PDF/HTML Page 21 of 48
single page version
PDF/HTML Page 22 of 48
single page version
PDF/HTML Page 23 of 48
single page version
૧પ૦૦ (દોઢ હજાર) જેટલા ઘર છે; ગુરુદેવ ફાગણ વદ બીજની સવારમાં રતલામ
સમાજની બેન્ડપાર્ટી પણ સ્વાગતમાં સામેલ થઈ હતી. સૌથી આગળ ધર્મધ્વજ, પછી
૧૦૮ કુમારિકા બહેનો મંગળ કળશ સહિત હતી, યુવાનો ઉત્સાહથી ભજન અને
વ્યવસ્થા ને સુંદર સ્વાગત હતું. ચાંદની ચોકમાં જિનમંદિર પાસે વિશાળ મંડપ
શ્રોતાજનોથી ભરચક ભરાઈ ગયો હતો. સ્વાગતવિધિ બાદ મંગલપ્રવચનમાં ગુરુદેવે
આત્મામાં હતો તે જ પ્રગટ્યો છે. રાગથી પાર વીતરાગી આનંદથી ભરેલો દરેક
આત્માનો સ્વભાવ છે.
જ લગની કરે છે. દુનિયા તો દુનિયા પાસે રહી, દુનિયા પાસેથી અમારે કાંઈ લેવું નથી,
છૂટવાની નથી. આત્માની લગની આડે દુનિયાનું લક્ષ છોડી દીધું છે.
જે સમ્યગ્જ્ઞાન અને અતીન્દ્રિય આનંદની કળા ખીલે તે ધર્મ છે.
ડૂંટીમાં જ ભરી છે પણ બહાર ઢૂંઢે છે, કસ્તુરીમૃગની જેમ આત્મામાં આનંદની કસ્તુરી
ભરી છે, પણ પોતાની નિધિને ભૂલીને તે બહારમાં શોધે છે. અંદરના સ્વભાવને
PDF/HTML Page 24 of 48
single page version
સાધનની કે રાગની જરૂર પડતી નથી. આવા આત્માને જ ‘ભગવાન’ કહેવાય છે.
મંગળ ધર્મ છે.
પણ આવ્યા હતા. અહીં કુલ પાંચ દિ. જિનમંદિરો છે. પ્રવચનમાં ૪–પ હજાર શ્રોતાજનો
જિજ્ઞાસાથી શ્રવણ કરતા હતા. સમયસારની ૭૩ મી ગાથા વંચાતી હતી; અને
ગુરુદેવ સમજાવતા હતા.
પ્રકાશમાન પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનજ્યોતિ છે. ઈન્દ્રિયો વગર, રાગ વગર, પોતાના જ્ઞાનથી જ
સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષ છે. ‘આત્મા આવો છે’ એમ પહેલાં નક્કી તો કરો, પછી તેમાં અંતર્મુખ
ગુણસ્થાનથી થાય છે. તે કેમ પ્રગટે તેની આ વાત છે.
માંગણ છે, ભિખારી છે. અનંતી સુખનિધિ પોતામાં ભરી છે તેને તો ભોગવતો નથી,
જાણતો નથી, ને બીજા મને સુખ આપે. પૈસા હોય તો મને સુખ મળે, ઘર હોય, વસ્ત્ર
નિજનિધાનને જાણનાર જ્ઞાની તો જાણે છે કે જગતના કોઈ પદાર્થનો અંશ પણ મારે
જોઈતો નથી, મારું સુખ તો મારામાં છે. એ રીતે તે જગતથી ઉદાસ છે. પરથી ભિન્ન
થાય નહીં.
સ્વભાવની શ્રદ્ધારૂપ છે. આ વાત ઊંચી છે; પણ ઊંચીનો એવો અર્થ નથી કે ન થઈ શકે.
આત્માના અવલંબન વગર દિવ્યધ્વનિનું શ્રવણ પણ જીવને ધર્મને માટે લાભકારી
PDF/HTML Page 25 of 48
single page version
સ્વભાવના જ આશ્રયે છે. આવા સ્વભાવનો આશ્રય કરનારા સમકિતી જ જગતમાં
સુખીયા છે. બાકી આત્મભાન વગરના દેવો પણ દુઃખિયા છે, ને રાજા પણ દુઃખિયા છે.
