Atmadharma magazine - Ank 264 (Original language). Page: 2.

PDF/HTML Page 21 of 41
single page version

: ૧૮ : આત્મધર્મ : આસો :

આવા શુદ્ધસ્વભાવની ભાવના સિવાય બીજી કોઈ (રાગની કે સંયોગની)

ભાવનાથી સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર–વીતરાગતા–કેવળજ્ઞાન કે મોક્ષ થતો નથી, ધર્મ

થતો નથી, આનંદ થતો નથી. માટે મુમુક્ષુએ આ ભાવના નિરંતર કરવાયોગ્ય છે.

સર્વજ્ઞદેવના શાસનનો સાર, દિવ્યધ્વનિનું તાત્પર્ય અને બાર અંગના રહસ્યનો નીચોડ

‘जगत्त्रये वालत्रयेऽपि मनोवचनकायैः कृतकारितानुमतैश्च शुद्धनिश्चयनयेन

तथा सर्वेऽपि जीवाः इति निरंतर भावना कर्तव्येति।’–ત્રણ લોકમાં અને ત્રણે કાળે હું

આવો (સ્વભાવથી ભરેલો ને સર્વ વિભાવથી ખાલી) છું તથા બધા જીવો પણ એવા

જુઓ, આ ભાવના! ત્રણે કાળે ને ત્રણે લોકમાં આવી ભાવના કરવા જેવી છે.

ગમે તે ક્ષેત્રમાં કે ગમે તે કાળમાં મારો આત્મા આવો શુદ્ધસ્વરૂપ જ છે–એ ભાવના

કરવા જેવી છે. મનથી–વચનથી–કાયાથી એ જ ભાવના કરવા જેવી છે, એ જ ભાવના

પ્રશ્ન:– પહેલાં મનવચનકાયાના વ્યાપારથી હું જુદો છું–એમ કહ્યું હતું ને અહીં

ઉત્તર:– અહીં વિકલ્પ ઊઠે ને મનવચનકાયા તરફ લક્ષ જાય તો તેમાં પણ

શુદ્ધાત્માની ભાવનાની જ મુખ્યતા રાખવી એમ બતાવ્યું છે. મનમાં વિચાર ઊઠે તો તે

શુદ્ધાત્માની ભાવનાના જ પોષાક, વચન નીકળે તો તે પણ શુદ્ધાત્માની ભાવનાના જ

પ્રતિપાદક, અને કાયાની ચેષ્ટા થાય તો તે પણ શુદ્ધાત્માની ભાવનાને જ અનુરૂપ,–એ

રીતે મનવચનકાયાથી પણ શુદ્ધ આત્માની જ ભાવના ભાવવી. આમાં મનવચનકાયાની

ત્રણેકાળે આત્મસ્વભાવ આવો શુદ્ધ છે એમ ભાવના કરવી; ભૂતકાળે પણ હું

આવો શુદ્ધ જ હતો,–પણ ત્યારે હું મારા આ સ્વભાવને ભૂલ્યો હતો. હવે ભાન થતાં

ખબર પડી કે પહેલાં અજ્ઞાનદશા વખતેય મારો સ્વભાવ આવો શુદ્ધ હતો. આમ

પ્રશ્ન:– વર્તમાનમાં તો પર્યાયમાં દોષ છે, તો ત્રણેકાળે શુદ્ધતાની ભાવના કેમ

ઉત્તર:– વર્તમાન પર્યાયમાં અલ્પ દોષ છે પણ ભાઈ! એ જ વખતે પહાડ જેવડો

નિર્દોષસ્વભાવ વિદ્યમાન છે તેને પ્રધાન કર ને તેનો મહિમા લાવીને તેની ભાવના

PDF/HTML Page 22 of 41
single page version

: આસો : આત્મધર્મ : ૧૯ :

કર; તે સ્વભાવની ભાવના વડે પર્યાયનો દોષ ટળી જશે ને ને શુદ્ધતા ખીલી જશે,

પર્યાયના જરાક દોષ આડે આખા નિર્દોષ સ્વભાવને ભૂલ્યો તેથી તું ભવમાં ભટક્્યો,

પણ પર્યાયના દોષને મુખ્ય ન કરતાં તે દોષથી જુદા શુદ્ધસ્વભાવને દેખ, ને તેની જ

ભાવના કર, તો પર્યાયમાં પણ તેનું સ્વસંવેદન થશે ને દોષ નહિ રહે.
મારો આત્મા અને જગતના બધા આત્માઓ પણ આવા શુદ્ધસ્વભાવથી ભરેલા

છે; બીજા આત્માને પણ ક્ષણિક દોષ જેટલો ન દેખ પણ તેને શુદ્ધસ્વભાવના પિંડરૂપ

દેખ. બધાય આત્માને શુદ્ધસ્વભાવપણે દેખવા–તેમાં પોતાની શુદ્ધાત્મભાવનાનું જોર છે.

