Page 368 of 513
PDF/HTML Page 401 of 546
single page version
अहमेष मोक्षाधिकारी ज्ञायकस्वभावात्मतत्त्वपरिज्ञानपुरस्सरममत्वनिर्ममत्वहानोपादान- विधानेन कृत्यान्तरस्याभावात्सर्वारम्भेण शुद्धात्मनि प्रवर्ते । तथा हि — अहं हि तावत् ज्ञायक एव स्वभावेन केवलज्ञायकस्य च सतो मम विश्वेनापि सहजज्ञेयज्ञायकलक्षण एव सम्बन्धः, न पुनरन्ये स्वस्वामिलक्षणादयः सम्बन्धाः । ततो मम न क्वचनापि ममत्वं, सर्वत्र निर्ममत्वमेव । अथैकस्य ज्ञायकभावस्य समस्तज्ञेयभावस्वभावत्वात् प्रोत्कीर्णलिखितनिखात- कीलितमज्जितसमावर्तितप्रतिबिम्बितवत्तत्र क्रमप्रवृत्तानन्तभूतभवद्भाविविचित्रपर्यायप्राग्भारमगाध- स्वभावं गम्भीरं समस्तमपि द्रव्यजातमेकक्षण एव प्रत्यक्षयन्तं ज्ञेयज्ञायकलक्षणसम्बन्धस्या- निर्वाणमार्गाय च । ततोऽवधार्यते अयमेव मोक्षमार्गो, नान्य इति ।।१९९।। अथ ‘उवसंपयामि सम्मं जत्तो णिव्वाणसंपत्ती’ इत्यादि पूर्वप्रतिज्ञां निर्वाहयन् स्वयमपि मोक्षमार्गपरिणतिं स्वीकरोतीति प्रतिपादयति — तम्हा यस्मात्पूर्वोक्त शुद्धात्मोपलम्भलक्षणमोक्षमार्गेण जिना जिनेन्द्राः श्रमणाश्च सिद्धा जातास्तस्मादहमपि तह तथैव तेनैव प्रकारेण जाणित्ता ज्ञात्वा । कम् । अप्पाणं निजपरमात्मानम् । किंविशिष्टम् । जाणगं ज्ञायकं केवलज्ञानाद्यनन्तगुणस्वभावम् । केन कृत्वा ज्ञात्वा । सभावेण समस्त- रागादिविभावरहितशुद्धबुद्धैकस्वभावेन । पश्चात् किं करोमि । परिवज्जामि परि समन्ताद्वर्जयामि । काम् । ममत्तिं समस्तसचेतनाचेतनमिश्रपरद्रव्यसंबन्धिनीं ममताम् । कथंभूतः सन् । उवट्ठिदो उपस्थितः परिणतः । क्व । णिम्ममत्तम्हि समस्तपरद्रव्यममकाराहंकाररहितत्वेन निर्ममत्वलक्षणे परमसाम्याभिधाने वीतराग- चारित्रे तत्परिणतनिजशुद्धात्मस्वभावे वा । तथाहि – अहं तावत्केवलज्ञानदर्शनस्वभावत्वेन ज्ञायकैक- टङ्कोत्कीर्णस्वभावः । तथाभूतस्य सतो मम न केवलं स्वस्वाम्यादयः परद्रव्यसंबन्धा न सन्ति, निश्चयेन
टीका : — मैं यह मोक्षाधिकारी, ज्ञायकस्वभावी आत्मतत्त्वके परिज्ञानपूर्वक ममत्वकी त्यागरूप और निर्ममत्वकी ग्रहणरूप विधिके द्वारा सर्व आरम्भ (उद्यम) से शुद्धात्मामें प्रवृत्त होता हूँ, क्योंकि अन्य कृत्यका अभाव है । (अर्थात् दूसरा कुछ भी करने योग्य नहीं है ।) वह इसप्रकार है (अर्थात् मैं इसप्रकार शुद्धात्मामें प्रवृत्त होता हूँ) : — प्रथम तो मैं स्वभावसे ज्ञायक ही हूँ; केवल ज्ञायक होनेसे मेरा विश्व (समस्त पदार्थों) के साथ भी सहज ज्ञेयज्ञायकलक्षण सम्बन्ध ही है, किन्तु अन्य स्वस्वामिलक्षणादि सम्बन्ध नहीं हैं; इसलिये मेरा किसीके प्रति ममत्व नहीं है, सर्वत्र निर्ममत्व ही है । अब, एक ज्ञायकभावका समस्त ज्ञेयोंको जाननेका स्वभाव होनेसे, क्रमशः प्रवर्तमान, अनन्त, भूत – वर्तमान – भावी विचित्र पर्यायसमूहवाले, १अगाधस्वभाव और गम्भीर ऐसे समस्त द्रव्यमात्रको — मानों वे द्रव्य ज्ञायकमें उत्कीर्ण हो गये हों, चित्रित हो गए हों, भीतर घुस गये हों, कीलित हो गये हों, डूब गये हों, समा गये हों, प्रतिबिम्बित हुए हों, इसप्रकार — १. जिनका स्वभाव अगाध है और जो गंभीर हैं ऐसे समस्त द्रव्योंको भूत, वर्तमान तथा भावीकालके क्रमसे
Page 369 of 513
PDF/HTML Page 402 of 546
single page version
निवार्यत्वेनाशक्यविवेचनत्वादुपात्तवैश्वरूप्यमपि सहजानन्तशक्तिज्ञायकस्वभावेनैक्यरूप्यमनुज्झन्त- मासंसारमनयैव स्थित्या स्थितं मोहेनान्यथाध्यवस्यमानं शुद्धात्मानमेष मोहमुत्खाय यथास्थित- मेवातिनिःप्रकम्पः सम्प्रतिपद्ये । स्वयमेव भवतु चास्यैवं दर्शनविशुद्धिमूलया सम्यग्ज्ञानोपयुक्त- तयात्यन्तमव्याबाधरतत्वात्साधोरपि साक्षात्सिद्धभूतस्य स्वात्मनस्तथाभूतानां परमात्मनां च नित्यमेव तदेकपरायणत्वलक्षणो भावनमस्कारः ।।२००।। ज्ञेयज्ञायकसंबन्धो नास्ति । ततः कारणात्समस्तपरद्रव्यममत्वरहितो भूत्वा परमसाम्यलक्षणे निज- शुद्धात्मनि तिष्ठामीति । किंच ‘उवसंपयामि सम्मं’ इत्यादिस्वकीयप्रतिज्ञां निर्वाहयन्स्वयमपि मोक्षमार्ग- परिणतिं स्वीकरोत्येवं यदुक्तं गाथापातनिकाप्रारम्भे तेन किमुक्तं भवति – ये तां प्रतिज्ञां गृहीत्वा सिद्धिं गतास्तैरेव सा प्रतिज्ञा वस्तुवृत्त्या समाप्तिं नीता । कुन्दकुन्दाचार्यदेवैः पुनर्ज्ञानदर्शनाधिकारद्वयरूप- ग्रन्थसमाप्तिरूपेण समाप्तिं नीता, शिवकुमारमहाराजेन तु तद्ग्रन्थश्रवणेन च । कस्मादिति चेत् । ये मोक्षं गतास्तेषां सा प्रतिज्ञा परिपूर्णा जाता, न चैतेषाम् । कस्मात् । चरमदेहत्वाभावादिति ।।२००।। एवं ज्ञानदर्शनाधिकारसमाप्तिरूपेण चतुर्थस्थले गाथाद्वयं गतम् ।
एवं निजशुद्धात्मभावनारूपमोक्षमार्गेण ये सिद्धिं गता ये च तदाराधकास्तेषां दर्शनाधि- कारापेक्षयावसानमङ्गलार्थं ग्रन्थात्पेक्षया मध्यमङ्गलार्थं च तत्पदाभिलाषी भूत्वा नमस्कारं करोति — एक क्षणमें ही जो (शुद्धात्मा) प्रत्यक्ष करता है, १ज्ञेयज्ञायकलक्षण संबंधकी अनिवार्यताके कारण ज्ञेय – ज्ञायकको भिन्न करना अशक्य होनेसे विश्वरूपताको प्राप्त होने पर भी जो (शुद्धात्मा) सहज अनन्तशक्तिवाले ज्ञायकस्वभावके द्वारा एकरूपताको नहीं छोड़ता, जो अनादि संसारसे इसी स्थितिमें (ज्ञायक भावरूप ही) रहा है और जो मोहके द्वारा दूसरे रूपमें जाना – माना जाता है उस शुद्धात्माको यह मैं मोहको उखाड़ फें ककर, अतिनिष्कम्प रहता हुआ यथास्थित (जैसाका तैसा) ही प्राप्त करता हूँ ।
इसप्रकार दर्शनविशुद्धि जिसका मूल है ऐसी, सम्यग्ज्ञानमें उपयुक्तताके कारण अत्यन्त अव्याबाध (निर्विघ्न) लीनता होनेसे, साधु होने पर भी साक्षात् सिद्धभूत ऐसा यह निज आत्माको तथा तथाभूत (सिद्धभूत) परमात्माओंको, २उसीमें एकपरायणता जिसका लक्षण है ऐसा भावनमस्कार सदा ही ३स्वयमेव हो ।।२००।। १. ज्ञेयज्ञायकस्वरूप सम्बन्ध टाला नहीं जा सकता, इसलिये यह अशक्य है कि ज्ञेय ज्ञायकमें ज्ञात न हों,
