PDF/HTML Page 21 of 53
single page version
અહાહા! હજી જ્યાં ઝળહળતા સૂર્યનો પ્રકાશ થયો નથી પણ પરોઢનો પો’
ભેદીને સૂર્યનો પ્રકાશ દશે દિશાને ઝળહળતી કરશે,–તે દશાની શી વાત! સમ્યગ્દર્શન
વસ્તુ જ એટલી અલૌકિક અને ગૂઢાર્થભાવવાળી છે કે એનું વર્ણન શું કરવું અને શું
ન કરવું! ! તેના ગંભીર ભાવ ઘૂંટાયા કરે છે. જેને સમ્યગ્દર્શનરૂપી સૂર્ય હજી ઊગ્યો
નથી પણ તેની સન્મુખ થયો છે તે જીવની રહેણીકરણી અન્ય મિથ્યાત્વી કરતાં ઘણી
અલૌકિક હોય છે; તે જીવને આત્માના પ્રેમ સાથે સરળતા, કષાયની મંદતા, મોક્ષની
અભિલાષા, સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર પ્રત્યે અનન્ય ભાવ, વગેરે ભાવો બીજા કરતાં
જુદી જાતના હોય છે–
ભવે ખેદ, અંતર દયા, ત્યાં આત્માર્થ–નિવાસ.
ઊતરતો જાય છે, કષાયનું ઉગ્રપણું તેને આવી જતું નથી. એકદમ શાંતિ અને ધીરજપણે
તે મૂળમાર્ગ ઉપર ડગ માંડી રહ્યો છે, તેથી પરિણામમાં ચંચળતા બહુ ઓછી થાય છે;–
ક્યારેક થઈ જાય છે તોપણ ભાવની વિશુદ્ધતા વડે તરત પાછો વળી જાય છે. તે હજી
વેપાર વગેરે સંસાર–સંબંધી કાર્યોમાં જોડાતો હોવા છતાં તેના ભાવો બીજા જીવો કરતાં
જુદા હોય છે. કોઈ પણ બહારના વિષયમાં કેત કુતૂહલમાં તેની વૃત્તિઓ ઊછાળા મારતી
નથી; કારણકે બહારના વિષયો ઉપરની જે લોલુપતા કે તીવ્રતા હતી તે હવે ચૈતન્યપ્રેમ
વડે અંદરના માર્ગે ચડતાં ઘણી ઘટી ગઈ છે. સંસારની કે સંસારના સંયોગોની
અભિલાષા છૂટીને મહા આનંદરૂરૂપ મોક્ષની અભિ
PDF/HTML Page 22 of 53
single page version
કરે છે. એમ જ થયા કરે છે કે બહારમાં હવે મારે કાંઈ નથી જોઈતું; અનંતકાળ
બહારના ભાવો કર્યાં પણ મને જરાય સુખ ન મળ્યું. મારે તો મારું સાચું સુખ
જોઈએ છે. કેમ અપૂર્વ સુખ મળે ને અનાદિનાં દુઃખ કેમ ટળે? તેનો જ ઉપાય મારે
કરવો છે. અનંતકાળથી ભવભ્રમણમાં રખડી–રખડીને અનંત દુઃખો મેં ભોગવ્યા,
હવે હું થાક્યો છું, કંટાળ્યો છું. હવે તે દુઃખી સંસાર કે તેના કારણરૂપ પર ભાવ મારે
નથી જોઈતો, પણ સાચું મોક્ષસુખ જ જોઈએ છે. આવા–આવા અનેક પ્રકારનાં
સાચા ભાવની શ્રેણીએ ચડતાં તે મુમુક્ષ જીવની રહેણીકરણીમાં જગતના જીવો કરતાં
કુદરતી તફાવત પડી જાય છે.
સંપત્તિ અર્પણ કરશે તો પણ આ જીવ જેવી અર્પણતાના ભાવ નહિ લાવી શકે. પરમ
મહિમાવંત ચૈતન્યતત્ત્વ બતાવનારા દેવ–ગુરુ પ્રત્યે તેને નિશંકતા આવી ગઈ છે, તેથી
તેમની પાસે ચૈતન્યનો જે ઉપદેશ સાંભળવા મળે છે તે દેશના અંદર સોંસરવી જ્ઞાનમાં
આરપાર ઊતરીને પોતાનું કાર્ય કરી લ્યે છે.
દ્રવ્ય સાથે ભેળસેળ કરતો નથી; હજી સમ્યક્–પરિણમન થયું ન હોવા છતાં વિચારમાં
સ્વતંત્રતા બરાબર સમજાઈ ગઈ છે, ને પરથી ભિન્નતાના ભાવની દ્રઢતા વધતી જાય છે,
ચૈતન્યનો પ્રેમ વધતો જાય છે. આ પ્રકારે ભેદજ્ઞાનનો ભાવ જેમ જેમ વધતો જાય છે.