ભાઈ, આવા અવસરમાં તારા આત્માની ઓળખાણ નહીં કર તો જીંદગી પૂરી થતાં ક્્યાં
જઈને ઉતારા કરીશ? આત્માના જ્ઞાનસ્વભાવ સિવાય બીજે ક્્યાંય શાંતિ કે વિસામાનું
સ્થાન નથી.
તેનો સ્વામી હું નથી, તેમાં તન્મય હું નથી.–આવી અનુભવકળા વડે અલ્પકાળમાં જન્મ–
મરણ મટી જાય છે.
સાચો નિર્ણય તો પહેલાં કરો. સાચો નિર્ણય કરે તો રાગમાં ધર્મની બુદ્ધિ ન રહે. અરે
ભાઈ! એકવાર આવા આત્માની ઓળખાણ તો કર. જડ દેહનો સ્પર્શ અરૂપી આત્માને
નથી, રાગનો પણ સ્પર્શ ચૈતન્યસ્વરૂપમાં નથી. ચૈતન્યભાવ રાગરૂપ નથી, ને રાગ
ચૈતન્યભાવરૂપ નથી, બંને અત્યંત ભિન્ન છે. આવું ભેદજ્ઞાન કરતાં જ્ઞાનપ્રકાશ પ્રગટ્યો
અને મોહનો નાશ થયો, હવે ફરીને મોહ થાય નહીં ને પરવસ્તુનો અંશ પણ પોતારૂપે
ભાસે નહીં. આવો ભેદજ્ઞાનપ્રકાશ પ્રગટ કરવો તે મોક્ષનો ઉપાય છે.
ભક્તિ થતી; મંદિર ભરચક ભરાઈ જતું હતું. પહેલે દિવસે ત્યાંના ઉત્સાહી યુવકોએ
ભક્તિ કરી હતી; ને બીજે દિવસે પૂ. બેનશ્રી–બેને ભક્તિ કરી હતી. ધર્મચર્ચા પણ બંને
દિવસે સારી ચાલી હતી. બંને દિવસે પ્રવચન અને ચર્ચાના સમયે જ આવીને એક
બળદિયાએ થોડીક ગડબડ કરી હતી. રતલામની જનતાએ ઘણા પ્રેમથી પ્રવચનાદિનો
લાભ લીધો હતો; સુંદર અધ્યાત્મ–પ્રવચનોથી પ્રભાવિત થઈને કેટલાક શ્વેતાંબર
ભાઈઓએ તો પોતાના ચોકમાં પણ આવું પ્રવચન કરવા વિનંતી કરી હતી; પણ ત્યારે
બે દિવસનો કાર્યક્રમ પૂરો થઈ ગયો હતો. ત્રીજે દિવસે સવારમાં રતલામના ભાઈઓએ
આભાર–વિધિ કર્યા બાદ ગુરુદેવે રતલામથી દાહોદ પ્રસ્થાન કર્યું.
PDF/HTML Page 26 of 48
single page version
મુમુક્ષુમંડળે ભાવભીનું સ્વાગત કર્યું. અહીં દિ. જૈનોના સો જેટલા ઘર અને કુલ ચાર
જિનાલયો છે. બપોરે સમયસાર નાટક ગા. ૧૭–૧૮ ઉપર પ્રવચન ગુજરાતી ભાષામાં
થયા, આજે લગભગ એક માસ પછી ગુજરાતી ભાષાનું વાતાવરણ પ્રાપ્ત થયું. આજે
રતલામથી દાહોદ પહોંચતાં સંઘની ચારે મોટરોને થોડોઘણો વિલંબ થયો હતો.
હજાર શ્રોતાજનોની સભા ઉત્સુકતાથી આત્મસ્વરૂપનું શ્રવણ કરતી હતી.)
કહે છે. જેમ સંસારમાં રાજાને ઓળખીને તેની સેવા કરવાથી ધન–જમીન વગેરે મળે છે;
તેમ અનંતગુણના નિધાનથી ભરેલો આ જીવરાજા, તેને ઓળખીને, શ્રદ્ધા કરીને,
એકાગ્રતારૂપ અનુચરણ કરવાથી મોક્ષની સિદ્ધિ થાય છે. માટે મોક્ષાર્થી જીવે આવા
આત્માને ઓળખીને તેની સેવા કરવી.