इसलिये आत्मा मानों समस्त द्रव्यरूपताको प्राप्त होता है । २. उसीमें = नमस्कार करने योग्य पदार्थमें; भाव्यमें । [मात्र भाव्यमें ही परायण, एकाग्र, लीन होना
भावनमस्कार लक्षण है ।]] ३. स्वयमेव = [आचार्यदेव शुद्धात्मामें लीन होते हैं इसलिये स्वयमेव भावनमस्कार हो जाता है ।]] प्र. ४७
Page 370 of 513
PDF/HTML Page 403 of 546
single page version
स्फीतं शब्दब्रह्म सम्यग्विगाह्य ।
नित्यं युक्तैः स्थीयतेऽस्माभिरेवम् ।।१०।।
ज्ञानीकुर्वन् ज्ञेयमाक्रान्तभेदम् ।
स्फू र्जत्यात्मा ब्रह्म सम्पद्य सद्यः ।।११।।
णमो णमो नमो नमः । पुनः पुनर्नमस्करोमीति भक्ति प्रकर्षं दर्शयति । केभ्यः । सिद्धसाहूणं सिद्धसाधुभ्यः । सिद्धशब्दवाच्यस्वात्मोपलब्धिलक्षणार्हत्सिद्धेभ्यः, साधुशब्दवाच्यमोक्षसाधकाचार्यो- पाध्यायसाधुभ्यः । पुनरपि कथंभूतेभ्यः । दंसणसंसुद्धाणं मूढत्रयादिपञ्चविंशतिमलरहितसम्यग्दर्शन- संशुद्धेभ्यः । पुनरपि कथंभूतेभ्यः । सम्मण्णाणोवजोगजुत्ताणं संशयादिरहितं सम्यग्ज्ञानं, तस्योपयोगः सम्यग्ज्ञानोपयोगः, योगो निर्विकल्पसमाधिर्वीतरागचारित्रमित्यर्थः, ताभ्यां युक्ताः सम्यग्ज्ञानोपयोग- युक्तास्तेभ्यः । पुनश्च किंरूपेभ्यः। अव्वाबाधरदाणं सम्यग्ज्ञानादिभावनोत्पन्नाव्याबाधानन्तसुख- रतेभ्यश्च ।।“ “ “ “ “
सम्यक्तया अवगाहन करके (डुबकी लगाकर, गहराईमें उतरकर, निमग्न होकर) हम मात्र शुद्धआत्मद्रव्यरूप एक वृत्तिसे (परिणतिसे) सदा युक्त रहते हैं ।।१०।।
[अब श्लोकके द्वारा मुक्तात्माके ज्ञानकी महिमा गाकर ज्ञेयतत्त्व – प्रज्ञापनाधिकारकी पूर्णाहूति की जा रही है । ] : —
अर्थ : — आत्मा ब्रह्मको (परमात्मत्वको, सिद्धत्वको) शीघ्र प्राप्त करके, असीम (अनन्त) विश्वको शीघ्रतामें (एक समयमें) ज्ञेयरूप करता हुआ, भेदोंको प्राप्त ज्ञेयोंको ज्ञानरूप करता हुआ (अनेक प्रकारके ज्ञेयोंको ज्ञानमें जानता हुआ) और स्व – परप्रकाशक ज्ञानको आत्मारूप करता हुआ, प्रगट – दैदीप्यमान होता है ।।११।।
Page 371 of 513
PDF/HTML Page 404 of 546
single page version
द्रव्यं मिथो द्वयमिदं ननु सव्यपेक्षम् ।
द्रव्यं प्रतीत्य यदि वा चरणं प्रतीत्य ।।१२।।
इति तत्त्वदीपिकायां प्रवचनसारवृत्तौ श्रीमदमृतचन्द्रसूरिविरचितायां ज्ञेयतत्त्वप्रज्ञापनो नाम द्वितीयः श्रुतस्कन्धः समाप्तः ।।२।। ‘अत्थित्तणिच्छिदस्स हि’ इत्याद्येकादशगाथापर्यन्तं शुभाशुभशुद्धोपयोगत्रयमुख्यत्वेन प्रथमो विशेषान्तराधिकारस्तदनन्तरं ‘अपदेसो परमाणू पदेसमेत्तो य’ इत्यादिगाथानवकपर्यन्तं पुद्गलानां परस्परबन्धमुख्यत्वेन द्वितीयो विशेषान्तराधिकारस्ततः परं ‘अरसमरूवं’ इत्याद्येकोनविंशतिगाथापर्यन्तं जीवस्य पुद्गलकर्मणा सह बन्धमुख्यत्वेन तृतीयो विशेषान्तराधिकारस्ततश्च ‘ण चयदि जो दु ममत्तिं’ इत्यादिद्वादशगाथापर्यन्तं विशेषभेदभावनाचूलिकाव्याख्यानरूपश्चतुर्थो विशेषान्तराधिकार इत्येकाधिक- पञ्चाशद्गाथाभिर्विशेषान्तराधिकारचतुष्टयेन विशेषभेदभावनाभिधानश्चतुर्थोऽन्तराधिकारः समाप्तः ।
इति श्रीजयसेनाचार्यकृतायां तात्पर्यवृत्तौ ‘तम्हा तस्स णमाइं’ इत्यादिपञ्चत्रिंशद्गाथापर्यन्तं सामान्यज्ञेयव्याख्यानं, तदनन्तरं ‘दव्वं जीवं’ इत्याद्येकोनविंशतिगाथापर्यन्तं जीवपुद्गलधर्मादिभेदेन विशेषज्ञेयव्याख्यानं, ततश्च ‘सपदेसेहिं समग्गो’ इत्यादिगाथाष्टकपर्यन्तं सामान्यभेदभावना, ततः परं ‘अत्थित्तणिच्छिदस्स हि’ इत्याद्येकाधिक पञ्चाशद्गाथापर्यन्तं विशेषभेदभावना चेत्यन्तराधिकारचतुष्टयेन त्रयोदशाधिकशतगाथाभिः सम्यग्दर्शनाधिकारनामा ज्ञेयाधिकारापरसंज्ञो द्वितीयो महाधिकारः समाप्तः ।।२।।
[अब श्लोक द्वारा, द्रव्य और चरणका संबंध बतलाकर, ज्ञेयतत्त्व – प्रज्ञापन नामक द्वितीयाधिकारकी और चरणानुयोगसूचक चूलिका नामक तृतीयाधिकारकी संधि बतलाई जाती है । ] : —
अर्थ : — चरण द्रव्यानुसार होता है और द्रव्य चरणानुसार होता है — इसप्रकार वे दोनों परस्पर अपेक्षासहित हैं; इसलिये या तो द्रव्यका आश्रय लेकर अथवा तो चरणका आश्रय लेकर मुमुक्षु (ज्ञानी, मुनि) मोक्षमार्गमें आरोहण करो ।
इसप्रकार (श्रीमद्भगवत्कुन्दकुन्दाचार्यदेव प्रणीत) श्री प्रवचनसार शास्त्रकी श्रीमदमृतचन्द्राचार्यदेवविरचित तत्वदीपिकानामक टीकाका यह ‘ज्ञेयतत्त्व – प्रज्ञापन’ नामक द्वितीयश्रुतस्कंध (का भाषानुवाद) समाप्त हुआ ।
Page 372 of 513
PDF/HTML Page 405 of 546
single page version
द्रव्याविरुद्धं चरणं चरन्तु ।।१३।।
कार्यं प्रत्यत्रैव ग्रन्थः समाप्त इति ज्ञातव्यम् । कस्मादिति चेत् । ‘उवसंपयामि सम्मं’ इति प्रतिज्ञासमाप्तेः । अतःपरं यथाक्रमेण सप्ताधिकनवतिगाथापर्यन्तं चूलिकारूपेण चारित्राधिकारव्याख्यानं प्रारभ्यते । तत्र तावदुत्सर्गरूपेण चारित्रस्य संक्षेपव्याख्यानम् । तदनन्तरमपवादरूपेण तस्यैव चारित्रस्य विस्तरव्याख्यानम् । ततश्च श्रामण्यापरनाममोक्षमार्गव्याख्यानम् । तदनन्तरं शुभोपयोगव्याख्यान- मित्यन्तराधिकारचतुष्टयं भवति । तत्रापि प्रथमान्तराधिकारे पञ्च स्थलानि । ‘एवं पणमिय सिद्धे’ इत्यादिगाथासप्तकेन दीक्षाभिमुखपुरुषस्य दीक्षाविधानकथनमुख्यतया प्रथमस्थलम् । अतःपरं ‘वदसमिदिंदिय’ इत्यादि मूलगुणकथनरूपेण द्वितीयस्थले गाथाद्वयम् । तदनन्तरं गुरुव्यवस्थाज्ञापनार्थं
उत्थानिका करते हैं । ]
(चारित्र)का आचरण करो ।
— इसप्रकार (श्रीमद् भगवत्कुन्दकुन्दाचार्यदेव इस आगामी गाथाके द्वारा) दूसरोंको चरण (चारित्र)के आचरण करनेमें युक्त करते (जोड़ते) हैं । ★इन्ड्डड्डद्रवज्रा छंद १. चूलिका = जो शास्त्रमें नहीं कहा गया है उसका व्याख्यान करना, अथवा कहे गये का विशेष व्याख्यान
Page 373 of 513
PDF/HTML Page 406 of 546
single page version
‘एस सुरासुरमणुसिंदवंदिदं धोदघाइकम्ममलं । पणमामि वड्ढमाणं तित्थं धम्मस्स कत्तारं ।। सेसे पुण तित्थयरे ससव्वसिद्धे विसुद्धसब्भावे । समणे य णाणदंसणचरित्ततव- वीरियायारे ।। ते ते सव्वे समगं समगं पत्तेगमेव पत्तेगं । वंदामि य वट्टंते अरहंते माणुसे खेत्ते ।।’
