે કોઈ મારો
સ્વભાવ નથી, હું તો તેનાથી અલિપ્ત એવો એક જ્ઞાયકભાવ જ છું–આવા જ્ઞાયકભાવમાં
શુભાશુભનું વેદન નથી. પુણ્યનો ઉદય પણ આત્માનો ભાવ નથી, આત્માનો ભાવ તો
જ્ઞાયક એક ભાવ છે. એવા ભાવપણે જ ધર્મી પોતાને અનુભવે છે. આવો અનુભવ અને
આવું ભેદજ્ઞાન તે ધર્મીજીવને નિર્જરાનું કારણ છે. ભોગોપભોગના કાળ વખતેય આવું
ભેદજ્ઞાન તેને વર્તતું જ હોવાથી નિર્જરા પણ થયા જ કરે છે. થોડાક રાગાદિ ભાવ અને
કર્મબંધન છે પણ તે રાગ અને કર્મ બંનેથી ભિન્નપણે જ, માત્ર જ્ઞાયકભાવ રૂપે ધર્મી
પોતાને અનુભવે છે; પોતાને રાગપણે કે કર્મપણે તે અનુભવતા નથી. માટે જ્ઞાનરૂપે જ
પરિણમતા ધર્મીને બંધન નથી.
લીધું ત્યાં રાગાદિ પ્રત્યે સંપૂર્ણ વિરક્તિ છે.–એ જ ધર્મીનો ખરો વૈરાગ્ય છે. રાગને
પોતાપણે અનુભવ તેને વૈરાગ્ય કેવો? વૈરાગ્યના સ્વરૂપની તેને ખબર પણ નથી. રાગ
અને જ્ઞાનની ભિન્નતાના ભેદજ્ઞાન વગર સાચો વૈરાગ્ય હોતો નથી. આવો વૈરાગ્ય
જ્ઞાનીને જ હોય છે. આવા ભેદજ્ઞાન પછી જેમ જેમ જ્ઞાનમાં ઠરતો જાય છે તેમ તેમ
રાગનો અભાવ થતો જાય છે. –આ જ મોક્ષનો ઉપાય છે. શુદ્ધ જ્ઞાનનો અનુભવ તે જ
મોક્ષનું કારણ છે.
PDF/HTML Page 27 of 48
single page version
ને ઉદય કર્મવિપાકરૂપ તે તત્ત્વજ્ઞાયક છોડતો. (૨૦૦)
ત્યાગરૂપ છે. આમ સ્વભાવ અને પરભાવની અત્યંત ભિન્નતાના વિવેકવડે આત્માનો
અનુભવ થાય છે. આવા અનુભવને પુષ્ટ કરતો ધર્મી જીવ કર્મના વિપાકરૂપ સમસ્ત
પરભાવોને છોડે છે. આ રીતે તે નિયમથી જ્ઞાન વૈરાગ્યસમ્પન્ન હોય છે.
તેનાથી અત્યંત વિરક્તિ થઈ તે વૈરાગ્ય; આવા જ્ઞાન–વૈરાગ્ય તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિનું ચિહ્ન છે;
ને તે જ નિર્જરાનું કારણ છે. જ્ઞાન બંધનું કારણ કેમ હોય? અને જ્યાં વૈરાગ્ય હોય ત્યાં
બંધન કેમ થાય? રાગમાં રક્ત એવો અજ્ઞાની જીવ જ બંધાય છે.–૧પ૦ મી ગાથામાં
આચાર્યદેવ એ વાત કરી છે કે–
એ જિનતણો ઉપદેશ; તેથી ન રાચ તું કર્મોવિષે.
ભૂલીને શુભાશુભ રાગમાં જે રાચે છે તે કર્મોથી બંધાય છે.