પ્રેમ કરીને તેને ભેટવાનો એટલે કે અનુભવ કરવાનો ઉલ્લાસ આવવો જોઈએ. ‘અહો,
આવો જ્ઞાનસ્વરૂપ મારો આત્મા! તેને મેં આજે દેખ્યો. મારા ભગવાન આત્માના આજે
મને ભેટા થાય!’ એમ ચૈતન્યનો પ્રેમ પ્રગટાવીને અને રાગનો પ્રેમ છોડીને મોક્ષાર્થી
જીવ પોતાના આત્માને અનુભવમાં લ્યે છે.
સુખની ભીખ માંગવી પડે! રાગ હોય તો મને સુખ મળે, લક્ષ્મી–સ્ત્રી વગેરે હોય તો મને
સુખ મળે–એમ પોતાના સુખ માટે જે પરવસ્તુની ભીખ માગે છે તે જીવ માંગણ છે.
શુભરાગથી ને તેના ફળરૂપ પુણ્યથી મને સુખ કે મોક્ષ મળે એમ માનનાર પણ
PDF/HTML Page 27 of 48
single page version
મારા સ્વભાવથી જ હું સુખી છું; મારા સુખ માટે રાગના કે પુણ્યના અંશની પણ મારે
નથી,–એવા ભાનપૂર્વક ધર્મી જીવને આખા જગત પ્રત્યે ઉદાસીનતા છે; ને અંતર્મુખ
થઈને પોતાના સ્વભાવસુખને તે અનુભવે છે. આવા ધર્મી જીવો જ જગતમાં સુખિયા
વડે આત્માની સાચી ઓળખાણ તથા શ્રદ્ધા કરે, તેને જ આત્માનું વીતરાગી ચારિત્ર
પ્રગટે છે. જ્યાં રાગથી ભિન્ન જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માની ઓળખાણ અને શ્રદ્ધા નથી ત્યાં
ને પછી તેમાં એકાગ્ર થઈને તેનું સેવન કરે છે.
પામ્યો એટલે કે એકલું દુઃખ જ પામ્યો, એનો અર્થ એ થયો કે શુભરાગમાં કે સ્વર્ગમાં
જરાપણ સુખ નથી. જો તેમાં સુખ કિંચિત્ પણ હોય તો વ્રતાદિ શુભરાગ કરવા છતાં કેમ
કરી કરીને અજ્ઞાનથી એકલું દુઃખ જ પામ્યો. જેનામાં સુખ ભર્યું છે, જે સ્વયં સુખસ્વરૂપ
છે તેને જાણ્યા વગર સુખ કેવું? સુખનો ભંડાર એવો આ જીવરાજા, અનંત નિજગુણોનાં
આત્માની સેવા છે, તે આત્માની આરાધના છે, તે ધર્મ છે, અને તેનાથી જ મોક્ષ સધાય
છે.
કરીશ, ભાઈ! સંસારમાં ક્્યાંય આત્માને વિસામો નથી; પોતાનું જ્ઞાનસ્વરૂપ
PDF/HTML Page 28 of 48
single page version
તેની ઉપાસના (એટલે શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–એકાગ્રતા) કરવા જેવી છે.
જ્ઞાનથી જ તે અનુભવગોચર થાય છે. વાણીમાં કે વાણી તરફના વિકલ્પમાં એવી તાકાત
નથી કે આત્માના પૂર્ણાનંદ સ્વરૂપનો સ્વાદ લઈ શકે. અંતર્મુખ જ્ઞાનમાં જ એવી તાકાત
છે કે તે આત્માના આનંદનો સ્વાદ લ્યે છે.
તેની મહત્તા કદી કરી નથી ને રાગાદિની જ મહત્તામાં રોકાઈ ગયો છે. અહીં આત્માને
ઓળખીને તેની સેવાનો ઉપદેશ દે છે.
કર અને તેમાં એકાગ્ર થા.–એમ કરવાથી તને પૂર્ણાનંદની પ્રાપ્તિ થશે.
હોશિયારી તો પંડિતની જેમ પાણીમાં જવાની છે. એક પંડિતે નાવડિયાને પૂછયું–તને
સંસ્કૃત આવડે છે? તને વ્યાકરણ આવડે છે? તને વાંચતાં લખતાં આવડે છે? અભણ
નાવડિયો કહે–અમને એવું કાંઈ આવડતું નથી, અને તો જીંદગી આખી પાણીમાં રહીએ
અને તરવાનું જાણીએ. ત્યારે પંડિત કહે–ભાઈ, તારી તો આખી જીંદગી પાણીમાં જ
ગઈ!