તેમ તેમ આકુળતા ઓછી થતી જાય છે ને શાંતિ–ધીરજ વધતા જાય છે. તે એમ વિચારે
છે કે અરે, બહારમાં કે શરીરમાં મારું ધાર્યું થતું નથી; અને થાય તો પણ મને શું? તે
મારાથી જુદા છે, પછી શા માટે મારે તેના કર્તાપણાના ખોટાભાવ કરીકરીને દુઃખી
થવું?–હું તો જ્ઞાન છું.–આમ વિચારી અકર્તાસ્વભાવની સન્મુખ એટલે કે જ્ઞાનસ્વભાવની
સન્મુખ થવાનો વિશેષ પ્રયત્ન અને મુખ્યતા વધારતો જાય છે. નવતત્ત્વસંબંધી
વિચારમાં તેને દરેક તત્ત્વનું જ્ઞાન એટલું બધું ચોખ્ખું અને દ્રઢ થઈ ગયું છે કે તેમાં હવે
ભૂલ થતી નથી; મૂળ બે તત્ત્વો, અને બાકીનાં પર્યાયરૂપ સાત તત્ત્વો, તેનું બરાબર જ્ઞાન
વર્તે છે. શુભ–અશુભ ભાવોનો ક્યા તત્ત્વમાં સમાવેશ થાય છે, અને ધર્મદશાનો ક્યા
તત્ત્વમાં સમાવેશ થાય છે, તેની
PDF/HTML Page 23 of 53
single page version
શુદ્ધ જીવતત્ત્વ ઉપયોગરૂપ કેવો છું? કેવડો મહાન છું? કેવું મારું કાર્ય છે?–એમ પોતાના
આત્માસંબંધી અનેક પ્રકારના વિચારમાં જ્ઞાનને લંબાવે છે. જેમ જેમ વિચારધારા
લંબાવતો જાય છે તેમ તેમ જ્ઞાનની દ્રઢતા વધતી જાય છે ને વિકલ્પ તરફનું જો તૂટતું
જાય છે તથા નિર્ણયમાં અસ્તિરૂપ જ્ઞાનસ્વભાવ તરફનું જોર વધતું જાય છે; અને વધુ ને
વધુ સ્પષ્ટ ભાવભાસન થતું જાય છે કે–અહા! આવું ચૈતન્ય તત્ત્વ હું જ છું; અનંત
ગુણોના પિંડરૂપ એકસ્વરૂપ ચેતનામય જ હું છુ; હું ફક્ત ચેતના–ચેતનામય જ છું. મારી
ચેતનામાં આનંદ વગેરે અનંત સ્વભાવો સમાય છે, પણ રાગાદિ કોઈ પરભાવો તેમા
વિચારવડે ભેદજ્ઞાનની દ્રઢતા થતી જાય છે. પહેલાંં તો વિચારમાં ગુણ–પર્યાયના વિચાર
આવતા હતા, તથા ‘હું આવો નથી એટકે કે રાગ વાળો, શરીરવાળો, કર્મવાળો કે
ભેદવાળો હું નથી’ એમ નાસ્તિના વિચાર આવતા હતા, પણ હવે તો તે વિચારો ગૌણ
થઈને અસ્તિસ્વભાવના વિચારની જ મુખ્યતા વર્તે છે–એટલે ‘આવો સ્વભાવ છું’ એમ
ગંભીરમહિમાપૂર્વક સન્મુખ થતો જાય છે; ને તે સ્વભાવનું સાક્ષાત્ વેદન કરવા માટે તે
જીવ એવો ઓતપ્રોત બની જાય છે કે તેને ક્્યાંય ચેન પડતું નથી, બીજેક્્યાંય બહારમાં
લક્ષ થંભતું નથી, સૂક્ષ્મ વિકલ્પોય છૂટતા જાય છે ને જ્ઞાન વધુ ને વધુ ગંભીર થતું જાય
છે. આત્માના ચિંતનની ધૂનમાં ઉપયોગ એવો સૂક્ષ્મ થતો જાય છે કે બહારમાં તો ક્્યાંય
ગમતું નથી પણ અંદર સૂક્ષ્મ વિકલ્પો રહે તેમાં પણ ચેન પડતું નથી; તેનાથી છૂટી
અંદરના સ્વભાવમાં એકમેક થવા માટે ઉપયોગ ફરીફરીને અંદર ઊતરવા મથે છે.
અહાહા! આવા જ્ઞાનાનંદસ્વભાવનો અપાર મહિમા લાવીને તેના ચિંતનની ધૂનમાં તે
જીવને અંતરમાં શાંતિ અને અનાકુળતા વધતી જાય છે. જેમ સુવર્ણની શુદ્ધતા કરવા
માટે તેને અગ્નિમાં તપાવવામાં આવે છે, અને તે સોનું જેમ જેમ તપતું જાય છે તેમતેમ
તેની શુદ્ધતા અને પીળાશ વગેરે વધતા જાય છે; તેમ આ જિજ્ઞાસુ જીવ પણ જ્ઞાન અને
રાગની ભિન્નતાના વિચારરૂપી તાપમાં તપતાં–તપતાં શુદ્ધતા તરફ આગળ વધતો જાય
છે; હવે શ્રદ્ધાની શુદ્ધતા થવાને વાર નથી. અહાહા, આવા વિચારની અને નિર્ણયની
અપૂર્વ ભૂમિકામાં આવતાં તે મુમુક્ષુને બાહ્યચેષ્ટાઓ પણ શાંત–ગંભીર અને સ્થિર થતી
જાય છે. સમ્યગ્દર્શનરૂપી સૂર્ય ઊગતા પહેલાંં સ્વ સન્મુખ વિચારધારા આવવી તે પણ
બલિહારી છે; અને આવી વિચારધારાના અંતે પરિણામ અંતરમાં એકાગ્ર થતાં આનંદના
વેદનસહિત સમ્યગ્દર્શનનો પ્રકાશ થાય છે
PDF/HTML Page 24 of 53
single page version
દશાની અપૂર્વતાનું વર્ણન વાણી તો કેટલુંક કરી શકે? શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ કહ્યું છે કે ‘દેહ
છતાં જેની દશા વર્તે દેહાતીત.’– સમ્યગ્દર્શન પણ દેહાતીત દશા છે, તેમાં દેહભાવ છૂટીને
અપૂર્વ આત્મભાવ જાગ્યો છે. અહો, આવી દશા જેને પ્રગટ થઈ તેની બાહ્ય રહેણી કરણી
પણ ઉત્તમ અને જ્ઞાન–વૈરાગ્ય સંપન્ન હોય છે. તે જ્ઞાની જીવને જ્યાં આત્માના દર્શન
થયા, અને હું ચૈતન્યમય આત્મા જ છું, અન્ય કાંઈ પણ હું નથી–એમ નિર્વિકલ્પ
ભેદજ્ઞાનવડે નકકી કર્યું, ત્યાં તેને સર્વજીવ પ્રત્યે સમભાવરૂપ એવી દ્રષ્ટિ થઈ ગઈ છે કે,
મારી જેમ જગતના સર્વે જીવો પણ જ્ઞાનસ્વરૂપી ભગવાન છે.–આમ સર્વે જીવોમાં
આત્મવત્ બુદ્ધિને લીધે તેને કોઈ પ્રત્યે રાગ–દ્વેષનો અભિપ્રાય રહ્યો નથી, એટલે રાગ–
દ્વેષ ઘણા જ મંદ પડી ગયા છે; અને જગતપ્રત્યે સહજ ઉદાસીનભાવ આવી ગયો છે.