છે, તેમાં તન્મયતા માને છે, તેને મિથ્યાશ્રદ્ધા–મિથ્યાજ્ઞાન–મિથ્યા આચરણરૂપ ત્રિદોષનો
મોટો રોગ થયો છે; પોતાનું સ્વતત્ત્વ શું છે તેની તેને ખબર નથી. ધર્મી તો સ્વસન્મુખ
થઈને, સ્વભાવનું ગ્રહણ અને પરભાવના ત્યાગવડે પોતાના શુદ્ધ સ્વતત્ત્વને જાણે છે,
એટલે કે અનુભવે છે. રાગાદિ પરભાવોને જે પોતાના સ્વભાવથી જુદા પણ ન જાણે તેને
પરભાવનો ત્યાગ કેવો? ને પરભાવના ત્યાગ વગર સ્વભાવનું ગ્રહણ કેવું? સ્વભાવના
ગ્રહણ વગર ધર્મ કેવો? રાગનો હું કર્તા, શુભરાગથી મને
PDF/HTML Page 28 of 48
single page version
કારણ છે. રાગના એક અંશનેય જે જ્ઞાન સાથે ભેળવે છે તેને જ્ઞાનના સ્વરૂપની ખબર
જ નથી, જ્ઞાન–આનંદમય સ્વઘરને ભૂલીને તે રાગાદિ પરઘરમાં ભમી રહ્યો છે,
સ્વતત્ત્વની તેને ખબર નથી; એવો અજ્ઞાની શુભરાગની ગમે તેટલી ક્રિયાઓ કરે તોપણ
જરાય ધર્મ તેને થતો નથી. તેને સ્વભાવનો વિસ્તાર નથી, પણ પરભાવનો જ પથારો છે.
છે. અશુદ્ધતાની હાની છે ને કર્મોની નિર્જરા છે.–આનું નામ મોક્ષમાર્ગ છે. શુદ્ધતાની જ્યાં
વૃદ્ધિ નથી, અશુદ્ધતાની જ્યાં હાની નથી ને કર્મોની જ્યાં નિર્જરા નથી ત્યાં મોક્ષમાર્ગ
કેવો? જ્ઞાયકસ્વભાવ હું છું–એવું નિજસ્વરૂપ જાણ્યા વગર શુદ્ધતા થાય નહિ, અશુદ્ધતા
મટે નહીં ને કર્મો છૂટે નહીં, એટલે તેને મોક્ષમાર્ગ હોય નહિ.
જીવનારો છે, ટકનારો છે. તેના સ્વભાવનો અનુભવ નીરાકુળ આનંદમય છે, ને રાગનો
અનુભવ તો દુઃખરૂપ આકુળતામય છે. –આવા ભેદજ્ઞાન વડે પરભાવોને છોડીને,
જ્ઞાનાનંદમય નિજભાવને ધર્મી જીવ શ્રદ્ધા–જ્ઞાનમાં લ્યે છે ને તેને જ પોતાપણે સદાય
અનુભવે છે. રખડતા રામને આરામનું સ્થાન તો આવો આત્મા છે, એ સિવાય બીજું
કોઈ આરામનું કે સુખનું સ્થાન નથી.
જીવની નિર્જરા બતાવી. ત્યાં કોઈ અજ્ઞાની જીવ રાગમાં રત હોવા છતાં, રાગથી ભિન્ન
જ્ઞાનનો અનુભવ ન હોવા છતાં, એમ માને કે હું પણ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છું ને મને પણ બંધન
થતું નથી, –તો તે જીવ સ્વચ્છંદી છે, કદાચ તે વ્રત–તપ વગેરે કરતો હોય તોપણ
મિથ્યાત્વને લીધે તે પાપી જ છે; આત્મા અને અનાત્માની ભિન્નતાનું તેને ભાન નથી,
જ્ઞાન અને રાગની ભિન્નતાની તેને ખબર નથી; વ્રતાદિના રાગમાં એકાકાર વર્તતો થકો
પોતાને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ માને છે. પરંતુ હજી મિથ્યાત્વનું પાપ
PDF/HTML Page 29 of 48
single page version
કાંઈ બંધન અટકી નહીં જાય, જ્યારે આત્માનો સ્વભાવ જાણીને અને રાગાદિ
પરભાવોથી ભેદજ્ઞાન કરીને, શુદ્ધજ્ઞાનપણે પરિણમશે ત્યારે જ બંધન અટકશે. ને ત્યારે
જ સાચી નિર્જરા થશે. ત્યાંપણ જેટલો રાગ છે તેને તો તે બંધનું જ કારણ સમજે છે;
પણ જ્ઞાનથી તેને ભિન્ન જાણે છે તેથી તે રાગ પ્રત્યે તેને વિરક્તિ છે, અને તે વખતેય
તેને નિર્જરા ચાલુ જ છે. શુભરાગ છે તે પુણ્ય છે, પણ તેની સાથે અજ્ઞાનીને જે
મિથ્યાત્વ છે તે મોટું પાપ છે; અને તે રાગ વખતે સમકિતીને રાગથી પાર ચિદાનંદ
સ્વભાવના શ્રદ્ધા–જ્ઞાનપૂર્વકની જે નિર્મળ પરિણતિ વર્તે છે,–તે મહાન નિર્જરાનું કારણ
છે. અજ્ઞાનીને શુદ્ધપરિણતિ તો છે નહિ, રાગથી જુદો આત્મા તેને શ્રદ્ધા–જ્ઞાનમાં કે
અનુભવમાં આવ્યો નથી, રાગમાં જ તે વર્તે છે–તો તેને વૈરાગ્ય કેવો? ને નિર્જરા કેવી?