છે કે નહીં? પંડિતજી ભયભીત થઈને બોલ્યા–ભાઈ! મને બીજું બધું આવડે છે, એક
તરતાં નથી આવડતું. ત્યારે નાવિક કહે–પંડિતજી! હવે જુઓ કે કોની જીંદગી પાણીમાં
જશે! મને ભલે બીજું કાંઈ ન આવડે પણ તરતાં આવડે છે એટલે હું તો હમણાં તરીને
કાંઠે પહોંચી જઈશ, પણ તમે બીજું બધું જાણતા હોવા છતાં તરવાની કળા નથી જાણતા
એટલે તમે અને તમારું બધુંય
PDF/HTML Page 29 of 48
single page version
PDF/HTML Page 30 of 48
single page version
અધ્યાત્મસ્વરૂપનું શ્રવણ કરતાં ચિત્ત એવું એકાગ્ર થાય છે–
જાણે કે કોઈ બીજા જ અગમ્ય દેશમાં વિચરતા હોઈએ,
ને આ સંસારથી દૂરદૂર ક્્યાંક ચાલ્યા ગયા હોઈએ.
PDF/HTML Page 31 of 48
single page version
પોષ વદ અમાસે સોનગઢથી પ્રસ્થાન કર્યા બાદ જામનગર, ગીરનાર વગેરે
એમાં રહી સ્થિત, લીન એમાં શીઘ્ર આ સૌ ક્ષય કરું.
PDF/HTML Page 32 of 48
single page version
હોય તેને જોઈને એમ કહેવાય કે ‘આ વસ્તુ છે.’ તેમ ધર્મી આત્માને સ્વસંવેદનથી
પ્રત્યક્ષ અનુભવીને કહે છે કે આ જ્ઞાન–દર્શનથી સંપૂર્ણ મારા સ્વસંવેદનમાં આવતો
આવું–એવો જ હું છું. વચ્ચે વિકલ્પ નથી તેથી દ્વૈત નથી, હું અખંડ એકપણે
અનુભવમાં આવું છું.
પરભાવથી ભિન્ન એવા પોતાના અખંડ ચૈતન્યસ્વરૂપમાં પ્રવર્તે ત્યારે સુખ અને
કરવાની તાકાત જ્ઞાનમાં છે, રાગમાં નથી.
નક્કી કરે તો તેનો અનુભવ થાય. નિર્ણયમાં જ જેની ભૂલ હોય તેને સાચો અનુભવ
થાય નહીં.
PDF/HTML Page 33 of 48
single page version
ભાઈ! આ તારું તત્ત્વ સંતો તને બતાવે છે.
રાગ તે તો જ્ઞાનનું પરજ્ઞેય છે. રાગાદિ જે અનેક પરભાવો–તેરૂપે નહીં હોવાથી આત્મા
એક છે; તે પોતાનું એકપણું છોડીને અનેક પરભાવોરૂપે થતો નથી. આ રીતે ધર્મી જીવ
પોતાના આત્માને શુદ્ધ અને એક જાણે છે.
જિનેન્દ્રદેવનો ચરણાભિષેક કર્યો હતો. રાત્રે તત્ત્વચર્ચા થતી હતી. તત્ત્વચર્ચામાં એક
પ્રશ્ન થયો કે –
જુદું રહે. વિકલ્પનો એક અંશ પણ જ્ઞાનને પોતાપણે ન ભાસે એટલે ખરેખર જ્ઞાનમાં
વિકલ્પ નથી થયો, જ્ઞાનથી જુદો જ રહ્યો છે. આ રીતે ‘જ્ઞાન અને રાગની ભિન્નતાને’
જ્યારે ઓળખે ત્યારે જ જ્ઞાનીની ખરી ઓળખાણ થાય.
વાળીને તારી વસ્તુને નિર્ણયમાં લે. તારી એક એક સમયની પર્યાય અને ત્રિકાળી
ધ્રુવસ્વભાવ,–એક સમયમાં આવો ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવરૂપ સ્વભાવ છે તે સર્વજ્ઞ ભગવાને
જોયો છે. એક સમયમાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ થાય એ સૂક્ષ્મ વસ્તુસ્વરૂપ સર્વજ્ઞ સિવાય
બીજા કોઈના શાસનમાં હોય નહિ. એકલા ઉત્પાદ–વ્યયના અંશને જોયા કરે તો
શુદ્ધસ્વભાવનો નિર્ણય થાય નહીં.