બાહ્યસંયોગની અપેક્ષાએ કદાચ એને ઘણી નિર્ધનતા હોય, રોગાદિ હોય, બહારમાં
અપમાન થતુંહોય, છતાં પણ અંતરમાં ચૈતન્યના અનંત–અનંત વૈભવથી ભરેલા
પોતાના આત્માની મહત્તા પોતે સાક્ષાત્ જાણતો હોવાથી તેને દીનતા નથી; બાહ્ય
વસ્તુની આકાંક્ષાની મુખ્યતા ક્્યારેય થતી નથી. મનમાં એવો વિકલ્પ પણ આવતો નથી
કે મને પરવસ્તુ મળે તો હું સુખી થાઉં. સમયેસમયે ભેદજ્ઞાનધારા ચાલુ જ હોવાથી
આત્મસ્વભાવના પરમ ગંભીર મહિમા પાસે તેને બહારની કોઈ વસ્તુ મહિમાવંત
લાગતી નથી. ચૈતન્યની અકષાય શાંતિના વેદનપૂર્વક અનંતાબંધી કષાયભાવનો
અભાવ થઈ ગયો છે, તેથી કોઈ પ્રસંગે કષાયભાવની તીવ્રતા થતી નથી; આત્મશાંતિની
કોઈ અપૂર્વ મસ્તી વર્તે છે. તેની સાથે જગતપ્રત્યે નિસ્પૃહતા–સરળતા–ભદ્રિકતા–
દેવગુરુશાસ્ત્ર પ્રત્યે બહુમાન–ભક્તિ પ્રભાવના અને સાધર્મીજનો પ્રત્યે પરમ વત્સલતા
ઈત્યાદિ ભાવો પણ હોય છે. આ રીતે તેને અનેકગુણો બાહ્ય અને અંતરંગપણે ખીલી
નીકળ્યા છે. પોતાની આત્મદશામાં તે પરમ નિઃશંક છે. પોતાને અપૂર્વ શાંતિના વેદનની
જે દશા પ્રગટ થઈ છે તે દશાને અન્ય જીવો સ્વીકારે કે ન સ્વીકારે, તેની અપેક્ષા નથી;
પોતાને તો પોતાની વેદનપૂર્વક આરાધના ચાલી જ રહી છે, તેમાં તે નિઃશંક છે. ‘આ
સાચું હશે કે નહીં?’ એવી શંકારૂપી વિકલ્પ તેને ઉત્પન્ન થતો નથી. બાહ્ય અનેક
કાર્યોમાં જોડાતો દેખાય છતાં તે તો તેનાથી અલિપ્ત જ છે. અજ્ઞાની જીવોને એમ થાય છે
કે આ ધર્મી જીવ સાંસારિક કાર્યમાં જોડાય છે ને ક્રોધાદિક કરે છે; પરંતુ ખરેખર
PDF/HTML Page 25 of 53
single page version
PDF/HTML Page 26 of 53
single page version
તે સર્વ આગમધર ભલે પણ જાણતો નહિ આત્મને. ૨૦૧.
નહિ જાણતો જ્યાં આત્મને જ, અનાત્મ પણ નહિ જાણતો,
તે કેમ હોય સુદ્રષ્ટિ જે જીવ– અજીવને નહિ જાણતો. ૨૦૨.
PDF/HTML Page 27 of 53
single page version
આમાં જ્ઞાન અને રાગના ભેદજ્ઞાનની અપૂર્વ વાત છે. જ્ઞાનીની પરિણતિ કેવી
ના; જ્ઞાનીને જ્ઞાનમાં રાગ નથી થતો; રાગને રાગપણે તે જાણે છે પણ પોતાના
શિવબુદ્ધિને પામેલ નહીં એ પર ગ્રહણ કરવા ચાહે.
PDF/HTML Page 28 of 53
single page version
અનુભવે છે તે અજ્ઞાની છે, જ્ઞાનસ્વરૂપે આત્માની સત્તા છે – તેનો તેને નિર્ણય નથી.