પર જીવની દયાના જરાક શુભ પરિણામ થાય ત્યાં અજ્ઞાની એમ માને છે કે આ
શરીરની ક્રિયા મારી છે, –તે મિથ્યાત્વ; પરજીવને મેં બચાવ્યો એવી માન્યતા તે
મિથ્યાત્વ; અને શુભરાગ થયો તે મારા જ્ઞાનનું કાર્ય છે અથવા તે રાગથી મને ધર્મ
થયો–એમ માને છે તે પણ મિથ્યાત્વ છે. આ રીતે મિથ્યાત્વનું સેવન તે પાપ છે.
શુભરાગ પોતે મિથ્યાત્વ નથી પણ તે વખતે તેનાથી ભિન્ન જ્ઞાનસ્વભાવને ભૂલીને
અજ્ઞાનીની જે મિથ્યા માન્યતા છે તે મિથ્યાત્વ છે અને તે મહાપાપ છે.
–પછી ભલે તે જીવ વ્યવહાર વ્રતસમિતિ પાળતો હોય, તેથી કાંઈ મિથ્યાત્વનું પાપ મટી
ન જાય. મિથ્યાત્વનું પાપ તો ત્યારે જ છૂટે કે જ્યારે પરભાવોથી અત્યંત ભિન્ન એવા
એક જ્ઞાયકભાવપણે પોતાને અનુભવે. આવો અનુભવ કરવો તે જ મોક્ષમાર્ગ છે.
મોક્ષમાર્ગ કહો કે સંવર–નિર્જરા કહો, તેની આ રીતે છે.
હીનતા છે, અજ્ઞાન છે. જગતમાં શ્રૈષ્ઠ હોય તો ભેદજ્ઞાન અને શુદ્ધઆત્માનો અનુભવ
કરવો તે જ છે; એનાથી ઊંચુ બીજું કાંઈ નથી.
રાગથી ભિન્નતાનું ભાન કર્યું તે જ રાગને ટાળી શકે. રાગને પોતાના સ્વભાવમાં ખતવે
તે તેને કેમ ટાળી શકે? ધર્મીએ રાગથી ભિન્નતા જાણીને જ્ઞાનસ્વભાવના
PDF/HTML Page 30 of 48
single page version
તેને રોગ જેવો લાગે છે, ને શુદ્ધતાના પરિણમન વડે તે રાગને તે મટાડવા માંગે છે.
અજ્ઞાનીને તો રાગથી ભિન્નતાનું ભાન નથી, વીતરાગી આનંદની ખબર નથી, તો તે
રાગને કોની સાથે સરખાવશે? તે તો અશુભ છોડીને શુભરાગને સારો માનશે; પણ
શુભરાગમાંય આનંદ નથી, તેમાં પણ આકુળતા છે–એની તેને ખબર નથી.
અવ્રતાદિ પણ છૂટે નહિ. અરે, પહેલાં જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા કેવો છે? એની શાંતિ કેવી
છે? અને રાગ કેવો છે? તેની ઓળખાણ તો કરો. તેની સાચી ઓળખાણ થતાં જ્ઞાન
અને રાગનું પરિણમન જુદું પડી જાય છે.
રાગ છૂટી શકે નહીં. રાગને છોડવાનો ઉપાય એક જ છે કે સ્વભાવસન્મુખ થઈને શુદ્ધ
જ્ઞાનરૂપે પરિણમવું. કોઈ કહે કે અશુભ તે તડકો છે ને શુભ તે છાયો છે, –તો કહે છે કે
ભાઈ, એમ નથી; શુભ તે મંદ તડકો છે ને અશુભ તે તીવ્ર તડકો છે,–બંનેમાં તડકો છે.
બંનેમાં આકુળતા છે, શાંતિની છાંયડી તો રાગ વગરના જ્ઞાનમાં છે,
શુદ્ધજ્ઞાનપરિણમનમાં જ સાચી શાંતિ છે રાગમાં તો અશાંતિ છે. શુદ્ધજ્ઞાનમાં જ સાચો
છાયો ને સાચો વિસામો છે. અરે, શુભરાગની આકુળતામાં જે શાંતિ માને, તે અંદરમાં
ઊતરીને રાગ વગરની શાંતિને ક્્યાંથી અનુભવશે? જેણે અંદરમાં અતીન્દ્રિય શાંતિનો
અનુભવ લીધો છે તે ધર્માત્માને શુભરાગનો એક વિકલ્પ પણ દુઃખરૂપ ભાસે છે; તે
રાગનો તેને પ્રેમ નથી.
મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ ગૃહસ્થ હો કે વ્રત–મહાવ્રત પાળતો હોય તોપણ તે રાગમાં જ રત છે,
રાગ પ્રત્યે તેને વિરક્તિ નથી, રાગમાં જ ઉપયોગની એકતા કરતો થકો તે બંધાય છે.
જુઓ, જ્ઞાની કેમ છૂટે છે, ને અજ્ઞાની કેમ બંધાય છે તેનું આ રહસ્ય છે.
PDF/HTML Page 31 of 48
single page version
સંસારમાં ક્્યાંય મને ચેન નથી; આ સંસાર કલેશ અને દુઃખથી ભરેલો છે, તેનાથી હું
હવે છૂટવા માંગું છું ને આનંદથી ભરેલો મારો આત્મા, તેને સાધવા હું વનમાં જવા માંગું
છું; માટે હે માતા! દીક્ષા માટે મને રજા આપો. અમે આ સંસારમાં બીજી માતા નહીં
કરીએ.–આ પ્રમાણે વૈરાગ્યવંત ધર્માત્મા આત્માને સાધવા ચાલી નીકળે છે. અંદર જેને
રાગથી ભિન્ન આત્માનો અનુભવ છે તેની આ વાત છે. અંદરમાં મોક્ષનો માર્ગ જેણે
જોયો છે તે તેને સાધે છે.
નિશ્ચયતત્ત્વનું યથાર્થ સ્વરૂપ બતાવીને શુભરાગને પણ તે છોડાવે છે. અજ્ઞાની તે
શુભરાગને મુક્તિનું સાધન માને છે એટલે તેનાથી પાર શુદ્ધ મોક્ષમાર્ગને તે સાધી શકતો
નથી. અથવા નિશ્ચયના ભાન વગર શુભને છોડીને અશુભમાં સ્વછંદે વર્તે છે, તેને
અધ્યાત્મ ઉપદેશની સમજણ જ નથી. અહો, અધ્યાત્મઉપદેશ શુદ્ધઆત્માનું સ્વરૂપ
બતાવીને રાગમાં એકતાબુદ્ધિ સર્વથા છોડાવે છે. અને રાગમાં જ્યાં એકતાબુદ્ધિ છૂટી ત્યાં
ધર્મીનું જ્ઞાન રાગથી ભિન્ન પરિણમવા લાગ્યું, તેથી તે જ્ઞાન– પરિણમનમાં રાગનો
અભાવ જ છે, માટે જ્ઞાનીને રાગ નથી–એમ સમજવું. ધર્મીની આવી જ્ઞાનદશા તે
નિર્જરાનું કારણ છે.
રજા માગે છે કે હે માતા! આત્માના પરમ આનંદને સાધવા હું હવે જાઊં છું......હે
માતા! સુખી થવા માટે હવે હું જાઊં છું.... માતાની આંખમાંથી આંસુની ધારા વહે છે ને
પુત્રના રોમેરોમે વૈરાગ્યની છાયા છવાઈ ગઈ છે; તે કહે છે કે અરે માતા! જનેતા તરીકે
તું મને સુખી કરવા માંગે છે; તો હું મારા સુખને સાધવા જાઉં છું, તું મારા સુખમાં વિઘ્ન
ન કરીશ. બા! મારા આત્માના આનંદને સાધવા હું જાઉં છું, તેમાં તું દુઃખી થઈને મને
વિઘ્ન ન કરીશ.....હે જનેતા! મને રજા આપ. હું આત્માના આનંદમાં લીન થવા માટે
જાઉં છું.
PDF/HTML Page 32 of 48
single page version
રોજ સ્વર્ગવાસ પામ્યા છે. છેલ્લા દસેક દિવસથી તેમને લકવાની બિમારી થઈ ગયેલ.
સોનગઢ તરફ આવે ત્યારે અવારનવાર ગુરુદેવના દર્શને પણ તેઓ આવી જતા. તેઓ
ખૂબ પ્રતિષ્ઠિત ને ખાનદાન હતા. તેમના ધર્મપત્ની શ્રી છબલબેન, તથા તેમના પુત્ર શ્રી
ધીરુભાઈ વગેરે પૂ. ગુરુદેવ પ્રત્યે ખૂબ ભક્તિ ધરાવે છે ને અવારનવાર સોનગઢ રહીને
સત્સંગનો લાભ લે છે. સ્વર્ગસ્થ આત્મા વીતરાગી દેવ–ગુરુ–ધર્મની છાયામાં આત્મહિત
પામો એ જ ભાવના.