‘लिंगग्गहणे’ इत्यादि एका गाथा, तथैव प्रायश्चित्तकथनमुख्यतया ‘पयदम्हि’ इत्यादि गाथाद्वयमिति समुदायेन तृतीयस्थले गाथात्रयम् । अथाचारादिशास्त्रकथितक्रमेण तपोधनस्य संक्षेपसमाचारकथनार्थं ‘अधिवासे व’ इत्यादि चतुर्थस्थले गाथात्रयम् । तदनन्तरं भावहिंसाद्रव्यहिंसापरिहारार्थं ‘अपयत्ता वा चरिया’ इत्यादि पञ्चमस्थले सूत्रषट्कमित्येकविंशतिगाथाभिः स्थलपञ्चकेन प्रथमान्तराधिकारे समुदायपातनिका । तद्यथा – अथासन्नभव्यजीवांश्चारित्रे प्रेरयति — पडिवज्जदु प्रतिपद्यतां स्वीकरोतु । किम् । सामण्णं श्रामण्यं चारित्रम् । यदि किम् । इच्छदि जदि दुक्खपरिमोक्खं यदि चेत् दुःखपरिमोक्षमिच्छति । स कः कर्ता । परेषामात्मा । कथं प्रतिपद्यताम् । एवं एवं पूर्वोक्तप्रकारेण ‘एस सुरासुरमणुसिंद’ इत्यादिगाथापञ्चकेन पञ्चपरमेष्ठिनमस्कारं कृत्वा ममात्मना दुःखमोक्षार्थिनान्यैः पूर्वोक्तभव्यैर्वा यथा तच्चारित्रं प्रतिपन्नं तथा प्रतिपद्यताम् । किं कृत्वा पूर्वम् । पणमिय प्रणम्य । कान् । सिद्धे अञ्ञनपादुकादिसिद्धिविलक्षणस्वात्मोपलब्धिसिद्धिसमेतसिद्धान् । जिणवरवसहे सासादनादिक्षीण-
[अब गाथाके प्रारंभ करनेसे पूर्व उसकी संधिके लिये श्री अमृतचन्द्राचार्यदेवने पंच परमेष्ठीको नमस्कार करनेके लिये निम्नप्रकारसे ज्ञानतत्त्व – प्रज्ञापन अधिकारकी प्रथम तीन गाथायें लिखी हैं : —
Page 374 of 513
PDF/HTML Page 407 of 546
single page version
यथा ममात्मना दुःखमोक्षार्थिना, ‘किच्चा अरहंताणं सिद्धाणं तह णमो गणहराणं । अज्झावयवग्गाणं साहूणं चेव सव्वेसिं ।। तेसिं विसुद्धदंसणणाणपहाणासमं समासेज्ज । उवसंपयामि सम्मं जत्तो णिव्वाणसंपत्ती ।।’ इति अर्हत्सिद्धाचार्योपाध्यायसाधूनां प्रणति- वन्दनात्मकनमस्कारपुरःसरं विशुद्धदर्शनज्ञानप्रधानं साम्यनाम श्रामण्यमवान्तरग्रन्थसन्दर्भोभय- सम्भावितसौस्थित्यं स्वयं प्रतिपन्नं, परेषामात्मापि यदि दुःखमोक्षार्थी तथा तत्प्रतिपद्यताम् । यथानुभूतस्य तत्प्रतिपत्तिवर्त्मनः प्रणेतारो वयमिमे तिष्ठाम इति ।।२०१।। कषायान्ता एकदेशजिना उच्यन्ते, शेषाश्चानागारकेवलिनो जिनवरा भण्यन्ते, तीर्थंकरपरमदेवाश्च जिनवरवृषभा इति, तान् जिनवरवृषभान् । न केवलं तान् प्रणम्य, पुणो पुणो समणे चिच्चमत्कारमात्र- निजात्मसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानरूपनिश्चयरत्नत्रयाचरणप्रतिपादनसाधकत्वोद्यतान् श्रमणशब्दवाच्याना- चार्योपाध्यायसाधूंश्च पुनः पुनः प्रणम्येति । किंच पूर्वं ग्रन्थप्रारम्भकाले साम्यमाश्रयामीति
अन्वयार्थ : — [यदि दुःखपरिमोक्षम् इच्छति ] यदि दुःखोंसे परिमुक्त होनेकी (छुटकारा पानेकी) इच्छा हो तो, [एवं ] पूर्वोक्त प्रकारसे (ज्ञानतत्त्व – प्रज्ञापनकी प्रथम तीन गाथाओंके अनुसार) [पुनः पुनः ] बारंबार [सिद्धान् ] सिद्धोंको, [जिनवरवृषभान् ] जिनवरवृषभोंको (-अर्हन्तोंको) तथा [श्रमणान् ] श्रमणोंको [प्रणम्य ] प्रणाम करके, [श्रामण्यं प्रतिपद्यताम् ] (जीव) श्रामण्यको अंगीकार करो ।।२०१।।
टीका : — जैसे दुःखोंसे मुक्त होनेके अर्थी मेरे आत्माने — १‘‘किच्चा अरहंताणं सिद्धाणं तह णमो गणहराणं । अज्झावयवग्गाणं साहूणं चेव सव्वेसिं ।। तेसिं विसुद्धदंसणणाणपहाणासमं समासेज्ज । उवसंपयामि सम्मं जत्तो णिव्वाणसंपत्ती ।’’ इसप्रकार अर्हन्तों, सिद्धों, आचार्यों, उपाध्यायों तथा साधुओंको २प्रणाम – वंदनात्मक नमस्कारपूर्वक ३विशुद्धदर्शनज्ञानप्रधान साम्यनामक श्रामण्यको — जिसका इस ग्रंथमें कहे हुए (ज्ञानतत्त्वप्रज्ञापन और ज्ञेयतत्त्वप्रज्ञापन नामक) दो अधिकारोंकी रचना द्वारा सुस्थितपन हुआ है उसे — स्वयं अंगीकार किया, उसीप्रकार दूसरोंका आत्मा भी, यदि दुःखोंसे मुक्त होनेका अर्थी (इच्छुक) हो तो, उसे अंगीकार करे । उस (श्रामण्य) को अंगीकार करनेका जो ४यथानुभूत मार्ग है उसके प्रणेता हम यह खड़े हैं ।।२०१।। १. यह, ज्ञानतत्त्वप्रज्ञापनकी चौथी और पाँचवी गाथायें हैं । २. नमस्कार प्रणाम – वंदनमय है । (विशेषके लिये देखो पृष्ठ ४ का फु टनोट) ३. विशुद्धदर्शनज्ञानप्रधान = जिसमें विशुद्ध दर्शन और ज्ञान प्रधान है ऐसा । [साम्य नामक श्रामण्यमें विशुद्ध
Page 375 of 513
PDF/HTML Page 408 of 546
single page version
यो हि नाम श्रमणो भवितुमिच्छति स पूर्वमेव बन्धुवर्गमापृच्छते, गुरुकलत्रपुत्रेभ्य आत्मानं विमोचयति, ज्ञानदर्शनचारित्रतपोवीर्याचारमासीदति । तथा हि — एवं बन्धुवर्ग- मापृच्छते, अहो इदंजनशरीरबन्धुवर्गवर्तिन आत्मानः, अस्य जनस्य आत्मा न किंचनापि युष्माकं भवतीति निश्चयेन यूयं जानीत; तत आपृष्टा यूयं; अयमात्मा अद्योद्भिन्नज्ञानज्योतिः शिवकुमारमहाराजनामा प्रतिज्ञां करोतीति भणितम्, इदानीं तु ममात्मना चारित्रं प्रतिपन्नमिति पूर्वापरविरोधः । परिहारमाह – ग्रन्थप्रारम्भात्पूर्वमेव दीक्षा गृहीता तिष्ठति, परं किंतु ग्रन्थकरणव्याजेन क्वाप्यात्मानं भावनापरिणतं दर्शयति, क्वापि शिवकुमारमहाराजं, क्वाप्यन्यं भव्यजीवं वा । तेन कारणेनात्र ग्रन्थे पुरुषनियमो नास्ति, कालनियमो नास्तीत्यभिप्रायः ।।२०१।। अथ श्रमणो भवितुमिच्छन्पूर्वं क्षमितव्यं करोति — ‘उवठ्ठिदो होदि सो समणो’ इत्यग्रे षष्ठगाथायां यद्वयाख्यानं तिष्ठति तन्मनसि धृत्वा पूर्वं किं कृत्वा श्रमणो भविष्यतीति व्याख्याति — आपिच्छ आपृच्छय पृष्टवा । कम् ।
अन्वयार्थ : — (श्रामण्यार्थी) [बन्धुवर्गम् आपृच्छ्य ] बंधुवर्गसे विदा माँगकर [गुरुकलत्रपुत्रैः विमोचितः ] बड़ोंसे, स्त्री और पुत्रसे मुक्त किया हुआ [ज्ञानदर्शनचारित्रतपोवीर्याचारम् आसाद्य ] ज्ञानाचार, दर्शनाचार, चारित्राचार, तपाचार और वीर्याचारको अंगीकार करके........ ।।२०२।।
टीका : — जो श्रमण होना चाहता है, वह पहले ही बंधुवर्गसे (सगेसंबंधियोंसे) विदा माँगता है, गुरुजनों (बड़ों) से, स्त्री और पुत्रोंसे अपनेको छुड़ाता है, ज्ञानाचार, दर्शनाचार, चारित्राचार, तपाचार तथा वीर्याचारको अंगीकार करता है । वह इसप्रकार है : —