ચૈતન્યથી ભિન્ન સત્તાપણે જાણે છે.–આવું ભેદજ્ઞાન જેને ન હોય તે જીવ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ નથી.
જ્ઞાન–આનંદરૂપ જે નિજસ્વભાવ તે સ્વરૂપ છે, તે જ્ઞાનાદિ ભાવો સાથે આત્માને
સત્પણું છે.
પરરૂપ છે, તેનાથી આત્માની સત્તા ભિન્ન છે. જો તે શરીરાદિથી તથા રાગાદિથી ભિન્નતા
ન માને, ને તેને આત્મામાં ભેળવે, તો તે જીવે ‘પરરૂપથી અસત્’ એવા આત્માને
જાણ્યો નથી; એટલે પરથી જુદા સ્વરૂપે આત્માની સત્તા કેવી છે તે પણ તેણે જાણ્યું નથી,
તેથી તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે; તેને આત્મા ને અનાત્માનું ભેદજ્ઞાન નથી.
જુદો છે.
‘જ્ઞાનમાં રાગની નાસ્તિ’ જાણવાનું બાકી રહી ગયું. –એમ નથી. જેણે રાગની નાસ્તિને
જાણી નથી તેણે જ્ઞાનની અસ્તિને પણ નથી જાણી.
PDF/HTML Page 29 of 53
single page version
જીવ–અજીવની ભિન્નતાનું ભાન ન હોય તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ કેવો? તે તો પોતાને રાગીપણે
જ અનુભવતો થકો મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
ગુણગુણીભેદના વિચારરૂપ રાગ) છે તે બધાયને બાદ કરતાં, તેના અભાવરૂપ શુદ્ધ
જ્ઞાનસત્તા છે; પણ જો રાગના કોઈપણ અંશને રાગરૂપે ન જાણતાં તે રાગના અંશને જ્ઞાન
સાથે મેળવે, કે તે રાગઅંશને જ્ઞાનનું સાધન માને, તે રાગમાં શાંતિ માને,–તો તે જીવે
રાગ વગરના શુદ્ધજ્ઞાનને જાણ્યું જ નથી.–તેને નથી તો રાગનું સાચું જ્ઞાન, કે નથી જીવના
જ્ઞાનસ્વભાવનું સાચું જ્ઞાન;–જીવ અજીવના જ્ઞાન વગરનો તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
નાંખ. ૨૧ પ્રકારના ઉદયભાવોનો કોઈ અંશ જ્ઞાનમાં નથી. આવા જ્ઞાનને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ
અનુભવે છે. આવું શુદ્ધજ્ઞાન તે નિજપદ છે, ને બીજા બધાય પર પદ છે.
નથી. રાગમાં જેને શાંતિ લાગે તેણે રાગથી ભિન્ન ચૈતન્યનો સ્વાદ ચાખ્યો નથી. બાપુ!
તારી શાંતિ રાગ વગરની છે. શુભાશુભ રાગ તે તો આકુળતા છે. અશુભની અપેક્ષાએ
શુભરાગને ભલે ઠીક કહેવાય, પણ ચૈતન્યની શાંતિથી તો તે અશુભ કે શુભ બધો રાગ
જુદો છે, તેમાં જરાય શાંતિ નથી, તે પોતે દુઃખ છે, તેનું ફળ દુઃખ છે. ધર્મી તે વખતે જ
તેનાથી ભિન્ન પોતાની શાંતિને અનુભવે છે.–આવો ભેદજ્ઞાનનો પ્રતાપ છે. આવા
ભેદજ્ઞાન વગર શુભરાગની ક્રિયાઓ કરે ને તેનાથી પોતાનું હિત થશે એમ માને તો તે
જીવ મિથ્યાષ્ટિ છે; રાગમાં લીન હોવા છતાં, અને રાગથી ભિન્ન ચૈતન્યતત્ત્વનું ભાન ન
હોવા છતાં, પોતાને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ માનીને પ્રવર્તે છે તેને તો સિદ્ધાંતમાં પાપી કહ્યા છે, કેમકે
મિથ્યાત્વ જેવું મોટું બીજું કોઈ પાપ નથી.
PDF/HTML Page 30 of 53
single page version
તો સમ્યક્ત્વ શું છે તેની ખબર પણ નથી. અહો, રાગથી પાર અંતરનો જૈનમાર્ગ!
એની એને ખબર નથી.
ભવના અભાવના ભણકાર આત્મામાં આવી જાય. રાગનો કોઈ અંશ જેમાં ભળે
નહિ એવો ચૈતન્યસ્વભાવ, તેની સન્મુખ થયેલા શ્રદ્ધા–જ્ઞાન પણ રાગ વગરના છે;
આવા શ્રદ્ધા–જ્ઞાન વડે જૈનમાર્ગ એટલે મોક્ષમાર્ગ શરૂ થાય છે. આવા આત્માના
શ્રદ્ધા–જ્ઞાન વગર ગમે તેવા શુભરાગ કરે તોપણ જૈનમાર્ગ શરૂ થતો નથી, એટલે કે
ધર્મ થતો નથી.
સ્વતત્ત્વ, તેમાં રાગના અંશનો પણ પ્રવેશ નથી, મારી ચૈતન્યસત્તાથી રાગ બહાર
છે–એમ ધર્મી બધાય રાગથી પોતાને જુદો જાણે છે. અજ્ઞાની અશુભ રાગને દુઃખ કહે
છે ને શુભ રાગમાં તેને સુખ લાગે છે, તેથી શુભ રાગથી જુદા જ્ઞાનના સ્વાદનો
તેને અનુભવ નથી. આત્મભાવ અને અનાત્મભાવની ભિન્નતાનું તેને ભાન નથી,
તેથી શુભરાગરૂપ વ્રતાદિ કરવા છતાં તે અજ્ઞાની–મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ છે.