નથી, તે જ્ઞેયપણે ભલે હો પણ તે મારા સ્વભાવપણે નથી, જ્ઞાન સાથે એકપણે નથી.
આવું ભેદજ્ઞાન કરીને નિજસ્વરૂપમાં નિશ્ચલ રહેતાં વિકલ્પના કલ્લોલો શમી જાય છે ને
પરભાવની પ્રવૃત્તિ છૂટી જાય છે.–આનું નામ ધર્મ છે ને આ મોક્ષમાર્ગ છે.
PDF/HTML Page 34 of 48
single page version
વર્ધમાન જિનેન્દ્રના નામ પરથી જેનું નામ પડ્યું છે એવું વઢવાણ, જે પૂ. શ્રી
પ્રાચીન અવશેષો નજરે પડે છે, બજાર વચ્ચે દિગંબર જિનમંદિર છે; એવી આ
પ્રાચીન નગરીમાં, ફાગણ વદ આઠમે અમદાવાદથી પ્રસ્થાન કરીને ગુરુદેવ પધાર્યા;
નગરીને શણગારીને ભાવભીનું સ્વાગત થયું. પચીસેક હજારની વસ્તીવાળા આ
શહેરમાં ત્રણ હજાર શ્રોતાજનોની સભામાં મંગલ–પ્રવચન કરતાં ગુરુદેવે કહ્યું કે –
મંગળ છે; ને વ્યવહારથી પંચપરમેષ્ઠી ભગવાન ઈષ્ટ છે. મિથ્યાત્વ–રાગાદિ
પરિણામો અનીષ્ટ છે.– આમ સ્વભાવ અને પરભાવને ભિન્ન ઓળખીને, પોતાના
ઈષ્ટ સ્વભાવનો આદર કરવો ને અનીષ્ટ ભાવોને છોડવા તે મંગળ છે.
તે મંગળ છે. આવા આત્મા સિવાય બીજા બધાની પ્રીતિ છોડવા જેવી છે.
બનાવતાં વીતરાગતા થાય છે. આ રીતે ચિદાનંદસ્વભાવની પ્રીતિ–ઓળખાણ–
અનુભવથી વીતરાગતા પ્રગટ કરવી તે અપૂર્વ ઈષ્ટ અને મંગળ છે.
પૂર્ણજ્ઞાન અને પૂર્ણ આનંદની તાકાત ભરી છે. અને રાગ તે ઉપયોગથી જુદા સ્વરૂપે
છે. રાગ તે ઉપયોગમાં તન્મય નથી, ને ઉપયોગ રાગમાં તન્મય નથી; બંનેનું સ્વરૂપ
અત્યંત ભિન્ન છે. આવા ભેદજ્ઞાન વડે જે શુદ્ધ આત્માનું સ્વરૂપ સમજે તેને જ
સંવરધર્મ થાય છે, એટલે કે તે જ સુખી થાય છે; એના વગરના બધા જીવો દુઃખી
છે. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર કહે છે કે–
PDF/HTML Page 35 of 48
single page version
સમજાવ્યું તે પદ નમું શ્રી સદ્ગુરુ ભગવંત.
આ જ સુખનો ઉપાય છે, બીજો કોઈ ઉપાય નથી.
આચાર્ય ભગવાન તેની પ્રશંસા કરે છે. અરે જીવો! રાગથી ભિન્ન એવા ચૈતન્યનું
ભેદજ્ઞાન કરીને તમે આનંદિત થાઓ.
રાગથી જુદી છે.
બ્રહ્મચર્ય–પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી.)