बंधुवर्गसे इसप्रकार विदा लेता है : — अहो ! इस पुरुषके शरीरके बंधुवर्गमें प्रवर्तमान आत्माओ ! इस पुरुषका आत्मा किंचित्मात्र भी तुम्हारा नहीं है, — इसप्रकार तुम निश्चयसे
Page 376 of 513
PDF/HTML Page 409 of 546
single page version
आत्मानमेवात्मनोऽनादिबन्धुमुपसर्पति । अहो इदंजनशरीरजनकस्यात्मन्, अहो इदंजनशरीर- जनन्या आत्मन्, अस्य जनस्यात्मा न युवाभ्यां जनितो भवतीति निश्चयेन युवां जानीतं; तत इममात्मानं युवां विमुंचतम्; अयमात्मा अद्योद्भिन्नज्ञानज्योतिः आत्मानमेवात्मनो- ऽनादिजनकमुपसर्पति । अहो इदंजनशरीररमण्या आत्मन्, अस्य जनस्यात्मानं न त्वं रमय- सीति निश्चयेन त्वं जानीहि; तत इममात्मानं विमुंच; अयमात्मा अद्योद्भिन्नज्ञानज्योतिः स्वानुभूतिमेवात्मनोऽनादिरमणीमुपसर्पति । अहो इदंजनशरीरपुत्रस्यात्मन्, अस्य जनस्यात्मनो न त्वं जन्यो भवसीति निश्चयेन त्वं जानीहि; तत इममात्मानं विमुंच; अयमात्मा अद्योद्भिन्नज्ञानज्योतिः आत्मानमेवात्मनोऽनादिजन्यमुपसर्पति । एवं गुरुकलत्रपुत्रेभ्य आत्मानं बंधुवग्गं बन्धुवर्गं गोत्रम् । ततः कथंभूतो भवति । विमोचिदो विमोचितस्त्यक्तो भवति । कैः कर्तृभूतैः । गुरुकलत्तपुत्तेहिं पितृमातृकलत्रपुत्रैः । पुनरपि किं कृत्वा श्रमणो भविष्यति । आसिज्ज आसाद्य आश्रित्य । कम् । णाणदंसणचरित्ततववीरियायारं ज्ञानदर्शनचारित्रतपोवीर्याचारमिति । अथ विस्तरः — अहो बन्धुवर्ग- पितृमातृकलत्रपुत्राः, अयं मदीयात्मा सांप्रतमुद्भिन्नपरमविवेकज्योतिस्सन् स्वकीयचिदानन्दैकस्वभावं परमात्मानमेव निश्चयनयेनानादिबन्धुवर्गं पितरं मातरं कलत्रं पुत्रं चाश्रयति, तेन कारणेन मां मुञ्चत यूयमिति क्षमितव्यं करोति । ततश्च किं करोति । परमचैतन्यमात्रनिजात्मतत्त्वसर्वप्रकारोपादेय- रुचिपरिच्छित्तिनिश्चलानुभूतिसमस्तपरद्रव्येच्छानिवृत्तिलक्षणतपश्चरणस्वशक्त्यनवगूहनवीर्याचाररूपं जानो । इसलिये मैं तुमसे विदा लेता हूँ । जिसे ज्ञानज्योति प्रगट हुई है ऐसा यह आत्मा आज अपने आत्मारूपी अपने अनादिबंधुके पास जा रहा है ।
अहो ! इस पुरुषके शरीरके जनक (पिता)के आत्मा ! अहो ! इस पुरुषके शरीरकी जननी (माता) के आत्मा ! इस पुरुषका आत्मा तुम्हारे द्वारा जनित (उत्पन्न) नहीं है, ऐसा तुम निश्चयसे जानो । इसलिये तुम इस आत्माको छोड़ो । जिसे ज्ञानज्योति प्रगट हुई है ऐसा यह आत्मा आज आत्मारूपी अपने अनादिजनकके पास जा रहा है । अहो ! इस पुरुषके शरीरकी रमणी (स्त्री)के आत्मा ! तू इस पुरुषके आत्माको रमण नहीं कराता, ऐसा तू निश्चयसे जान । इसलिये तू इस आत्माको छोड़ । जिसे ज्ञानज्योति प्रगट हुई है ऐसा यह आत्मा आज अपनी स्वानुभूतिरूपी अनादि – रमणीके पास जा रहा है । अहो ! इस पुरुषके शरीरके पुत्र आत्मा ! तू इस पुरुषके आत्माका जन्य (उत्पन्न किया गया – पुत्र) नहीं है, ऐसा तू निश्चयसे जान । इसलिये तू इस आत्माको छोड़ । जिसे ज्ञानज्योति प्रगट हुई है ऐसा यह आत्मा आज आत्मारूपी अपने अनादि जन्यके पास जा रहा है । — इसप्रकार बड़ोंसे, स्त्रीसे और पुत्रसे अपनेको छुड़ाता है ।
(यहाँ ऐसा समझना चाहिये कि जो जीव मुनि होना चाहता है वह कुटुम्बसे सर्वप्रकारसे विरक्त ही होता है । इसलिये कुटुम्बकी सम्मतिसे ही मुनि होनेका नियम नहीं है । इसप्रकार कुटुम्बके भरोसे रहने पर तो, यदि कुटुम्ब किसीप्रकारसे सम्मति ही नहीं दे तो मुनि ही नहीं
Page 377 of 513
PDF/HTML Page 410 of 546
single page version
विमोचयति । तथा अहो कालविनयोपधानबहुमानानिह्नवार्थव्यंजनतदुभयसम्पन्नत्वलक्षण- ज्ञानाचार, न शुद्धस्यात्मनस्त्वमसीति निश्चयेन जानामि, तथापि त्वां तावदासीदामि यावत्त्वत्प्रसादात् शुद्धमात्मानमुपलभे । अहो निःशंकि तत्वनिःकांक्षितत्वनिर्विचिकित्सत्वनिर्मूढ- दृष्टित्वोपबृंहणस्थितिकरणवात्सल्यप्रभावनालक्षणदर्शनाचार, न शुद्धस्यात्मनस्त्वमसीति निश्चयेन जानामि, तथापि त्वां तावदासीदामि यावत् त्वत्प्रसादात् शुद्धमात्मानमुपलभे । अहो मोक्षमार्गप्रवृत्तिकारणपंचमहाव्रतोपेतकायवाङ्मनोगुप्तीर्याभाषैषणादाननिक्षेपणप्रतिष्ठापनसमिति- लक्षणचारित्राचार, न शुद्धस्यात्मनस्त्वमसीति निश्चयेन जानामि, तथापि त्वां तावदासीदामि यावत्त्वत्प्रसादात् शुद्धमात्मानमुपलभे । अहो अनशनावमौदर्यवृत्तिपरिसंख्यानरसपरित्याग- विविक्तशय्यासनकायक्लेशप्रायश्चित्तविनयवैयावृत्त्यस्वाध्यायध्यानव्युत्सर्गलक्षणतपआचार, न निश्चयपञ्चाचारमाचारादिचरणग्रन्थकथिततत्साधकव्यवहारपञ्चाचारं चाश्रयतीत्यर्थः । अत्र यद्गोत्रादिभिः सह क्षमितव्यव्याख्यानं कृतं तदत्रातिप्रसंगनिषेधार्थम् । तत्र नियमो नास्ति । कथमिति चेत् । पूर्वकाले प्रचुरेण भरतसगररामपाण्डवादयो राजान एव जिनदीक्षां गृह्णन्ति, तत्परिवारमध्ये यदा कोऽपि मिथ्यादृष्टिर्भवति तदा धर्मस्योपसर्गं करोतीति । यदि पुनः कोऽपि मन्यते गोत्रसम्मतं कृत्वा हुआ जा सकेगा । इसप्रकार कुटुम्बको सम्मत करके ही मुनित्वके धारण करनेका नियम न होने पर भी, कुछ जीवोंके मुनि होनेसे पूर्व वैराग्यके कारण कुटुम्बको समझानेकी भावनासे पूर्वोक्त प्रकारके वचन निकलते हैं । ऐसे वैराग्यके वचन सुनकर, कुटुम्बमें यदि कोई अल्पसंसारी जीव हो तो वह भी वैराग्यको प्राप्त होता है ।)
(अब निम्न प्रकारसे पंचाचारको अंगीकार करता है :) (जिसप्रकार बंधुवर्गसे विदा ली, अपनेको बड़ोंसे, स्त्री और पुत्रसे छुड़ाया) उसीप्रकार — अहो काल, विनय, उपधान, बहुमान, अनिह्नव, अर्थ, व्यंजन और तदुभयसंपन्न ज्ञानाचार ! मैं यह निश्चयसे जानता हूँ कि ‘तू शुद्धात्माका नहीं है; तथापि मैं तुझे तब तक अंगीकार करता हूँ जब तक कि तेरे प्रसादसे शुद्धात्माको उपलब्ध कर लूँ । अहो निःशंकितत्व, निकांक्षितत्व, निर्विचिकित्सत्व, निर्मूढदृष्टित्व, उपबृंहण, स्थितिकरण, वात्सल्य और प्रभावनास्वरूप दर्शनाचार । मैं यह निश्चयसे जानता हूँ कि तू शुद्धात्माका नहीं है, तथापि तुझे तब तक अंगीकार करता हूँ जब तक कि तेरे प्रसादसे शुद्धात्माको उपलब्ध कर लूँ । अहो, मोक्षमार्गमें प्रवृत्तिके कारणभूत, पंचमहाव्रतसहित काय – वचन – मनगुप्ति और ईर्या – भाषा – एषण – आदाननिक्षेपण – प्रतिष्ठापनसमितिस्वरूप चारित्राचार ! मैं यह निश्चयसे जानता हूँ कि तू शुद्धात्माका नहीं है, तथापि तुझे तब तक अंगीकार करता हूँ जब तक कि तेरे प्रसादसे शुद्धात्माको उपलब्ध कर लूँ । अहो अनशन, अवमौदर्य, वृत्तिपरिसंख्यान, रसपरित्याग, विविक्त પ્ર. ૪૮