પરવિષયો અને પરભાવો તરફથી છૂટી–વિરક્ત હોય છે, એનું નામ વૈરાગ્ય છે.
અનુભવમાં જ રોકાયેલી છે, રાગથી જુદા જ્ઞાનનો અનુભવ તેને નથી; તે તો
રાગાદિ અનાત્મભાવને જ આત્મા માનીને અનુભવે છે, તેથી તે ગમે તેટલા
આગમ ભણેલો
PDF/HTML Page 31 of 53
single page version
શ્રુતકેવળી એટલે બારઅંગના જ્ઞાતા–તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જ હોય છે; મિથ્યાદ્રષ્ટિને
બારઅંગનું જ્ઞાન કદી થતું નથી. પણ મિથ્યાદ્રષ્ટિને યોગ્ય બધુંય શાસ્ત્રભણતર ભણ્યો
હોય તોપણ જેને રાગથી જુદા જ્ઞાનનો અનુભવ નથી તે જીવ જ્ઞાની નથી, તે તો
મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ છે.
આવા જ્ઞાનના અનુભવ વગર શાસ્ત્રનું સાચું જ્ઞાન થાય નહીં. ‘રાગી જીવ
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ નથી’–એમ અહીં કહ્યું તેમાં ‘રાગી’ એટલે રાગમાં તન્મયબુદ્ધિવાળો જીવ
સમજવો. રાગ હોવા છતાં જેને રાગથી ભિન્ન ચૈતન્યસત્તામાં એકત્વબુદ્ધિ વર્તે છે તે
તો પોતાને રાગથી જુદો જ અનુભવે છે, તેથી તે ખરેખર રાગી નથી, તે તો રાગથી
જુદો રાગનો જ્ઞાતા જ છે, જ્ઞાનભાવને જ કરનાર તે જ્ઞાની છે. તે જ્ઞાનમાં રાગનું
વેદન સમાતું નથી.
જીવને જ્ઞાની કહેતા નથી, પણ રાગથી જુદા જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માપણે જે પોતાને
અનુભવે છે તે જ જ્ઞાની છે. એવો જ્ઞાની રાગના કોઈ અંશને પોતાના જ્ઞાન સાથે
તન્મય કરતો નથી. રાગ તો અનાત્મા છે–તેરૂપે જે પોતાને અનુભવે તેને
આત્મજ્ઞાન કેવું? આત્મા અને અનાત્માના ભિન્નસ્વરૂપને તે ઓળખતો નથી, તેથી
તેનું બધુંય જાણપણું તે અજ્ઞાન જ છે. શાસ્ત્રના શબ્દો ભણ્યો તેથી શું? શાસ્ત્રો કહે
છે કે ‘જ્ઞાન ને રાગ જુદા છે’ એવી ભિન્નતાનો અનુભવ જેણે ન કર્યો તેના
શાસ્ત્રભણતરને જ્ઞાન કહેતા નથી. જેમ જ્ઞાનના અનુભવ વગર વ્રતાદિ શુભરાગ
કરવા છતાં જીવ અજ્ઞાની જ છે, તેમ જ્ઞાનના અનુભવ વગર અગિયાર અંગ
નવપૂર્વના શાસ્ત્રભણતર કરવા છતાં જીવ અજ્ઞાની જ રહે છે. અને, ભલે વ્રતાદિ ન
હોય, શાસ્ત્રભણતર ન હોય, પણ અંતરમાં જે પોતાના આત્માને રાગથી જુદા
જ્ઞાનસ્વરૂપે અનુભવે છે તે જીવ જ્ઞાની છે, તે ધર્મી છે, તે મોક્ષનો પંથી છે; બધા
શાસ્ત્રભણતરનો સાર જે ભેદજ્ઞાનરૂપ જ્ઞાનનો અનુભવ, તે તેણે પ્રાપ્ત કરી લીધો છે;
રાગના કોઈ અંશને પોતાના જ્ઞાનના અનુભવમાં તે ભેળવતો નથી.
PDF/HTML Page 32 of 53
single page version
આનંદનો જેમાં સ્વાદ આવે.–આવો સ્વાદ આવે ને આવું જ્ઞાન થાય તેણે જ ભગવાનના
આગમ ખરેખર સાંભળ્યા કહેવાય.
શરીરાદિની સત્તા તો મારામાં નથી, ને તે તરફના જે રાગાદિ વિભાવો, તેની સત્તા પણ
મારી ચૈતન્યસત્તામાં નથી; ચૈતન્યસત્તામાં રાગાદિ તો અસત્ છે. તે અસત્ પણે જે
પોતાને અનુભવે તે જ્ઞાની કેવો? રાગરૂપે જ પોતાને અનુભવનારો તે જીવ ‘રાગી’ છે,
તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ નથી, તે આત્માને જાણતો નથી.
જીવ જ્ઞાનીને ઓળખી શકતો નથી, એટલે ‘જ્ઞાની રાગ કરે છે’ એમ તે દેખે છે, પણ તે
રાગ વખતેય જ્ઞાનીનું જ્ઞાન તો રાગથી જુદું જ છે, જ્ઞાની જ્ઞાન જ કરે છે, જ્ઞાની રાગ
કરતો નથી– એ વાત અજ્ઞાની ઓળખી શકતો નથી.