બધા આત્માને દ્રવ્યદ્રષ્ટિથી શુદ્ધપણે દેખે ત્યાં કોના ઉપર રાગ–દ્વેષ–થાય? ક્્યાંય ન

થાય. એટલે આ ભાવનામાં પરિણતિ રાગદ્વેષથી છૂટીને અંર્તસ્વભાવમાં વળે છે ને

વીતરાગતા થાય છે.
વિકાર તે હું, અલ્પજ્ઞ તે હું, ક્રોધી હું, રોગી હું, દુઃખી હું–એવી ભાવના ન ભાવવી,

હું તો નિર્દોષ શુદ્ધ પરમસ્વભાવી આત્મા, હું સર્વજ્ઞતાનો પૂંજ, હું ક્રોધાદિ રહિત શાંત, હું

શરીર રહિત, હું પરમ આનંદમય–એમ ઉત્તમ સ્વભાવની ભાવના નિરંતર ભાવવી.

સમયસારમાં જયસેનાચાર્યની ટીકામાં પણ શાસ્ત્રના તાત્પર્ય તરીકે આવી જ ભાવના

કરવાનું કહ્યું છે; એ જ ભવ્ય જીવોનું નિરંતર કર્તવ્ય છે, ને એ મંગળરૂપ છે.

આત્મધર્મ

આ અંકની સાથે આત્મધર્મ–માસિકનું ૨૨મું

વર્ષ પુરું થાય છે. આગામી અંકથી ૨૩મું વર્ષ

શરૂ થશે. નવા વર્ષનું લવાજમ (ચાર રૂપીઆ)

વેલાસર મોકલીને વ્યવસ્થામાં સહકાર આપવા

વિનંતિ છે. લવાજમ વેલાસર મોકલવામાં

આપની જરાક તકલીફ સંસ્થાના અને રાષ્ટ્રની

સરકારી કચેરીઓ ઉપરના કામના દબાણને

ઓછું કરવામાં સહાયરૂપ થશે. લવાજમ

મોકલવાનું સરનામું:–

શ્રી દિ. જૈન સ્વાધ્યાય મંદિર ટ્રસ્ટ

સોનગઢ (સૌરાષ્ટ્ર)

PDF/HTML Page 23 of 41
single page version

: ૨૦ : આત્મધર્મ : આસો :

નિજસ્વરૂપની અનુભવનશીલ

અને પરભાવોની મેટનશીલ

એવી જ્ઞાનજ્યોતિ

જે જ્ઞાનજ્યોતિ પ્રગટતાં આત્મામાં

મોક્ષમાર્ગનો અપૂર્વ પ્રકાશ ખીલે છે ને અનાદિના
અજ્ઞાનઅંધારા નાશ પામે છે. તે જ્ઞાનજ્યોતિ કેવી

છે? નિજ સ્વરૂપની જાણનશીલ અને પરભાવોની

મેટનશીલ, એવી તે જ્ઞાનજ્યોતિનું આ વર્ણન છે.

ભેદજ્ઞાનના અભ્યાસ માટેના વિચારો કેવા હોય તે

પણ આમાં બતાવ્યું છે.

(સમયસાર કલશટીકા–પ્રવચનો કળશ ૪૬–૪૭)