કેવળજ્ઞાન–પ્રકાશ ખીલે, જેમાંથી અનંત આનંદ ખીલે, એવા ચૈતન્યગુણરૂપી રત્નોનાં
નિધાન આત્મામાં ભર્યા છે. આવા આત્માના આધારે રાગ થાય નહીં. રાગનો આધાર
જ્ઞાન નથી, ને જ્ઞાનને રાગનું આલંબન નથી. અહો, આવી આત્મવસ્તુ, તેને વિચારમાં
લ્યો તો તે ઉપયોગસ્વરૂપ જ છે. રાગ કરતાં કરતાં આવો આત્મા પમાઈ જાય એમ
નથી, કેમકે રાગમાં ઉપયોગ છે જ નહીં. રાગવડે આત્માની પ્રાપ્તિ કરવા માંગે તેણે
રાગથી જુદા આત્માને જાણ્યો નથી. ભાઈ, જ્ઞાન અને રાગની વચ્ચે ભેદજ્ઞાનરૂપી કરવત
મુકીને અત્યંત જુદા કર. જુદાને એક માનીશ તો તારું જ્ઞાન મિથ્યા થશે. જુદાં છે તેને
જુદાં જાણ તો રાગનો અંશ પણ તને તારા કાર્યરૂપે ભાસશે નહીં. ઉપયોગ પર્યાયમાં જ
ધર્મી પોતાના આત્માને તન્મય દેખે છે; રાગ સાથે જરાય પોતાનું તન્મયપણું નથી એમ
તે અનુભવે છે.
PDF/HTML Page 36 of 48
single page version
તો અનંતા ચૈતન્યનિધાન અને પરમ આનંદ ભરેલાં છે. જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા શેમાં રહ્યો
છે? કે પોતાના સ્વસંવેદનરૂપ જે જાણનક્રિયા–અનુભવક્રિયા, તેમાં તે રહેલો છે; રાગાદિ
જે બંધનની ક્રિયા છે તેમાં આત્મા રહેલો નથી. આત્મા તો પ્રભુ છે, તે રાગમાં વિકારમાં
કેમ રહે? પોતાની આવી પ્રભુતાનો પાનો ચડવો જોઈએ, તેના પ્રેમનો ઉત્સાહ આવવો
જોઈએ. જેમ પુત્ર પ્રત્યે માતાને પ્રેમ આવે છે તેમ પોતાના ચિદાનંદસ્વભાવ પ્રત્યે ધર્મીને
પરમ ઉત્સાહ આવે છે.
અનુભવમાં આવે છે. રાગમાં આત્મા તન્મય નથી એટલે તેના આધારે આત્મા
નથી, ને તેના વડે આત્મા જણાતો નથી. માટે રાગને એકકોર મુકીને જ્યારે
અંતર્મુખ જ્ઞાન વડે અનુભવ કરે છે ત્યારે આત્મા જણાય છે. આવી અનુભવદશા
વગર આત્મા જણાય નહીં, અનુભવદશા તે પર્યાય છે, તેના આધારે આત્મા છે એમ
કહ્યું; એટલે રાગ એકકોર જુદો રહી ગયો. આવું ભેદજ્ઞાન તે મોક્ષનું કારણ હોવાથી
અભિનંદનીય છે, અને તે આનંદના અનુભવ સહિત છે. ધર્માત્માની આવી
અનુભવદશાને યાદ કરીને ગુરુદેવે તેનો મહિમા કર્યો હતો.
બંનેના વેદનની જાત એક જ છે. રાગથી ભિન્ન આનંદનું જેમાં વેદન ન હોય તે
આત્માનો ધર્મ નથી. જેમ શરીર અને આત્મા એક નથી, જુદી જાત છે, તેમ રાગ અને
જ્ઞાન બંને એક નથી, બંનેની જુદી જાત છે. એવું ભેદજ્ઞાન કરવું તે ધર્મ છે.
થઈ હતી; તેમજ બાળકોની ધાર્મિક ભાવનાઓ રજુ થઈ હતી. પ્રથમ મંગલાચરણમાં
જૈન બાળપોથીનું એક કાવ્ય ગવાયું હતું. જૈન–પાઠશાળા દ્વારા બાળકો કેવા ઉત્તમ
સંસ્કાર મેળવી શકે છે તે જોઈને આનંદ થયો. સાથે થોડો રંજ પણ થાય છે કે મોટા
ભાગના ગામોમાં હજી પણ જૈન પાઠશાળા ચાલતી નથી.–બાળકોની ઉન્નતિ માટે
આપણો સમાજ ક્્યારે ધ્યાન આપશે?