સ્વર્ગવાસ પામ્યા છે. છેલ્લા દિવસ સુધી તેઓ જિનમંદિરે ગયા હતા; ને બપોરે જમ્યા પછી
એકાએક છાતીમાં દુખાવો થતાં બે મિનિટમાં સ્વર્ગવાસ પામી ગયા. વીતરાગી દેવ–ગુરુ–
ધર્મની છાયામાં તેઓ આત્મહિત પામો.
અમદાવાદમાં ઋષભદેવ ભગવાનના મોટા પ્રતિમાજીની પ્રતિષ્ઠા થઈ ત્યારથી તે ઋષભદેવ
ભગવાનને ઘણીવાર યાદ કરતો, ને દર્શન કરવા પણ જતો. તેનો આત્મા વીતરાગી દેવ–
ગુરુ–ધર્મની છાયામાં આત્મહિત પામો.
PDF/HTML Page 33 of 48
single page version
ઈન્દ્રિયોથી પાર થઈને જ્ઞાનવડે જ તું તારા આત્માને લક્ષમાં લે.
PDF/HTML Page 34 of 48
single page version
રાગના અભાવે પણ આત્મા ટકનારો છે, તે જ્ઞાન સાથે તન્મયપણે સદા રહેલો છે. આમ
જ્ઞાન અને રાગની ભિન્નતા જાણે ત્યારે જ આત્મા અને અનાત્માનું ખરૂં ભેદજ્ઞાન થાય
છે. જ્યાં સુધી આવું ભેદજ્ઞાન ન કરે અને રાગાદિ ભાવોને નિજભાવ માનીને અનુભવે
ત્યાંસુધી તે જીવ રાગમાં જ રક્ત છે એટલે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે; નિજપદને ભૂલીને તે રાગમાં
અંધપણે સુતો છે. એવા જીવને આ ૧૩૮ મા કળશમાં સંબોધન કરીને આચાર્યદેવ
જગાડે છે ને નિજપદ બતાવે છે.
રહ્યો છે; પણ બાપુ! એ કાંઈ તારું સ્થાન નથી, રાગમાં કાંઈ તારો વિસામો નથી,
રાગમાં તારું આસન શોભતું નથી; તારું સ્થાન શુદ્ધ ચૈતન્યમય છે, આનંદથી ભરેલું છે,
તેમાં સ્થિર થઈને તેમાં વિસામો લે. શુભરાગ એ પણ કાંઈ વિસામાનું સ્થાન નથી.
વિસામાનું સ્થાન તો તારો ચિદાનંદસ્વરૂપ આત્મા છે. આવા તારા નિજઘરમાં તું
આવ....ને રાગાદિ પરઘરથી પાછો વળ.
PDF/HTML Page 35 of 48
single page version
એના બેસણાં તો આનંદના હીરા જડેલા શુદ્ધ ચૈતન્યપદમાં હોય. આવા તમારા
નિજપદને હે જીવો! તમે ઓળખો. રાગના વેગે ચડેલા જીવોને હાકલ કરીને પાછા વાળે
છે કે અરે પ્રાણીઓ! એ તરફથી તમે પાછા વળો......પાછા વળો એ તો ભયનું સ્થાન
છે; અભયસ્થાન તો ચૈતન્યપદ છે, તેમાં આવો....તેમાં આવો. સ્થિર રહેનારું આ તમારું
શુદ્ધ ચૈતન્યપદ, તેમાં તમે વિશ્રામ કરો.....અજ્ઞાનથી પર્યાયેપર્યાયે રાગમાં એકાગ્ર હતા તે
છોડીને હવે આ શુદ્ધચૈતન્યપદમાં પર્યાયેપર્યાયે એકાગ્રતા કરો. આ ચૈતન્યમય તમારું
નિજપદ આનંદના નિધાનથી ભરેલું છે.
એકાગ્ર વર્તે છે; એક ક્ષણ પણ રાગથી જુદા જ્ઞાનને અનુભવતો નથી. એને કરુણાપૂર્વક
જગાડીને આચાર્યદેવ ભેદજ્ઞાન કરાવે છે અને નિજપદ દેખાડે છે; હે ભાઈ! તું અંદરમાં
જો કે ક્યા ભાવ તને તારા સ્વભાવપણે અનુભવાય છે? રાગાદિ ભાવો તો જ્ઞાનથી જુદા
સ્વરૂપે અનુભવાય છે. ધર્મીની ચેતના જાગી છે, એટલે પર્યાયેપર્યાયે તેને જ્ઞાન અને
રાગની ભિન્નતા જ અનુભવાય છે, એક ક્ષણ પણ રાગને નિજભાવપણે તે અનુભવતો
નથી.