આ કર્તાકર્મ–અધિકાર છે. આત્મા સર્વજ્ઞસ્વભાવી છે; તે સ્વભાવનું ખરૂં કાર્ય

ભાઈ, તું તો જ્ઞાન છો. જ્ઞાનને પર સાથે તો કર્તાકર્મપણું નથી ને ક્રોધાદિ

સાથે પણ જ્ઞાનને કર્તાકર્મપણું નથી. ક્રોધ અને જ્ઞાનને ભિન્ન કરતી જ્ઞાનજ્યોતિ
પ્રગટ થાય છે, તે જ્ઞાનજ્યોતિ પરભાવ સાથેના કર્તાકર્મ ભાવને દૂર કરે છે. ‘આ
ક્રોધાદિ તે મારું કર્મ ને જ્ઞાનસ્વરૂપ હું તેનો કર્તા’–આવી જ્ઞાન અને ક્રોધ વચ્ચેની
જે કર્તાકર્મની બુદ્ધિ છે તે અજ્ઞાનથી જ છે. કર્તા અને કર્મ એકમેક હોય, જુદા ન
હોય; હવે જ્ઞાનને અને ક્રોધને જેણે કર્તાકર્મપણું માન્યું તેણે જ્ઞાનને અને ક્રોધાદિ
પરભાવોને એકમેક માન્યા, જુદા ન જાણ્યા, તો તે પરભાવના કર્તૃત્વથી ક્્યારે
છૂટે? પરભાવની પક્કડ કરે તેને પરભાવ ટળે નહિ ને સ્વભાવના નિર્મળ ભાવો
પ્રગટે નહિ, એટલે ધર્મ થાય નહિ.

PDF/HTML Page 24 of 41
single page version

: આસો : આત્મધર્મ : ૨૧ :

પણ, ધીર ને ઉદાર એવી સમ્યગ્જ્ઞાનજ્યોતિ જ્ઞાનને અને ક્રોધાદિને અત્યંત જુદા

જાણે છે, પરભાવના અંશમાત્રને જ્ઞાનમાં પ્રવેશવા દેતી નથી. આવી જ્ઞાનજ્યોતિ

મંગળરૂપ છે. આ જ્ઞાનજ્યોતિ સ્વકાર્યને બરાબર જાણે છે, પણ પરભાવરૂપ કાર્યને તે

જરાપણ કરતી નથી. એ જ્ઞાનજ્યોતિ જાણનશીલ છે, ને પરભાવની મેટનશીલ છે.
મિથ્યાત્વજનિત જે કર્તાકર્મની પ્રવૃત્તિ છે તેને જ્ઞાનજ્યોતિ સર્વ પ્રકારે અત્યંત દૂર કરે છે.
હજી તો આત્મા કર્તા ને જડ તેનું કાર્ય, શરીર અને કર્મને આત્મા કરે–એમ પર

સાથે આત્માને કર્તાકર્મપણું માને છે તેને તો જડ–ચેતનની ભિન્નતાનુંય ભાન નથી, એવા
જીવો તો અજ્ઞાનઅંધકારમાં પડેલા છે, ભિન્નભિન્ન વસ્તુને તેઓ દેખી શકતા નથી.
સર્વજ્ઞ પરમાત્માએ જે વસ્તુસ્વરૂપ જોયું અને ઉપદેશ્યું તેનો સંત ઉપદેશ કરે છે કે

હે જીવ! ચિદ્રૂપશક્તિ તારા આત્મામાં ભરેલી–વિદ્યમાન છે તે જ પ્રગટ થાય છે. દરેક

આત્મા સદાય જ્ઞાનશક્તિથી પરિપૂર્ણ છે. પણ તે સ્વભાવનો મહિમા લાવીને તેને

અનુભવમાં લ્યે ત્યારે આત્મા નિજસ્વરૂપનો અનુભવનશીલ થાય, અને ત્યારે જીવ–

કર્મની એકત્વબુદ્ધિ છૂટે, એટલે મિથ્યાત્વ છૂટે ને જ્ઞાનજ્યોતિ પ્રકાશમાન થાય. આવું જે

જ્ઞાન ઉદય પામ્યું તે જ્ઞાન મિથ્યાત્વાદિ પરપરિણતિને ઉખેડી નાખે છે, અને ભેદના
અનુભવરૂપ સમસ્ત વિકલ્પજાળને તોડી પાડે છે.
એક દ્રવ્યમાં તો પરિણામી અને પરિણામ એવા ભેદ પાડીને ઉપચારથી

કર્તાકર્મપણું કહેવાય છે, એક વસ્તુમાં ભેદ પાડીને કર્તા–કર્મપણું કહ્યું માટે તેને ઉપચાર

કહ્યો; પણ તેવી રીતે પર દ્રવ્ય સાથે તો ઉપચારથી પણ આત્માને કર્તાકર્મપણું નથી, કેમકે
બંનેને એક વસ્તુપણું નથી.
કર્તા–કર્મપણું ત્યાં જ હોય કે જ્યાં વ્યાપ્ય–વ્યાપકપણું હોય.