અને રાગથી ખાલી એટલે દુઃખ વગરનો,–આવો ભગવાનનો માર્ગ છે તે અલૌકિક છે.
અરે, વીતરાગના મારગ તો વીતરાગ જ હોયને! એમાં રાગનો કણિયો સમાય નહીં.
આંખમાં તો કદાચ કણિયો સમાય, પણ આત્માના ચૈતન્યભાવમાં રાગનો કોઈ કણિયો
સમાય નહીં, જ્ઞાન અને રાગ બંનેનું સ્વરૂપ જ જુદું છે, તેમની એક બીજામાં ભેળસેળ
થઈ શકે નહિ.
તરીકે જરૂર જાણે. અહા, કોઈ વિકલ્પો વડે જેનાં મૂલ્યાંકન થઈ શકે નહિ એવો
ચૈતન્યપ્રભુ આત્મા, એ તે જ્ઞાનસ્વરૂપ હોય કે રાગરૂપ હોય? જ્ઞાનસ્વપે સત્તા અને
રાગરૂપે અસત્તા – એવો ચૈતન્યપ્રભુ પોતે, તેને જે અનુભવે છે તે જ જ્ઞાની છે, તે જ
ધર્મી છે. એવા અનુભવ વગરના જીવને જ્ઞાની કે ધર્મી કહેવાય નહીં. જ્ઞાન ચેતનાસ્વરૂપે
જ જે પોતાને અનુભવે છે તે જ્ઞાની પોતાની ચેતનાની અનુભૂતિમાં
PDF/HTML Page 33 of 53
single page version
PDF/HTML Page 34 of 53
single page version
મૃગતૃષ્ણામાં જઈને તર્યું;
વંધ્યા–સૂત બે વહાણે ચડ્યા,
ને ખ–પુષ્પના વસાણાં ભર્યા.
PDF/HTML Page 35 of 53
single page version
જીવ એક અખંડ દ્રવ્ય છે, તેનું જ્ઞાનસામર્થ્ય પરિપૂર્ણ છે.–તેથી કહે છે કે ભાઈ,
PDF/HTML Page 36 of 53
single page version
આનાથી બન તું તૃપ્ત, તુજને સુખ અહો! ઉત્તમ થશે.
નથી. આમ જ્ઞાન સ્વરૂપ નક્ક્ી કરીને તેમાં જ તું રતિ કર. મારું વહાલામાં વહાલું
આ જ્ઞાનપદ છે, બીજા કોઈ રાગાદિ ભાવો તે મારું સાચું સ્વરૂપ નથી, તે મારા
સ્વરૂપથી બહાર છે;–આમ અંતર્મુખ થઈને પોતાના જ્ઞાનસ્વરૂપના વેદનમાં તને
શાંતિ થશે, તને આનંદ થશે; તારું જ્ઞાનસ્વરૂપ જ શાંતિ અને આનંદસ્વરૂપ છે એમ
તને અનુભવાશે.
સંતુષ્ટ થા. અહા, પરભાવોથી ભિન્ન જ્ઞાનનો સ્વાદ લેતાં તને કોઈ એવો અપૂર્વ
સંતોષ થશે.... કે વાહ! મારું સ્વરૂપ સ્વયમેય કલ્યાણરૂપ છે, તે મારામાં જ મને
અનુભવાય છે. જગતના બાહ્ય ઈંદ્રિયવિષયો કે હર્ષ–શોકના ભાવોનું વેદન જીવને
કદી સંતોષ આપી શકે નહીં. પોતાનું શાંત–અનાકુળ ચૈતન્યસ્વરૂપ પોતે કલ્યાણ છે,
ને તેના વેદનથી અપૂર્વ કલ્યાણની પ્રાપ્તિથી જીવને પરમ સંતોષ થાય છે માટે
જ્ઞાનના વેદનથી જ તું સદા સંતોષ પામ. જ્ઞાનમાં કોઈ અકલ્યાણ નથી, ઉપદ્રવ
નથી, દુઃખ નથી, અતૃપ્તિ નથી, જ્ઞાન તો સ્વયમેવ અપર્વ શાંતિના વેદન સહિત છે,
તે પોતે કલ્યાણ છે, તે પોતે સુખ છે, તે પોતે પોતાથી તૃપ્ત છે. આવા અનંત
નિજભાવોથી ભરેલું ગંભીર જ્ઞાન છે તે જ આત્માનું નિજપદ છે. અરે જીવ! આ
ભવદુઃખથી છૂટવા ને પરમ આનંદ પામવા માટે તું અંતરમાં તારા પરમતત્ત્વનો
અભ્યાસ કર, તેમાં ઊંડો ઊતરીને તેનો અનુભવ કર.
PDF/HTML Page 37 of 53
single page version
નહિ.–આવા જ્ઞાનનો અનુભવ કરતાં તને પરમ તૃપ્તિ થશે. જ્ઞાનમાં પરમ અતીન્દ્રિય
શાંતિનો સ્વાદ છે, તે સ્વાદનું વેદન કરતાં આત્મા તૃપ્ત–તૃપ્ત થઈ જશે. અહા,
ચૈતન્યનું વીતરાગી અમૃત, તેના સ્વાદથી–અનુભવથી આત્મા સ્વયં તૃપ્ત થાય છે.