છે. શુદ્ધચૈતન્યધાતુનું બનેલું સ્થિર પદ કે જે આનંદમય નિજરસથી ભરેલું છે તે જ
તમારું ઉત્તમ પદ છે. એના સિવાય જે અસ્થિર અશુદ્ધ રાગાદિ પરભાવો છે તે તમારું
પદ નથી, માટે તેમાંથી આત્મબુદ્ધિ છોડો.
સજ્જન માણસ તેને સંબોધન કરીને જગાડે કે ‘હે રાજા, ઊઠો! તમારું સ્થાન આ
મલિન જગ્યામાં ન હોય; તમે તો રાજા છો, ને તમારું સ્થાન શુદ્ધ સુવર્ણમય ધાતુનું
બનેલું છે, તેમાં કુધાતુની ભેળસેળ નથી ને તે અતિ મજબુત છે, તમારું આવું સ્થાન હું
તમને બતાવું છું ત્યાં તમે આવો, ને તે સ્થાનમાં વિરામ કરીને આનંદિત થાઓ.’
PDF/HTML Page 36 of 48
single page version
જ પોતાને અનુભવે છે. વીતરાગમાર્ગી સન્ત તેને જગાડે છે; હે જીવ! તું જાગ. તારું પદ,
તારું સ્થાન આ રાગ–દ્વેષ–મોહમાં ન હોય; તું તો ચૈતન્યરાજા છો, તારું પદ શુદ્ધ
ચૈતન્યધાતુમય છે; તેમાં જડની કે રાગાદિ કુભાવોની ભેળસેળ નથી; અંદર વિકાર
વગરની જે શુદ્ધ ચૈતન્ય ધાતુ છે તે ધુ્રવ–સ્થિર રહેનાર છે, તેમાં તારું નિજપદ છે; તે
પદને તું અનુભવમાં લે; ને તેમાં સ્થિર થા. તારા આવા શુદ્ધ નિજપદમાં આનંદ ભરેલો
છે, તે નિજપદને દેખતાં જ તને પરમ આનંદનો અનુભવ થશે.
તે નિજપદ કયું છે? મારું નિજપદ કેવું છે? તે મને બતાવો.
આત્માના સ્વભાવમાં જે તન્મયપણે નથી અનુભવાતા પણ ભિન્નપણે અનુભવાય છે–
એવા બધા દ્રવ્ય–ભાવોને તું અપદ જાણ, તે તારું સ્વરૂપ નથી એમ ઓળખીને તેને છોડ.
છે તે જ આત્માનું નિજપદ છે, તેમાં બીજા વિરુદ્ધ ભાવોની ભેળસેળ નથી. રાગાદિ કોઈ
પરભાવો કે શરીરાદિ જડદ્રવ્યો આત્માના જ્ઞાનસ્વભાવ સાથે એકમેકપણે અનુભવાતા
નથી; જ્ઞાનના સ્વાદમાં જડનો સ્વાદ નથી, જ્ઞાનના સ્વાદમાં રાગનો સ્વાદ નથી; જ્ઞાન
તો મહાન આનંદમય ચેતનરસના સ્વાદથી ભરેલું છે. આવા જ્ઞાનમય નિજપદને હે
ભવ્ય જીવો! તમે અનુભવમાં લ્યો.
ધુ્રવધ્યેયમાં પર્યાયની એકાગ્રતા તે ધર્મ.
PDF/HTML Page 37 of 48
single page version
૨૩૮૭ ડી. કે. જૈન
૨૩૯૦ સુધાબેન એસ. જૈન
૨૩૯૪ પ્રકાશચંદ્ર
૨૩૯૮ પ્રફુલ્લકુમાર સી. જૈન
૨૪૦૩ શૈલેષકુમાર નથુભાઈ જૈન વીજાપુર
ગુરુદેવના પ્રતાપે જ આત્માની ઓળખાણ
કરવાનો અપૂર્વ અવસર મળ્યો છે. આત્મધર્મમાં
ગુરુદેવની જીવનઝરમર વાંચી, વિચારી ને મનન
કરી. બયાનામાં પ્રભુની મૂર્તિ સમક્ષ ગુરુદેવે જે
ઉદ્ગારો કહ્યા તે અલૌકિક છે. શેષ જીવન
ગુરુદેવની છત્રછાયામાં વીતે–એવી ભાવના છે.