Page 378 of 513
PDF/HTML Page 411 of 546
single page version
शुद्धस्यात्मनस्त्वमसीति निश्चयेन जानामि, तथापि त्वां तावदासीदामि यावत् त्वत्प्रसादात् शुद्धमात्मानमुपलभे । अहो समस्तेतराचारप्रवर्तकस्वशक्त्यनिगूहनलक्षणवीर्याचार, न शुद्ध- स्यात्मनस्त्वमसीति निश्चयेन जानामि, तथापि त्वां तावदासीदामि यावत्त्वत्प्रसादात् शुद्धमा- त्मानमुपलभे । एवं ज्ञानदर्शनचारित्रतपोवीर्याचारमासीदति च ।।२०२।। पश्चात्तपश्चरणं करोमि तस्य प्रचुरेण तपश्चरणमेव नास्ति, कथमपि तपश्चरणे गृहीतेऽपि यदि गोत्रादि- ममत्वं करोति तदा तपोधन एव न भवति । तथाचोक्त म् — ‘‘जो सकलणयररज्जं पुव्वं चइऊण कुणइ य ममत्तिं । सो णवरि लिंगधारी संजमसारेण णिस्सारो’’ ।।२०२।। अथ जिनदीक्षार्थी भव्यो जैनाचार्य- माश्रयति — समणं निन्दाप्रशंसादिसमचित्तत्वेन पूर्वसूत्रोदितनिश्चयव्यवहारपञ्चाचारस्याचरणाचारण- प्रवीणत्वात् श्रमणम् । गुणड्ढं चतुरशीतिलक्षगुणाष्टादशसहस्रशीलसहकारिकारणोत्तमनिजशुद्धात्मानुभूति- गुणेनाढयं भृतं परिपूर्णत्वाद्गुणाढयम् । कुलरूववयोविसिट्ठं लोकदुगुंच्छारहितत्वेन जिनदीक्षायोग्यं कुलं शय्यासन, कायक्लेश, प्रायश्चित्त, विनय, वैयावृत्य, स्वाध्याय, ध्यान और व्युत्सर्गस्वरूप तपाचार ! मैं यह निश्चयसे जानता हूँ कि तू शुद्धात्मा नहीं है तथापि तुझे तब तक अंगीकार करता हूँ जब तक तेरे प्रसादसे शुद्धात्माको उपलब्ध कर लूँ ! अहो समस्त इतर (वीर्याचारके अतिरिक्त अन्य) आचारमें प्रवृत्ति करानेवाली स्वशक्तिके अगोपनस्वरूप वीर्याचार ! मैं यह निश्चयसे जानता हूँ कि तू शुद्धात्माका नहीं है, तथापि तुझे तब तक अंगीकार करता हूँ जब तक कि तेरे प्रसादसे शुद्धात्माको उपलब्ध कर लूँ — इसप्रकार ज्ञानाचार, दर्शनाचार, चारित्राचार, तपाचार तथा वीर्याचारको अंगीकार करता है ।
(सम्यग्दृष्टि जीव अपने स्वरूपको जानता है – अनुभव करता है और अपनेको अन्य समस्त व्यवहारभावोंसे भिन्न जानता है । जबसे उसे स्व – परका विवेकस्वरूप भेदविज्ञान प्रगट हुआ था तभी से वह समस्त विभावभावोंका त्याग कर चुका है और तभीसे उसने टंकोत्कीर्ण निजभाव अंगीकार किया है । इसलिये उसे न तो त्याग करनेको रहा है और न कुछ ग्रहण
— अंगीकार करनेको रहा है । स्वभावदृष्टिकी अपेक्षासे ऐसा होने पर भी, वह पर्यायमें पूर्वबद्ध कर्मोंके उदयके निमित्तसे अनेक प्रकारके विभावभावरूप परिणमित होता है । इस विभावपरिणतिको पृथक् होती न देखकर वह आकुल – व्याकुल भी नहीं होता और वह सकल विभावपरिणतिको दूर करनेका पुरुषार्थ किये बिना भी नहीं करता । सकल विभावपरिणतिसे रहित स्वभावदृष्टिके बलस्वरूप पुरुषार्थसे गुणस्थानोंकी परिपाटीके सामान्य क्रमानुसार उसके प्रथम अशुभ परिणतिकी हानि होती है, और फि र धीरे धीरे शुभ परिणति भी छूटती जाती है । ऐसा होनेसे वह शुभरागके उदयकी भूमिकामें गृहवासका और कुटुम्बका त्यागी होकर व्यवहाररत्नत्रयरूप पंचाचारको अंगीकार करता है । यद्यपि वह ज्ञानभावसे समस्त शुभाशुभ क्रियाओंका त्यागी है तथापि पर्यायमें शुभराग नहीं छूटनेसे वह पूर्वोक्तप्रकारसे पंचाचारको ग्रहण करता है ।) ।।२०२।।
Page 379 of 513
PDF/HTML Page 412 of 546
single page version
ततो हि श्रामण्यार्थी प्रणतोऽनुगृहीतश्च भवति । तथा हि — आचरिताचारितसमस्त- विरतिप्रवृत्तिसमानात्मरूपश्रामण्यत्वात् श्रमणं, एवंविधश्रामण्याचरणाचारणप्रवीणत्वात् गुणाढयं, भण्यते । अन्तरङ्गशुद्धात्मानुभूतिज्ञापकं निर्ग्रन्थनिर्विकारं रूपमुच्यते । शुद्धात्मसंवित्तिविनाशकारिवृद्ध- बालयौवनोद्रेकजनितबुद्धिवैकल्यरहितं वयश्चेति । तैः कुलरूपवयोभिर्विशिष्टत्वात् कुलरूपवयो- विशिष्टम् । इट्ठदरं इष्टतरं सम्मतम् । कैः । समणेहिं निजपरमात्मतत्त्वभावनासहितसमचित्तश्रमणैर- न्याचार्यैः । गणिं एवंविधगुणविशिष्टं परमात्मभावनासाधकदीक्षादायकमाचार्यम् । तं पि पणदो न केवलं तमाचार्यमाश्रितो भवति, प्रणतोऽपि भवति । केन रूपेण । पडिच्छ मं हे भगवन्, अनन्तज्ञानादि- जिनगुणसंपत्तिकारणभूताया अनादिकालेऽत्यन्तदुर्लभाया भावसहितजिनदीक्षायाः प्रदानेन प्रसादेन मां
अन्वयार्थ : — [श्रमणं ] जो श्रमण है, [गुणाढयं ] गुणाढय है, [कुलरूपवयो विशिष्टं ] कुल, रूप तथा वयसे विशिष्ट है, और [श्रमणैः इष्टतरं ] श्रमणोंको अति इष्ट है [तम् अपि गणिनं ] ऐसे गणीको [माम् प्रतीच्छ इति ] ‘मुझे स्वीकार करो’ ऐसा कहकर [प्रणतः ] प्रणत होता है (-प्रणाम करता है ) [च ] और [अनुग्रहीतः ] अनुगृहीत होता है ।।२०३।।
टीका : — पश्चात् श्रामण्यार्थी प्रणत और अनुगृहीत होता है । वह इसप्रकार है कि — आचरण करनेमें और आचरण करानेमें आनेवाली समस्त विरतिकी प्रवृत्तिके १समान आत्मरूप — ऐसे श्रामण्यपनेके कारण जो ‘श्रमण’ है; ऐसे श्रामण्यका आचरण करनेमें और आचरण करानेमें प्रवीण होनेसे जो ‘गुणाढय’ है; सर्व लौकिकजनोंके द्वारा निःशंकतया सेवा करने योग्य होनेसे और कुलक्रमागत (कुलक्रमसे उतर आनेवाले) क्रूरतादि दोषोंसे रहित होनेसे जो १. समान = तुल्य, बराबर, एकसा, मिलता हुआ । [विरतिकी प्रवृत्तिके तुल्य आत्माका रूप अर्थात् विरतिकी
Page 380 of 513
PDF/HTML Page 413 of 546
single page version