વ્યાપ્ય–વ્યાપકપણું તેમને જ હોય કે જેમને એકવસ્તુપણું હોય.

ભિન્ન વસ્તુઓમાં વ્યાપ્યવ્યાપકપણું કે કર્તાકર્મપણું કદી ન હોય.

અહીં તો એક વસ્તુમાંય કર્તાને કર્મ એવા બે ભેદ પાડવા તે ઉપચાર છે, ત્યાં પર

સાથે કર્તાકર્મની શી વાત?
જ્ઞાનસ્વરૂપ એવો હું કર્તા ને ક્રોધાદિ મારું કાર્ય, એવી જે પોતામાં જ્ઞાન ને

ક્રોધાદિ વચ્ચેની એકત્વબુદ્ધિરૂપ કર્તાકર્મની બુદ્ધિ તે પણ જ્યાં મિથ્યાત્વ છે, ત્યાં બહારના

કાર્યોના કર્તૃત્વની તો શી વાત? જીવ જ્યાં જ્ઞાની થયો કે તરત તેને એ કર્તાકર્મની

મિથ્યાબુદ્ધિ ટળી, ને પરભાવનો અકર્તા થઈને જ્ઞાનભાવપણે પરિણમ્યો; ઝળઝળતો
ભેદજ્ઞાનસૂર્ય તેના આત્મામાં ઊગ્યો.
ભેદજ્ઞાનરૂપ સૂર્ય મહા બળવાન છે, વિકલ્પોનો તેને સહારો નથી, તે જ્ઞાનસૂર્ય

PDF/HTML Page 25 of 41
single page version

: ૨૨ : આત્મધર્મ : આસો :

નિજપ્રકાશદ્વારા કર્તૃત્વના મિથ્યાત્વઅંધકારને છેદી નાંખે છે. રાગને તો તે ભેદનાર છે,

તો રાગ તેનો સહાયક કેમ હોય?
મોક્ષનું કારણ ભેદજ્ઞાન છે.

બંધનું કારણ ભેદજ્ઞાનનો અભાવ, એટલે કે પરભાવમાં એકત્વબુદ્ધિનો સદ્ભાવ

જ છે, એટલે ક્રોધાદિ સાથે કર્તાકર્મની બુદ્ધિરૂપ મિથ્યાત્વ જ બંધનું મૂળકારણ છે.
હવે મોક્ષના કારણરૂપ ભેદજ્ઞાન કેમ થાય? ને ભેદજ્ઞાનીના વિચારો કેવા હોય?

તે બતાવે છે, હું જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા, મારા સ્વરૂપમાં જ વ્યાપનાર છું, ને પર ચીજ સાથે

મારે કાંઈ સંબંધ નથી. ‘જ્ઞાનમાત્ર ભાવ હું છુ’ એમ સ્વરૂપ વિચારીને તે તરફ ઝૂકવાથી

પરભાવોથી ભિન્નતારૂપ ભેદજ્ઞાન થાય છે.
એક વસ્તુમાં કર્તા અને કર્મ એવા બે ભેદ પાડવા તે પણ જ્યાં શુદ્ધદ્રષ્ટિમાં નથી

પાલવતું, ત્યાં એક વસ્તુને અત્યંત ભિન્ન બીજી વસ્તુ સાથે સંબંધ બતાવવો એ તો

ક્્યાંથી પાલવે? પર સાથે કર્તાકર્મની બુદ્ધિવાળો અજ્ઞાની પોતાના ભિન્ન તત્ત્વને કદી

અનુભવી શકે નહિ; ને અંદર ગુણ–પર્યાયના ભેદ પાડીને તેના વિકલ્પમાં રોકાય તો

ત્યાંસુધી પણ આત્મવસ્તુ અનુભવમાં આવતી નથી. જેના વિચાર જ ભેદજ્ઞાનથી ઊલટા

છે તેને ભેદજ્ઞાન ક્્યાંથી થાય? યથાર્થ આત્મસ્વરૂપનો વિચાર અને નિર્ણય કરે તો

ભેદજ્ઞાન થાય. વિચાર એટલે વિકલ્પની વાત નથી પણ જ્ઞાનમાં સમ્યક્ નિર્ણય કરવો તે

વિચારનું કાર્ય છે. વસ્તુસ્વરૂપ તરફ વિચાર ઝૂકે તો ભેદજ્ઞાન થાય.
મારું વ્યાપ્ય–વ્યાપકપણું મારામાં છે, પર સાથે મારે અંશમાત્ર–વ્યાપ્ય–વ્યાપકપણું