ગુરુદેવે ખાસ સમજાવ્યું છે કે આત્માની
ઓળખાણ વગર તમામ ક્રિયાઓ વ્યર્થ જ છે.
થાય છે. જ્યાંંસુધી આત્મધર્મનો અંક નથી
મળતો ત્યાંસુધી બેચેની થાય છે; એટલે
આત્મધર્મ માસિકના બદલે જો પંદર દિવસે મળે
તો ઘણી મજા પડે. (ભાઈશ્રી, તમારી વાત
તદ્ન સાચી છે. આ સંબંધી હજારો
જિજ્ઞાસુઓના અભિપ્રાય સાથે સંપાદક પણ
સહમત છે.)
PDF/HTML Page 38 of 48
single page version
ઉજ્વળ કરી સાર્થક કરવું તે
માનવજીવનની ભવ્યતા છે. આવી પ્રેરણા
આપતો સન્દેશ બાલવિભાગ દ્વારા પ્રાપ્ત
થયો તેને હું વધાવું છું.....ને તે પૂર્ણ
કરવાના પુરુષાર્થની નેમ રાખું છું.
આત્મધર્મ વાંચતા ધાર્મિક ઉત્સાહ પ્રાપ્ત
થાય છે; ને સાધર્મીભાઈઓ પ્રત્યે સ્નેહનું
સીંચન થાય છે; ગુરુદેવ આપણને
અધ્યાત્મઉપદેશ આપીને ધર્મની
સાધનાનો અમીરસ પીવડાવે છે તેથી હું
આપણને ધન્ય માનું છું. આપણો
ધર્મધ્વજ સદા ફરકતો રહે–એ જ ભાવના.
આત્મધર્મ વાંચીને અમને બહુ જાણવાનુંં
મળે છે ને દિનપ્રતિદિન ધર્મનો રસ
વધતો જાય છે. આત્મધર્મ એ મોક્ષમાં
જવાની સીડી છે.
કાળને વિષે લાયક જીવોને મધદરિયે
દીવાદાંડી સમાન છે, તેમાંય બાળકોને
પ્રશ્ન–ઉત્તરમાં ખૂબ જ ઉલ્લાસ જાગે છે.
છે, પરંતુ ગુરુદેવ તો આપણને
મોક્ષનગરીમાં પહોંચવા માટેનું રોકેટ
બતાવી રહ્યા છે. આત્મધર્મમાં એ
વાંચીને મોક્ષની મુસાફરીનો ઉત્સાહ જાગે છે.
વ્યક્ત કરતાં લખે છે કે હે ગુરુદેવ! અહો,
અમારા ભાગ્યે આપ અમને મળ્યા.
પંચમકાળે અમારા આત્માને આનંદ આવે
એવો માર્ગ બતાડયો. તમે અમારા ઉપર
ઉપકાર કર્યો, ને પાપમાંથી અમને મોક્ષમાં
જવા માટે રસ્તો બતાવ્યો.
આનંદ થાય છે. બીજા નંબરે પાસ થવા
છતાં મારું હૃદય સોનગઢ આવવા ઝંખે છે,
કેમકે આ ભણતર કરતાં અધ્યાત્મ વિદ્યા
જ સાચી છે. હું નિયમિત સમયસારની બે
ગાથા અને પ્રશ્નોત્તરમાળામાંથી એક
ભાઈ–બહેન પણ અભ્યાસમાં મારી સાથે
ભાગ લે છે.
અભ્યાસ કરતા હોય–એવા દિવસની રાહ
જોઈએ છીએ. અલબત્ત, એનો એક અંશ
શરૂ થઈ ચૂક્્યો છે.
જિજ્ઞાસુઓને ‘ભગવાન ઋષભદેવ’
(બાળકોનું આદિપુરાણ) પુસ્તક ભેટ
મોકલવામાં આવ્યું છે.
PDF/HTML Page 39 of 48
single page version
જોઈએ.
• જીવ પોતે ઉપયોગસ્વરૂપ છે–તેને તે જાણતો નથી.
• દેહાદિ અજીવ પોતાથી જુદું હોવા છતાં તેને પોતાનું માને છે.
• રાગાદિ આસ્રવો દુઃખદાયી હોવા છતાં તેને સુખરૂપ માનીને સેવે છે.
• પુણ્ય–પાપ બંને બંધનરૂપ હોવા છતાં પુણ્યબંધનને સારૂં માને છે.