सकललौकिकजननिःशंक सेवनीयत्वात् कुलक्रमागतक्रौर्यादिदोषवर्जितत्वाच्च कुलविशिष्टं, अन्त- रंगशुद्धरूपानुमापकबहिरंगशुद्धरूपत्वात् रूपविशिष्टं, शैशववार्धक्यकृ तबुद्धिविक्लवत्वाभावा- द्यौवनोद्रेक विक्रि याविविक्त बुद्धित्वाच्च वयोविशिष्टं निःशेषितयथोक्तश्रामण्याचरणाचारणविषय- पौरुषेयदोषत्वेन मुमुक्षुभिरभ्युपगततरत्वात् श्रमणैरिष्टतरं च गणिनं शुद्धात्मतत्त्वोपलम्भ- साधकमाचार्यं शुद्धात्मतत्त्वोपलम्भसिद्धया मामनुगृहाणेत्युपसर्पन् प्रणतो भवति । एवमियं ते शुद्धात्मतत्त्वोपलम्भसिद्धिरिति तेन प्रार्थितार्थेन संयुज्यमानोऽनुगृहीतो भवति ।।२०३।।
प्रतीच्छ स्वीकुरु । चेदि अणुगहिदो न केवलं प्रणतो भवति, तेनाचार्येणानुगृहीतः स्वीकृतश्च भवति । हे भव्य, निस्सारसंसारे दुर्लभबोधिं प्राप्य निजशुद्धात्मभावनारूपया निश्चयचतुर्विधाराधनया मनुष्यजन्म सफलं कुर्वित्यनेन प्रकारेणानुगृहीतो भवतीत्यर्थः ।।२०३।। अथ गुरुणा स्वीकृतः सन् कीदृशो भवतीत्युपदिशति — णाहं होमि परेसिं नाहं भवामि परेषाम् । निजशुद्धात्मनः सकशात्परेषां भिन्नद्रव्याणां ‘कुलविशिष्ट है; अंतरंग शुद्धरूपका अनुमान करानेवाला बहिरंग शुद्धरूप होनेसे जो ‘रूपविशिष्ट’ है, बालकत्व और वृद्धत्वसे होनेवाली १बुद्धिविक्लवताका अभाव होनेसे तथा २यौवनोद्रेककी विक्रियासे रहित बुद्धि होनेसे जो ‘वयविशिष्ट’ है; और यथोक्त श्रामण्यका आचरण करने तथा आचरण कराने सम्बन्धी ३पौरुषेय दोषोंको निःशेषतया नष्ट कर देनेसे मुमुक्षुओंके द्वारा (प्रायश्चित्तादिके लिये) जिनका बहुआश्रय लिया जाता है इसलिये जो ‘श्रमणोंको अतिइष्ट’ है, ऐसे गणीके निकट — शुद्धात्मतत्त्वकी उपलब्धिके साधक आचार्यके निकट — ‘शुद्धात्मतत्त्वकी उपलब्धिरूप सिद्धिसे मुझे अनुगृहीत करो’ ऐसा कहकर (श्रामण्यार्थी) जाता हुआ प्रणत होता है । ‘इस प्रकार यह तुझे शुद्धात्मतत्त्वकी उपलब्धिरूप सिद्धि’ ऐसा (कहकर) उस गणीके द्वारा (वह श्रामण्यार्थी) ४प्रार्थित अर्थसे संयुक्त किया जाता हुआ अनुगृहीत होता है ।।२०३।।
पश्चात् वह कैसा होता है, सो उपदेश करते हैं : — १. विक्लवता = अस्थिरता; विकलता । २. यौवनोद्रेक = यौवनका जोश, यौवनकी अतिशयता । ३. पौरुषेय = मनुष्यके लिये संभवित । ४. प्रार्थित अर्थ = प्रार्थना करके माँगी गई वस्तु ।
Page 381 of 513
PDF/HTML Page 414 of 546
single page version
ततोऽपि श्रामण्यार्थी यथाजातरूपधरो भवति । तथा हि — अहं तावन्न किंचिदपि परेषां भवामि, परेऽपि न किंचिदपि मम भवन्ति, सर्वद्रव्याणां परैः सह तत्त्वतः समस्तसम्बन्धशून्यत्वात् । तदिह षड्द्रव्यात्मके लोके न मम किंचिदप्यात्मनोऽन्यदस्तीति निश्चितमतिः परद्रव्यस्वस्वामिसम्बन्धनिबन्धनानामिन्द्रियनोइन्द्रियाणां जयेन जितेन्द्रियश्च सन् धृतयथानिष्पन्नात्मद्रव्यशुद्धरूपत्वेन यथाजातरूपधरो भवति ।।२०४।। संबन्धी न भवाम्यहम् । ण मे परे न मे संबन्धीनि परद्रव्याणि । णत्थि मज्झमिह किंचि नास्ति ममेह किंचित् । इह जगति निजशुद्धात्मनो भिन्नं किंचिदपि परद्रव्यं मम नास्ति । इदि णिच्छिदो इति निश्चितमतिर्जातः । जिदिंदो जादो इन्द्रियमनोजनितविकल्पजालरहितानन्तज्ञानादिगुणस्वरूपनिजपरमात्म- द्रव्याद्विपरीतेन्द्रियनोइन्द्रियाणां जयेन जितेन्द्रियश्च संजातः सन् जधजादरूवधरो यथाजातरूपधरः, व्यवहारेण नग्नत्वं यथाजातरूपं, निश्चयेन तु स्वात्मरूपं, तदित्थंभूतं यथाजातरूपं धरतीति यथाजात- रूपधरः निर्ग्रन्थो जात इत्यर्थः ।।२०४।। अथ तस्य पूर्वसूत्रोदितयथाजातरूपधरस्य निर्ग्रन्थस्यानादि- कालदुर्लभायाः स्वात्मोपलब्धिलक्षणसिद्धेर्गमकं चिह्नं बाह्याभ्यन्तरलिङ्गद्वयमादिशति — जधजादरूवजादं पूर्वसूत्रोक्त लक्षणयथाजातरूपेण निर्ग्रन्थत्वेन जातमुत्पन्नं यथाजातरूपजातम् । उप्पाडिदकेसमंसुगं
अन्वयार्थ : — [अहं ] मैं [परेषां ] दूसरोंका [न भवामि ] नहीं हूँ [परे मे न ] पर मेरे नहीं हैं, [इह ] इस लोकमें [मम ] मेरा [किंचित् ] कुछ भी [न अस्ति ] नहीं है — [इति निश्चितः ] ऐसा निश्चयवान् और [जितेन्द्रियः ] जितेन्द्रिय होता हुआ [यथाजातरूपधरः ] यथाजातरूपधर (सहजरूपधारी) [जातः ] होता है ।।२०४।।
टीका : — और तत्पश्चात् श्रामण्यार्थी १यथाजातरूपधर होता है । वह इसप्रकार : — ‘प्रथम तो मैं किंचित्मात्र भी परका नहीं हूँ, पर भी किंचित्मात्र मेरे नहीं हैं, क्योंकि समस्त द्रव्य २तत्त्वतः परके साथ समस्त सम्बन्ध रहित हैं; इसलिये इस षड्द्रव्यात्मक लोकमें आत्मासे अन्य कुछ भी मेरा नहीं है;’ — इसप्रकार निश्चित मतिवाला (वर्तता हुआ) और परद्रव्योंके साथ स्व – स्वामिसंबंध जिनका आधार है ऐसी इन्द्रियों और नो – इन्द्रियोंके जयसे जितेन्द्रिय होता हुआ वह (श्रामण्यार्थी) आत्मद्रव्यका ३यथानिष्पन्न शुद्धरूप धारण करनेसे यथाजातरूपधर होता है ।।२०४।। १. यथाजातरूपधर = (आत्माका) जैसा, मूलभूत रूप है वैसा (-सहज, स्वाभाविक) रूप धारण करनेवाला । २. तत्त्वतः = वास्तवमें; तत्त्वकी दृष्टिसे; परमार्थतः । ३. यथानिष्पन्न = जैसा बना हुआ है वैसा, सहज, स्वाभाविक ।
Page 382 of 513
PDF/HTML Page 415 of 546
single page version
अथैतस्य यथाजातरूपधरत्वस्यासंसारानभ्यस्तत्वेनात्यन्तमप्रसिद्धस्याभिनवाभ्यास- कौशलोपलभ्यमानायाः सिद्धेर्गमकं बहिरंगान्तरंगलिंगद्वैतमुपदिशति —
अब, अनादि संसारसे अनभ्यस्त होनेसे जो अत्यन्त अप्रसिद्ध है और १अभिनव अभ्यासमें कौशल्य द्वारा जिसकी सिद्धि उपलब्ध होती है ऐसे इस यथाजातरूपधरपनेके बहिरंग और अंतरंग दो लिंगोंका उपदेश करते हैं : —
अन्वयार्थ : — [यथाजातरूपजातम् ] जन्मसमयके रूप जैसा रूपवाला, [उत्पाटितकेशश्मश्रुकं ] सिर और डाढ़ी – मूछके बालोंका लोंच किया हुआ, [शुद्धं ] शुद्ध (अकिंचन), [हिंसादितः रहितम् ] हिंसादिसे रहित और [अप्रतिकर्म ] प्रतिकर्म (शारीरिक श्रृंगार)से रहित — [लिंगं भवति ] ऐसा (श्रामण्यका बहिरंग) लिंग है ।।२०५ -२०६।। १. अभिनव = बिलकुल नया । (अनादि संसारसे अनभ्यस्त यथाजातरूपधरपना अभिनव अभ्यासमें प्रवीणताके
हिंसादिथी शून्यत्व, देह – असंस्करण — ए लिंग छे. २०५.
निरपेक्षता परथी, — जिनोदित मोक्षकारण लिंग आ. २०६.