PDF/HTML Page 37 of 48
single page version
સમવસરણ અને માનસ્તંભના દર્શન બાદ મંડપમાં મંગલ–પ્રવચન કરતાં ગુરુદેવે
અરિહંત પરમાત્માના ધ્યાનને યાદ કરીને કહ્યું કે–પર્યાયમાં અરિહંતપણું અત્યારે પ્રગટ
ન હોવા છતાં અરિહંત જેવા સ્વરૂપે પોતાના આત્માને ધ્યાવતાં આનંદ થાય છે; કેમકે
સ્વભાવથી પોતામાં અરિહંત જેવું જ સામર્થ્ય પરિપૂર્ણ છે, ને અરિહંતદેવના ઉપદેશ વડે
તે લક્ષમાં લીધું છે. અહો, પ્રભો! આપનું સ્વરૂપ ધ્યાવતાં, આપના જેવો સર્વજ્ઞ–
વીતરાગભાવ મારો સ્વભાવ છે, ને રાગાદિ મારો સ્વભાવ નથી,–એવો મારો શુદ્ધ
સ્વભાવ મને મારામાં ભાસ્યો, તેથી તે સ્વભાવનો મહિમા અને લગની લગાડીને તેને હું
ધ્યાવું છું; તે ધ્યાનમાં સાચો આનંદ થાય છે. આવા સ્વરૂપની લગની લાગી તે હવે કદી
કોઈના કહેવાથી કે લોકલાજથી છૂટવાની નથી. નિજસ્વરૂપની આવી અપ્રતિહત લગની
લાગી તે અપૂર્વ મંગળ છે.
રાજકોટ તથા સોનગઢમાં આ ગાથાનાં સુંદર પ્રવચનો થઈ ગયા છે, ‘જ્ઞાનચક્ષુ’ પુસ્તક
રૂપે સર્વે ગ્રાહકોને ગત સાલ ભેટ મળી ગયા છે. તે પુસ્તક દરેક જિજ્ઞાસુએ વાંચવા જેવું
છે, તેમાં બધા પડખાંનું સુંદર સ્પષ્ટીકરણ છે. આ વખતના પ્રવચનોમાંથી પણ કેટલુંક
દોહન આત્મધર્મમાં પાનાંની સગવડતા મુજબ આપીશું. બપોરના પ્રવચનમાં પ્ર. ગા.
૧૭૨ વંચાણી હતી.
PDF/HTML Page 38 of 48
single page version
પ્રવચનો થયા; તેમાંથી પ્રારંભના દિવસોનાં પ્રવચનોનો નમૂનો
આ સમયસારની ૩૨૦મી ગાથા છે. અગાઉ રાજકોટ તેમજ સોનગઢમાં આ
ફરીથી ત્રીજીવાર વંચાય છે.
નથી. કર્તા થાય તો તન્મય થઈ જાય; ને તન્મય થાય તો જડ થઈ જાય.–એમ કદી
બનતું નથી.
ખરૂં સ્વરૂપ કહેતા નથી. માટે રાગાદિમાં તન્મય થાય તે સાચો આત્મા નહીં.
છે તે ક્ષણિકભાવ જ કર્મમાં નિમિત્ત છે. પણ તે ક્ષણિક વિકારી ભાવોને આત્મા કહેતા
નથી. માટે જેની દ્રષ્ટિ શુદ્ધ આત્મા ઉપર છે એવા ધર્મીજીવ તો નિમિત્તપણે પણ કર્મના
કર્તા નથી.–એ વાત સમયસારની ૧૦૦મી ગાથામાં કરી છે.
PDF/HTML Page 39 of 48
single page version
નથી. જે સ્વયં પરિણમે છે–તે પદાર્થને હું પરિણમાવું એમ અજ્ઞાની મોહથી જ માને છે.
તેને અહીં સમજાવે છે કે ભાઈ! આત્મા તો ચૈતન્યચક્ષુ છે. જેમ આંખ પદાર્થોને દેખે પણ
તેમાં ઉથલપાથલ ન કરે, તેમ જગતને દેખનારી ચૈતન્યઆંખ, તેને પરપદાર્થનું કર્તાપણું
કે ભોક્તાપણું નથી; તે તો શુદ્ધજ્ઞાનરૂપે પરિણમે છે. આ શુદ્ધજ્ઞાન છે તે આનંદસહિત છે.
સ્વરૂપને ભૂલે છે, જ્ઞાન અને રાગની ભિન્નતાને તે ભૂલે છે. રાગનો કર્તા થઈને તેમાં
તન્મય થવા જાય તો રાગથી ભિન્ન એવા જ્ઞાનને તે ભૂલે છે, એટલે કે અજ્ઞાની થાય છે.