• સંવરના કારણરૂપ જે જ્ઞાન–વૈરાગ્ય, તે તેને કષ્ટદાયક લાગે છે.
• ઈચ્છાના નિરોધવડે નિજશક્તિને પ્રગટ કરવારૂપ નિર્જરાને તે જાણતો નથી.
• પરમ નિરાકુળ આનંદસ્વરૂપ મોક્ષદશાને તે ઓળખતો નથી.
તત્ત્વમાં સૂક્ષ્મ ભૂલ રહી જાય છે. અંતરમાં પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપનો અનુભવ કરે ત્યારે જ
તત્ત્વની સાચી શ્રદ્ધા ને સાચું જ્ઞાન હોય છે; ને પછી જ ચારિત્ર હોય છે. તેના વડે મોક્ષ
પમાય છે.
નથી, ઈચ્છા નથી, ઈન્દ્રિયો વગર પરિપૂર્ણ જ્ઞાન છે, ને પદાર્થો વગર પરિપૂર્ણ સુખ છે.
ઈન્દ્રિયો વગરનું પૂર્ણજ્ઞાન કેવું હોય તેની કલ્પના પણ અજ્ઞાનીને નથી આવતી, કેમકે તે
તો ઈન્દ્રિયજ્ઞાનને જ અનુભવનારો છે, તેથી મોક્ષમાં અતીન્દ્રિય જ્ઞાનનું જે અસ્તિત્વ છે
તે તેને ભાસતું નથી, એટલે મોક્ષમાં તેને જ્ઞાનનો અભાવ લાગે છે! અહા, અતીન્દ્રિય
જ્ઞાન ને અતીન્દ્રિય સુખનું કોઈ અપાર મહાત્મ્ય છે, તેનું સ્વરૂપ ઓળખે તો અતીન્દ્રિય
જ્ઞાન ને આનંદનો અંશ પોતામાં પણ પ્રગટી જાય.
PDF/HTML Page 40 of 48
single page version
મગ્ન છે તે તો કાંઈક રાગાદિને સાધન બનાવીને તેનાથી મોક્ષ સાધવા મથે છે, પણ
મોક્ષના સાચા ઉપાયની તેને ખબર નથી.
તને તારો આત્મા દેખાશે નહિ, અનુભવાશે નહિ. સીધો અભેદ આત્મા ધ્યેયમાં લેતાં
સમ્યગ્દર્શનાદિ થાય છે. ગુણભેદના વિકલ્પ વડે આત્મા સ્પર્શાતો નથી– –અનુભવાતો
નથી. લિંગથી એટલે ગુણભેદથી જેનું ગ્રહણ થતું નથી તે ‘અલિંગ–ગ્રહણ’ છે.
ગુણભેદમાં મનની ચંચળતા છે, તેના વડે આત્માનો શાંત અનુભવ થતો નથી.
વિકલ્પની આડશને વચ્ચેથી કાઢી નાંખીને સીધા જ્ઞાન વડે અખંડ આત્મા અનુભવાય
છે, એવો અનુભવ તે જ સાચો આનંદ છે. (ચર્ચા)
એટલે પર્યાયના ભેદને આત્મા સ્પર્શતો નથી, તેના લક્ષે આત્મા અનુભવાતો નથી. સર્વ
ભેદને ઓળંગીને અભેદપણે આત્માનો સાચો અનુભવ થાય છે.
પણ ધર્મીને તે નિર્મળ પર્યાયો તો છે. તેમ આત્મામાં જ્ઞાનાદિગુણો છે તો ખરા, પણ
ગુણ–ગુણીના વિકલ્પ આત્માના સ્વરૂપમાં નથી. તે વિકલ્પનો નિષેધ સમજવો ગુણનો
અભાવ ન સમજવો. ગુણ–ગુણીની એકતાદ્રષ્ટિમાં સમ્યગ્દર્શનાદિ થાય છે. (ચર્ચા)
નથી. ગુણનો ભેદ પાડતાં તો વિકલ્પ થાય છે, તેનાથી આત્મા પકડાતો નથી. વસ્તુ પોતે
તો અનંત ગુણસ્વરૂપ છે. પણ ‘આ વસ્તુ ને આ ગુણ’ એમ ભેદથી જોતાં દ્રષ્ટિ ત્રૂટક
થઈ જાય છે, અખંડ આત્મા તે દ્રષ્ટિમાં આવતો નથી, ને સમ્યગ્દર્શન થતું નથી. ભેદના
વિકલ્પ વગરની અભેદ અનુભૂતિમાં આત્મા અનુભવાય છે.