Page 383 of 513
PDF/HTML Page 416 of 546
single page version
आत्मनो हि तावदात्मना यथोदितक्रमेण यथाजातरूपधरस्य जातस्यायथाजातरूप- धरत्वप्रत्ययानां मोहरागद्वेषादिभावानां भवत्येवाभावः, तदभावात्तु तद्भावभाविनो निवसन- भूषणधारणस्य मूर्धजव्यंजनपालनस्य सकिंचनत्वस्य सावद्ययोगयुक्तत्वस्य शरीरसंस्कार- करणत्वस्य चाभावाद्यथाजातरूपत्वमुत्पाटितकेशश्मश्रुत्वं शुद्धत्वं हिंसादिरहितत्वमप्रतिकर्मत्वं च भवत्येव, तदेतद्बहिरंग लिंगम् । तथात्मनो यथाजातरूपधरत्वापसारितायथाजातरूपधरत्वप्रत्यय- मोहरागद्वेषादिभावानामभावादेव तद्भावभाविनो ममत्वकर्मप्रकमपरिणामस्य शुभाशुभोपरक्तो- द्रव्यलिङ्गं ज्ञातव्यमिति प्रथमगाथा गता ।। मुच्छारंभविमुक्कं परद्रव्यकाङ्क्षारहितनिर्मोहपरमात्मज्योति- र्विलक्षणा बाह्यद्रव्ये ममत्वबुद्धिर्मूर्च्छा भण्यते, मनोवाक्कायव्यापाररहितचिच्चमत्कारप्रतिपक्षभूत आरम्भो व्यापारस्ताभ्यां मूर्च्छारम्भाभ्यां विमुक्तं मूर्च्छारम्भविमुक्त म् । जुत्तं उवओगजोगसुद्धीहिं निर्विकारस्व- संवेदनलक्षण उपयोगः, निर्विकल्पसमाधिर्योगः, तयोरुपयोगयोगयोः शुद्धिरुपयोगयोगशुद्धिस्तया युक्त म् । ण परावेक्खं निर्मलानुभूतिपरिणतेः परस्य परद्रव्यस्यापेक्षया रहितं, न परापेक्षम् । अपुणब्भवकारणं पुनर्भवविनाशकशुद्धात्मपरिणामाविपरीतापुनर्भवस्य मोक्षस्य कारणमपुनर्भवकारणम् । जेण्हं जिनस्य संबन्धीदं जिनेन प्रोक्तं वा जैनम् । एवं पञ्चविशेषणविशिष्टं भवति । किम् । लिंगं भावलिङ्गमिति । इति
[मूर्च्छारम्भवियुक्तम् ] मूर्च्छा (ममत्व) और आरम्भ रहित, [उपयोगयोगशुद्धिभ्यां युक्तं ] उपयोग और योगकी शुद्धिसे युक्त तथा [न परापेक्षं ] परकी अपेक्षासे रहित — ऐसा [जैनं ] जिनेन्द्रदेवकथित [लिंगम् ] (श्रामण्यका अंतरंग) लिंग है [अपुनर्भवकारणम् ] जो कि मोक्षका कारण है ।
टीका : — प्रथम तो अपनेसे, यथोक्तक्रमसे १यथाजातरूपधर हुए आत्माके २अयथाजातरूपधरपनेके कारणभूत मोहरागद्वेषादिभावोंका अभाव होता ही है; और उनके अभावके कारण, जो कि उनके सद्भावमें होते हैं ऐसे (१) वस्त्राभूषणका धारण, (२) सिर और डाढ़ी – मूछोंके बालोंका रक्षण, (३) सकिंचनत्व, (४) सावद्ययोगसे युक्तता तथा (५) शारीरिक संस्कारका करना, इन (पाँचों) का अभाव होता है; जिससे (उस आत्माके) (१) जन्मसमयके रूप जैसा रूप, (२) सिर और डाढ़ी – मूछके बालोंका लोंच, (३) शुद्धत्व, (४) हिंसादिरहितता तथा (५) अप्रतिकर्मत्व (शारीरिक श्रृंगार – संस्कारका अभाव) होता ही है । इसलिये यह बहिरंग लिंग है ।
और फि र, आत्माके यथाजातरूपधरपनेसे दूर किया गया जो अयथाजातरूपधरपना, उसके कारणभूत मोहरागद्वेषादिभावोंका अभाव होनेसे ही जो उनके सद्भावमें होते हैं ऐसे जो १. यथाजातरूपधर = (आत्माका) सहजरूप धारण करनेवाला । २. अयथाजातरूपधर = (आत्माका) असहजरूप धारण करनेवाला । ३. सकिंचन = जिसके पास कुछ भी (परिग्रह) हो ऐसा ।
Page 384 of 513
PDF/HTML Page 417 of 546
single page version
पयोगतत्पूर्वकतथाविधयोगाशुद्धियुक्तत्वस्य परद्रव्यसापेक्षत्वस्य चाभावान्मूर्च्छारम्भवियुक्तत्व- मुपयोगयोगशुद्धियुक्तत्वमपरापेक्षत्वं च भवत्येव, तदेतदन्तरंग लिंगम् ।।२०५।२०६।।
अथैतदुभयलिंगमादायैतदेतत्कृत्वा च श्रमणो भवतीति भवतिक्रियायां बन्धुवर्गप्रच्छन- क्रियादिशेषसकलक्रियाणां चैककर्तृकत्वमुद्योतयन्नियता श्रामण्यप्रतिपत्तिर्भवतीत्युपदिशति —
होता है; इसलिये (उस आत्माके) (१) मूर्छा और आरम्भसे रहितता, (२) उपयोग और
योगकी शुद्धिसे युक्तता तथा (३) परकी अपेक्षासे रहितता होती ही है । इसलिये यह अंतरंग
अब (श्रामण्यार्थी) इन दोनों लिंगोंको ग्रहण करके और इतना – इतना करके श्रमण होता है — इसप्रकार ३भवतिक्रियामें, बंधुवर्गसे विदा लेनेरूप क्रियासे लेकर शेष सभी क्रियाओंका एक कर्ता दिखलाते हुए, इतनेसे (अर्थात् इतना करनेसे) श्रामण्यकी प्राप्ति होती है, ऐसा उपदेश करते हैं : —
अन्वयार्थ : — [परमेण गुरुणा ] परम गुरुके द्वारा प्रदत्त [तदपि लिंगम् ] उन दोनों लिंगोंको [आदाय ] ग्रहण करके, [सं नमस्कृत्य ] उन्हें नमस्कार करके [सव्रतां क्रियां श्रुत्वा ] व्रत सहित क्रियाको सुनकर [उपस्थितः ] उपस्थित (आत्माके समीप स्थित) होता हुआ [सः ] वह [श्रमणः भवति ] श्रमण होता है ।।२०७।। १. कर्मप्रक्रम = कामको अपने ऊ पर लेना; काममें युक्त होना, कामकी व्यवस्था । २. तत्पूर्वक = उपरक्त (मलिन) उपयोगपूर्वक । ३. भवतिक्रिया = होनेरूप क्रिया ।
Page 385 of 513
PDF/HTML Page 418 of 546
single page version
ततोऽपि श्रमणो भवितुमिच्छन् लिंगद्वैतमादत्ते, गुरुं नमस्यति, व्रतक्रिये शृणोति, अथोपतिष्ठते; उपस्थितश्च पर्याप्तश्रामण्यसामग्रीकः श्रमणो भवति । तथा हि — तत इदं यथाजातरूपधरत्वस्य गमकं बहिरंगमन्तरंगमपि लिंगं प्रथममेव गुरुणा परमेणार्हद्भट्टारकेण तदात्वे च दीक्षाचार्येण तदादानविधानप्रतिपादकत्वेन व्यवहारतो दीयमानत्वाद्दत्तमादानक्रियया सम्भाव्य तन्मयो भवति । ततो भाव्यभावकभावप्रवृत्तेतरेतरसंवलनप्रत्यस्तमितस्वपरविभागत्वेन दत्तसर्वस्वमूलोत्तरपरमगुरुनमस्क्रियया सम्भाव्य भावस्तववन्दनामयो भवति । ततः सर्वसावद्य- योगप्रत्याख्यानलक्षणैकमहाव्रतश्रवणात्मना श्रुतज्ञानेन समये भवन्तमात्मानं जानन् सामायिक- गुरुणा परमेण दिव्यध्वनिकाले परमागमोपदेशरूपेणार्हद्भट्टारकेण, दीक्षाकाले तु दीक्षागुरुणा । लिङ्गग्रहणानन्तरं तं णमंसित्ता तं गुरुं नमस्कृत्य, सोच्चा तदनन्तरं श्रुत्वा । काम् । किरियं क्रियां बृहत्प्रतिक्रमणाम् । किंविशिष्टम् । सवदं सव्रतां व्रतारोपणसहिताम् । उवट्ठिदो ततश्चोपस्थितः स्वस्थः सन् होदि सो समणो स पूर्वोक्तस्तपोधन इदानीं श्रमणो भवतीति । इतो विस्तरः — पूर्वोक्त लिङ्गद्वय- ग्रहणानन्तरं पूर्वसूत्रोक्तपञ्चाचारमाश्रयति, ततश्चानन्तज्ञानादिगुणस्मरणरूपेण भावनमस्कारेण तथैव तद्गुणप्रतिपादकवचनरूपेण द्रव्यनमस्कारेण च गुरुं नमस्करोति । ततः परं समस्तशुभाशुभपरिणाम- निवृत्तिरूपं स्वस्वरूपे निश्चलावस्थानं परमसामायिकव्रतमारोहति स्वीकरोति । मनोवचनकायैः कृतकारितानुमतैश्च जगत्त्रये कालत्रयेऽपि समस्तशुभाशुभकर्मभ्यो भिन्ना निजशुद्धात्मपरिणतिलक्षणा या तु क्रिया सा निश्चयेन बृहत्प्रतिक्रमणा भण्यते । व्रतारोपणानन्तरं तां च शृणोति । ततो