અને જો સ્વસન્મુખ થઈને જ્ઞાનમાં તન્મયપણે પરિણમે તો તેમાં રાગનું કર્તાપણું રહેતું
નથી. અહો, પરભાવોથી પાછા હઠીને જ્ઞાનના સમુદ્રમાં આવવું તે એક મહાન કાર્ય છે.
રાગમાં રહેવું તે મારું કર્તવ્ય નથી. જ્ઞાનસમુદ્ર તો આનંદથી ભરેલો છે તેમાં રાગનું કે
કર્મનું કર્તા–ભોક્તાપણું નથી. આવા આત્માની દ્રષ્ટિથી શુદ્ધજ્ઞાનપરિણતિરૂપે પરિણમેલા
જ્ઞાની ધર્માત્મા તે રાગના કર્તા–ભોક્તા થતા નથી. જ્ઞાનીનો આત્મા કે જ્ઞાનીની
શુદ્ધોપયોગ– પરિણતિ, તેમાં ક્્યાંય પરભાવ નથી. આવી દશાનું નામ મોક્ષમાર્ગ છે.
સદ્રશતા છે. પર્યાયની વિસદ્રશતારૂપે આત્મા પોતે પરિણમતો હોવા છતાં, ધ્રુવઅપેક્ષાએ
તેનું સદ્રશપણું મટતું નથી.–આવો વસ્તુનો સ્વભાવ છે. વચ્ચે રાગ થાય તે જ્ઞાનનું કર્તવ્ય
નથી જો તે જ્ઞાનનું કર્તવ્ય હોય તો રાગમાં પણ આનંદનું વેદન આવવું જોઈએ; રાગમાં
તો દુઃખ છે, તે ધર્મી આત્માનું કાર્ય કેમ હોય? સાતમી નરકના તીવ્ર પ્રતિકૂળ સંયોગ
વચ્ચે રહેલો સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ પોતાની જ્ઞાનપરિણતિમાં દુઃખને વેદતો નથી; જરીક
અણગમાનો જે ભાવ છે તે જ્ઞાનના પરજ્ઞેયરૂપે છે, જ્ઞાન તેમાં તન્મય નથી એટલે તે
જ્ઞાનનું કાર્ય નથી.
જાણીને,
PDF/HTML Page 40 of 48
single page version
સ્વભાવરૂપી જે આંખ તેમાં રાગનો કણિયો સમાય તેમ નથી. જ્ઞાન પોતે પુણ્ય–પાપરૂપ
સમજવાથી પરમ કલ્યાણ છે.
પોતાને સમજાય તેવું છે. સૂક્ષ્મ અને અપૂર્વ છે પણ સ્વાનુભવમાં આવે તેવું છે.
સર્વજ્ઞપ્રભુએ કહેલી આ મૂળ વાત છે. નિત્ય ઉપયોગરૂપ એવું પોતાનું સ્વરૂપ સમજવા
ઓળખાય છે. વચ્ચે બીજા કોઈ સંયોગની, વાણીની કે વિકલ્પની આડ નાંખે તો આત્મા
દેખાશે નહીં.
સમન્વય ક્યાંથી હોય? અત્યારે તો સમન્વયના નામે ઘણા લોકો (ઉપદેશકો પણ)
સ્વાનુભવની વાત છે. આત્માનો પ્રત્યક્ષ સ્વાનુભવ થયા વગરનું બધું થોથાં છે.
એને માન્યા વગર વેદાંતની જેમ શુદ્ધ–શુદ્ધ કહે. એ તો માત્ર કલ્પના છે. પરભાવોથી
ભિન્ન આત્માનું સ્વસંવેદન કરીને તેની ઉપાસના કરે ત્યારે તેને ‘શુદ્ધ’ કહેવાય.–એ
બેહદ સામર્થ્ય છે; ને જ્ઞાન સાથે બીજા ગુણોનો વૈભવ આત્મામાં ભર્યો છે. અહો!
આત્માના મહિમાની શી વાત! રાગથી જેનો પાર ન પમાય, સ્વાનુભવપ્રત્યક્ષથી જ જેનો
અનુભવે છે. જેમ દ્રવ્યસ્વભાવમાં રાગ નથી, તેમ તેના અનુભવરૂપે પરિણમેલા ધર્મી
જીવની પરિણતિમાં પણ રાગનું કર્તા–ભોક્તાપણું નથી. ઈન્દ્ર પોતાને આવા