વચનથી અગોચર છે. તે ક્ષણે જ આત્મા પોતે જ પોતામાં તે સુખને અનુભવે છે;
સ્વ. સંવેદનથી આત્મામાં પોતે જે સુખ અનુભવ્યું–તેને પોતે સ્વયમેવ જાણે છે; કોઈ
બીજાને પૂછવું પડતું નથી, કે પોતાના અતીન્દ્રિય આનંદના વેદનમાં પોતાને શંકા
રહેતી નથી. તે નિઃશંક સુખના અનુભવસહિત જાણે છે કે અહો! આ આત્મા હવે
પોતે આનંદરૂપ થયો છે. આ આત્મા હવે સંસારના માર્ગથી છૂટીને પ્રભુના માર્ગમાં
ભળ્યો છે, અંદરમાં શાંતિનો સમુદ્ર ઊછળતો દેખ્યો છે. જે અતીન્દ્રિય શાંતિનું વેદન
પોતાને થયું તેમાં પોતાના સ્વસંવેદન–પ્રત્યક્ષની સાક્ષી છે. જ્યાં પોતાના
સ્વાનુભવથી પ્રમાણ થયું ત્યાં હવે બીજા કોઈ પ્રમાણની જરૂર રહેતી નથી. અંતરમાં
મને મારો આનંદનો નાથ મળ્યો, પરમેશ્વરપણે મારો આત્મા મને દેખાયો, પ્રભુનો
સાક્ષાત્કાર થયો; અહો! રાગથી જુદા આનંદનું વેદન થયું, હવે મને ધર્મ થયો, હવે હું
સંસાર–દુઃખથી છૂટીને મોક્ષના માર્ગે વળ્યો,–આમ પોતાના સ્વસંવેદનથી જ ધર્મીને
નિઃશંકતા છે. કોઈ બીજાને પૂછવું નથી. પડતું કે પ્રભો! મને આનંદનો અનુભવ થયો
કે નહીં?–મને ધર્મ થયો કે નહીં? અરે, રાગથી છૂટો પડીને ચેતનાના અતીન્દ્રિય
આનંદનો અનુભવ કર્યો–એ તે પોતાથી કેમ છાનું રહે? અહા, મારા અગાધ ગંભીર
જ્ઞાનસ્વરૂપની સામે જોતાં જ મને અપૂર્વ આનંદના વેદનસહિત તૃપ્તિ થઈ, એક
સાકરની કટકી મોઢામાં નાંખતા ગળપણનો જે સ્વાદ આવે છે તે સ્વાદમાં પણ સંદેહ
રહેતો નથી, તો ચૈતન્યનો પોતાનો જે અતીન્દ્રિય આનંદમય સ્વાદ પોતાના
સંવેદનમાં આવ્યો–તેની પોતાને ખબર કેમ ન પડે? અરે, સ્વસંવેદનમાં તો જ્ઞાન
અતીન્દ્રિય થઈ જાય છે, તે જ્ઞાનમાં અતીન્દ્રિય આનંદનું સાક્ષાત્ વેદન છે, એમાં કોઈ
શંકા રહેતી નથી. પોતે પોતાના સ્વાનુભવથી તે પ્રમાણ કર્યું છે.
PDF/HTML Page 38 of 53
single page version
શ્રોતાજનો! તમે પણ તમારા સ્વાનુભપ્રત્યક્ષપ્રમાણ વડે પ્રમાણ કરજો. માત્ર હા પાડીને
અટકશો નહિ પણ પોતાના આત્મામાં સ્વાનુભવ કરજો. સમ્યગ્દર્શન થતાં જ આવું
સ્વાનુભવ–પ્રત્યક્ષપ્રમાણ પોતાને થઈ જાય છે. ત્યાં આત્માના અનુભવમાં પરમ
નિઃશંકતા છે, પરમ તૃપ્તિ છે, પરમ સંતોષ છે; આત્મા પોતે પરમ સુખરૂપે વેદાય છે.
સાક્ષાત્ પરમેશ્વરનો પોતામાં ભેટો થઈ ગયો–પછી અતૃપ્તિ કેવી? પછી બીજાને
પૂછવાનું શું?
સ્વરૂપના ચિંતનથી મને મહાન આનંદ–સુખ–શાંતિ–સમ્યક્ત્વ વગેરે અમૂલ્ય નિધાન
પ્રગટ થયા છે, મારા સર્વ અર્થની સિદ્ધિ મારા સ્વરૂપમાં જ છે, તો હવે બીજા કોઈ
પરિગ્રહથી મારે શું પ્રયોજન છે? અહા, ચૈતન્યતત્ત્વ અગાધ–અચિંત્ય શાંતિના
ભાવોથી ભરેલું પોતામાં અનુભવાયું ત્યાં હવે બહારથી બીજું શું લેવાનું બાકી
રહ્યું? અહા, ચૈતન્યના ચિંતનમાં ધર્મીને જે આનંદ થાય છે તેની શી વાત! (–
રસસ્વાદત સુખ ઊપજે, અનુભવ યાકો નામ.) ધર્મીને અનુભૂતિ થઈ ત્યાં
પંચમરમેષ્ઠી એના ઘરમાં પધાર્યા. પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતોને જેવો આનંદ છે તેવા
આનંદના અંકુરા સમ્યગ્દર્શન થતાં જ ધર્મીને પ્રગટ્યા છે...અનાદિના ભડભડતા
સંસારદાવાનળનાં દુઃખોથી છૂટીને ચૈતન્યની કોઈ પરમ શાંતિના વેદનથી તે આત્મા
ઠરી ગયો, તૃપ્ત થયો; એના અનાદિના થાક ઊતરી ગયા, અને મોક્ષસુખનો સ્વાદ
લેવાની શરૂઆત થઈ ગઈ. અહા, આ ચૈતન્યસુખની બીજા બાહ્ય દ્રષ્ટિ જીવોને
ખબર પડે તેમ નથી. એ તો જેણે પોતે એવું સુખ અનુભવ્યું હોય તેને જ તેની
ખબર પડે, અને તે જ અનુમાન વગેરેથી બીજાના અનુભવને ઓળખી શકે.