टीका : — तत्पश्चात् श्रमण होनेका इच्छुक दोनों लिंगोंको ग्रहण करता है, गुरुको नमस्कार करता है, व्रत तथा क्रियाको सुनता है और उपस्थित होता है; उपस्थित होता हुआ श्रामण्यकी सामग्री पर्याप्त (परिपूर्ण) होनेसे श्रमण होता है । वह इसप्रकार : —
परम गुरु — प्रथम ही अर्हंतभट्टारक और उस समय (दीक्षाकालमें) दीक्षाचार्य — इस यथाजातरूपधरत्वके सूचक बहिरंग तथा अंतरंग लिंगके ग्रहणकी – विधिके प्रतिपादक होनेसे, व्यवहारसे उस लिंगके देनेवाले हैं । इसप्रकार उनके द्वारा दिये गये उन लिंगोंको ग्रहण क्रियाके द्वारा संभावित – सम्मानित करके (श्रामण्यार्थी) तन्मय होता है । और फि र जिन्होंने सर्वस्व दिया है ऐसे १मूल और उत्तर परमगुरुको, २भाव्यभावकताके कारण प्रवर्तित ✽इतरेतरमलिनके कारण जिसमेंसे स्व – परका विभाग अस्त हो गया है ऐसी नमस्कार क्रियाके द्वारा संभावित करके – सम्मानित करके ३भावस्तुति वन्दनामय होता है । पश्चात् सर्व सावद्ययोगके प्रत्याख्यानस्वरूप १. मूल परमगुरु अर्हन्तदेव तथा उत्तरपरमगुरु दीक्षाचार्यके प्रति अत्यन्त आराध्यभावके कारण आराध्य परमगुरु
और आराधक ऐसे निजका भेद अस्त हो जाता है । २. भाव्य और भावकके अर्थके लिये देखो पृष्ठ ८ का पाद टिप्पण । ✽इसका स्पष्टीकरण प्रथमकी ५ गाथाओंके टीप्पण पत्रमें देखिये । ३. भावस्तुतिवन्दनामय = भावस्तुतिमय और भाववन्दनामय । प्र. ४९
Page 386 of 513
PDF/HTML Page 419 of 546
single page version
मधिरोहति । ततः प्रतिक्रमणालोचनप्रत्याख्यानलक्षणक्रियाश्रवणात्मना श्रुतज्ञानेन त्रैकालिक- कर्मभ्यो विविच्यमानमात्मानं जानन्नतीतप्रत्युत्पन्नानुपस्थितकायवाङ्मनःकर्मविविक्त त्वमधि- रोहति । ततः समस्तावद्यकर्मायतनं कायमुत्सृज्य यथाजातरूपं स्वरूपमेकमेकाग्रेणालम्ब्य व्यव- तिष्ठमान उपस्थितो भवति । उपस्थितस्तु सर्वत्र समदृष्टित्वात् साक्षाच्छ्रमणो भवति ।।२०७।।
निर्विकल्पसमाधिबलेन कायमुत्सृज्योपस्थितो भवति । ततश्चैवं परिपूर्णश्रमणसामग्यां सत्यां परिपूर्ण- श्रमणो भवतीत्यर्थः ।।२०७।। एवं दीक्षाभिमुखपुरुषस्य दीक्षाविधानकथनमुख्यत्वेन प्रथमस्थले एक महाव्रतको सुननेरूप श्रुतज्ञानके द्वारा समयमें परिणमित होते हुए आत्माको जानता हुआ १सामायिकमें आरूढ़ होता है । पश्चात् २प्रतिक्रमण – आलोचना – प्रत्याख्यान – स्वरूप क्रियाको सुननेरूप श्रुतज्ञानके द्वारा त्रैकालिक कर्मोंसे विविक्त (भिन्न) किये जानेवाले आत्माको जानता हुआ, अतीत – अनागत – वर्तमान, मन – वचन – कायसंबंधी कर्मोंसे विविक्तता (भिन्नता)में आरूढ़ होता है । पश्चात् समस्त सावद्य कर्मोंके ३आयतनभूत कायका उत्सर्ग (उपेक्षा) करके यथाजातरूपवाले स्वरूपको, एकको एकाग्रतया अवलम्बित करके रहता हुआ, उपस्थित होता है । और उपस्थित होता हुआ, सर्वत्र समदृष्टिपनेके कारण साक्षात् श्रमण होता है ।।२०७।।
अविच्छिन्न सामायिकमें आरूढ़ हुआ होने पर भी श्रमण कदाचित् छेदोपस्थापनाके योग्य है, ऐसा अब उपदेश करते हैं : — १. समयमें (आत्मद्रव्यमें, निजद्रव्यस्वभावमें) परिणमित होना सो सामायिक है २. अतीत – वर्तमान – अनागत काय – वचन – मनसंबंधी कर्मोंसे भिन्न निजशुद्धात्मपरिणति वह प्रतिक्रमण –
नहि स्नान – दातण, एक भोजन, भूशयन, स्थितिभोजनं. २०८.
Page 387 of 513
PDF/HTML Page 420 of 546
single page version
सर्वसावद्ययोगप्रत्याख्यानलक्षणैकमहाव्रतव्यक्तिवशेन हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहविरत्या- त्मकं पंचतयं व्रतं, तत्परिकरश्च पंचतयी समितिः पंचतय इन्द्रियरोधो लोचः षट्तयमा- वश्यकमचेलक्यमस्नानं क्षितिशयनमदन्तधावनं स्थितिभोजनमेकभक्तश्चैवं एते निर्विकल्प- गाथासप्तकं गतम् । अथ निर्विकल्पसामायिकसंयमे यदा च्युतो भवति तदा सविकल्पं छेदोपस्थापन- चारित्रमारोहतीति प्रतिपादयति — वदसमिदिंदियरोधो व्रतानि च समितयश्चेन्द्रियरोधश्च व्रतसमितीन्द्रय- रोधः । लोचावस्सयं लोचश्चावश्यकानि च लोचावश्यकं, ‘‘समाहारस्यैकवचनम्’’ । अचेलमण्हाणं खिदिसयणमदंतवणं ठिदिभोयणमेगभत्तं च अचेलकास्नानक्षितिशयनादन्तधावनस्थितिभोजनैकभक्तानि । एदे खलु मूलगुणा समणाणं जिणवरेहिं पण्णत्ता एते खलु स्फु टं अष्टाविंशतिमूलगुणाः श्रमणानां जिनवरैः प्रज्ञप्ताः । तेसु पमत्तो समणो छेदोवट्ठावगो होदि तेषु मूलगुणेषु यदा प्रमत्तः च्युतो भवति । सः कः । श्रमणस्तपोधनस्तदाकाले छेदोपस्थापको भवति । छेदे व्रतखण्डने सति पुनरप्युपस्थापकश्छेदोपस्थापक इति । तथाहि — निश्चयेन मूलमात्मा, तस्य केवलज्ञानाद्यनन्तगुणा मूलगुणास्ते च निर्विकल्पसमाधिरूपेण
अन्वयार्थ : — [व्रतसमितीन्द्रियरोधः ] व्रत, समिति, इन्द्रियरोध, [लोचावश्यकम् ] लोच, आवश्यक, [अचेलम् ] अचेलपना, [अस्नानं ] अस्नान, [क्षितिशयनम् ] भूमिशयन, [अदंतधावनं ] अदंतधावन, [स्थितिभोजनम् ] खड़े – खड़े भोजन, [च ] और [एकभक्तं ] एकबार आहार — [एते ] ये [खलु ] वास्तवमें [श्रमणानां मूलगुणाः ] श्रमणोंके मूलगुण [जिनवरैः प्रज्ञप्ताः ] जिनवरोंने कहे हैं; [तेषु ] उनमें [प्रमत्तः ] प्रमत्त होता हुआ [श्रमणः ] श्रमण [छेदोपस्थापकः भवति ] छेदोपस्थापक होता है ।।२०८ -२०९।।
टीका : — सर्व सावद्ययोगके प्रत्याख्यानस्वरूप एक महाव्रतकी व्यक्तियाँ (विशेष, प्रगटताएँ) होनेसे हिंसा, असत्य, चोरी, अब्रह्म और परिग्रहकी विरतिस्वरूप पाँच प्रकारके व्रत तथा उसकी १परिकरभूत पाँच प्रकारकी समिति, पाँच प्रकारका इन्द्रियरोध, लोच, छह प्रकारके आवश्यक, २अचेलपना, अस्नान, भूमिशयन, अदंतधावन (दातुन न करना), खड़े – खड़े भोजन, और एकबार आहार — इसप्रकार ये (अट्ठाईस) निर्विकल्प सामायिकसंयमके विकल्प (भेद) १. परिकर = अनुसरण करनेवाला समुदाय; अनुचरसमूह; [समिति, इन्द्रियरोध, इत्यादि पांच व्रतोंके पीछे –
पीछे होते ही हैं, इसलिये समिति इत्यादि गुण पाँच व्रतोंका परिकर अर्थात् अनुचर समूह है] ।] २. अचेलपना = वस्त्ररहितपना, दिगम्बरपना ।