પોતાના સ્વ–સંવેદન વગર એકલા અનુમાનથી કે એકલા બાહ્યચિહ્નથી કોઈ તે
અતીન્દ્રિય શાતિને ઓળખી શકે નહીં. ધર્મીના અંતરની શાંતિનું વેદન પરમ ગંભીર
છે, વિકલ્પ તેમાં પહોંચી શકે નહીં. આવું પોતાનું અચિંત્યસ્વરૂપ જેણે જાણ્યું–વેદ્યું–
અનુભવ્યું તે જીવ હવે વિકલ્પના કોઈ અંશને પોતાના જ્ઞાનવેદનમાં ભેળવે નહીં;
અનંત શાંતિના વેદનથી ભરેલું જ્ઞાન, તેમાં વિકલ્પ સમાઈ શકે નહીં. વિકલ્પમાં એ
PDF/HTML Page 39 of 53
single page version
શાંત ચૈતન્યસ્વરૂપ તીર્થંકરભગવંતો અને સંતો અનુભવતા આવ્યા છે ને જગતને
કહેતા આવ્યા છે; જે જીવો તે લક્ષમાં લ્યે છે તેઓ ન્યાલ થઈ જાય છે.
ચૈતન્યસ્વરૂપને ચિંતવતાં તેને પર્યાયે–પર્યાયે પરમ આનંદનાં મોતી ઝરે છે.–આવા
અનુભવનું કોઈ અદ્ભુત–અપાર માહાત્મ્ય છે, તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જ અનુભવગમ્ય છે.
અનુભવ્યું. પછી ‘આ બીજી વસ્તુ હોય તો મને ઠીક’ એવું ક્્યાં રહ્યું? પરદ્રવ્યોથી
સદાય છુટે છૂટો હું તો જ્ઞાયકભાવ છું; જ્ઞાયકભાવરૂપ એવો હું પોતે જ સુખ છું.
મારા સર્વ અર્થની સિદ્ધિ મારામાં જ છે. અન્ય પદાર્થ વડે મારા કોઈ અર્થની
(પ્રયોજની) સિદ્ધિ થતી નથી. આમ અંતરમાં ભેદજ્ઞાનના બળે ધર્મીજીવ પોતામાં
એકલો–એકલો સુખરૂપે પરિણમતો થકો, પોતાથી જ તૃપ્ત–તૃપ્ત વર્તે છે.
આનદરૂપે–સુખરૂપે–શાંતિરૂપે–નિરાકુળ તૃપ્તિરૂપે આત્મા પોતે જ થઈ ગયો;–આવી
અચિંત્યશક્તિવાળો ભગવાન આત્માં જ્યાં પોતાના અનુભવમાં વર્તી રહ્યો છે ત્યાં
હવે બીજા કોઈ ભાવની કે અન્ય પદાર્થની શી જરૂર છે? અહા, આવા અચિંત્ય
આત્માને અનુભવનાર ધર્માત્મા પર્યાયમાં પણ કૃતકૃત્ય થઈ ગયો છે. રાગવગર,
વિકલ્પ વગર, ઈન્દ્રિયો વગર જેને અપાર આનંદનો અનુભવ પોતામાં થયા કરે
એવો ચમત્કારિક ચૈતન્યરત્ન મારો આત્મા પોતે જ છે–એમ હે જીવ! અચિંત્ય
મહિમા લાવીને તારા ચૈતન્યસ્વરૂપને એકવાર અનુભવમાં તો લે. એ અનુભવનો
મહિમા ઘણો ઊંડો છે, ગંભીર છે, એની અંદર તો ભગવાનના સાક્ષાત્ ભેટા થાય
છે, આનંદસહિત મોક્ષનો માર્ગ ત્યાં ઊઘડી જાય છે. જેણે આવા આત્માનો
અનુભવ કર્યો તે ધર્મીજીવ ધન્ય–ધન્ય થઈ ગયો, કૃતકૃત્ય થઈ ગયો.
છે. અને બધાથી પાર પોતાનો એક ચિદાનંદસ્વભાવ,–અનંતા નિજભાવોથી ભરેલો
આત્મા, તેની સર્વ તરફથી પક્કડ કરીને (એટલે કે શ્રદ્ધામાં–જ્ઞાનમાં–અનુભવમાં
લઈને) તેનો જ પરિગ્રહ કર્યો છે; એના સિવાય અન્ય કોઈ ભાવોમાં રંચમાત્ર
માલિકીપણું રહ્યું નથી.
PDF/HTML Page 40 of 53
single page version
સ્વર્ગવાસ પામી ગયા.
તેમને દર્શન દેવા પધાર્યા હતા.
ઘણો ઉત્સાહી હતો. પણ તે પહેલાંં તો તેઓ સ્વર્ગવાસ પામી ગયા.
સંપાદક હતા. તેઓ સોનગઢ પણ આવી ગયા હતા.
– સ્વર્ગસ્થ આત્માઓ વીતરાગી દેવગુરુધર્મના શરણે આત્મહિત પામો.