કે કર્તાકર્મપણું નથી. આવા દ્રઢ વિચારજ્ઞાનવડે ઉપયોગ અંતરમાં વળતાં ભેદજ્ઞાન થાય

છે. ‘કર વિચાર તો પામ’ ભગવાને સમવસરણમાં જેવું વસ્તુસ્વરૂપ કહ્યું તેવું વિચારમાં

લેતાં તેના અભ્યાસથી તેનો અનુભવ થાય છે.
વસ્તુમાં ભેદ પાડીને વિચાર કરવામાં આવે તો તે પણ પોતામાં ને પોતામાં જ

સમાય છે, ભેદ પાડતાં પણ પર સાથે તો વસ્તુને કર્તાકર્મપણાનો સંબંધ થતો નથી; પર

સાથેના કર્તાકર્મ સંબંધની વાત તદ્ન ઊખેડી નાંખી. પોતામાં કર્તા–કર્મનો ભેદ પાડવો

એટલો પણ વ્યવહાર છે, ને એકવસ્તુના પરમાર્થ અનુભવમાં તો એટલો ભેદ પણ નથી.

પોતાના સમસ્ત ગુણ–પર્યાયોને પોતામાં જ સમાવીને, એકવસ્તુપણે જ્ઞાનજ્યોતિ

પોતાના આત્માને દેખે છે. આવી જ્ઞાનજ્યોતિમાં કોઈ વિભાવનો પ્રવેશ નથી, સમસ્ત

વિભાવથી જુદા નિજસ્વરૂપને તે અનુભવે છે માટે તે જ્ઞાનજ્યોતિ નિજસ્વરૂપની

અનુભવનશીલ છે ને પરભાવોની મેટનશીલ છે, એટલે કે સ્વરૂપને અનુભવવાનો તેનો

સ્વભાવ છે ને પરભાવોને તોડવાનો તેનો સ્વભાવ છે. આવી ભેદજ્ઞાનજ્યોતિ આત્મામાં

પ્રગટે તે મંગલપ્રભાત છે.

PDF/HTML Page 26 of 41
single page version

: આસો : આત્મધર્મ : ૨૩ :

આત્મહિતના અભિલાષીનું પ્રથમ કર્તવ્ય

તત્ત્વનિર્ણયરૂપ ધર્મ તો બાળ, વૃદ્ધ રોગી, નીરોગી, ધનવાન, નિર્ધન સુક્ષેત્રી

તથા કુક્ષેત્રી આદિ સર્વ અવસ્થામાં પ્રાપ્ત થવાયોગ્ય છે, તેથી જે પુરુષ પોતાના

હિતનો વાંછક છે તેણે સર્વથી પહેલાં આ તત્ત્વનિર્ણયરૂપ કાર્ય જ કરવું યોગ્ય છે.

[शार्दूलविक्रीडित]

न क्लेशो न धनव्ययो न गमनं देशान्तरे प्रार्थना
केषाचिन्न बलक्षयो न तु भयं पीडा न कस्माश्च न।
सावद्यं न न रोग जन्मपतनं नैवान्य सेवा नहि
चिद्रूपं स्मरणो फलं बहुतरं किन्नाद्रियन्ते बुधाः।।

[तत्त्वज्ञानतरंगिणी]

અર્થ:– ચિદ્રૂપ (જ્ઞાનસ્વરૂપ) આત્માનું સ્મરણ કરવામાં નથી કલેશ થતો, નથી ધન

ખર્ચવું પડતું, નથી દેશાંતર જવું પડતું, નથી કોઈ પાસે પ્રાર્થના કરવી પડતી, નથી બળનો ક્ષય

થતો, નથી કોઈ તરફથી ભય કે પીડા થતી; વળી તે સાવદ્ય (પાપનું કાર્ય) નથી, રોગ કે

જન્મમરણમાં પડવું પડતું નથી, કોઈની સેવા કરવી પડતી નથી; આવી કોઈ મુશ્કેલી વિના

જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માના સ્મરણનું ઘણું જ ફળ છે, તો પછી ડાહ્યા પુરુષો તેને કેમ આદરતા નથી?
વળી જેઓ તત્ત્વનિર્ણયની સન્મુખ નથી થયા તેમને જાગૃત કરવા ઠપકો આપે છે કે:–

साहिणे गुरुजोगे जे ण सुणंतीह धम्मवयणाई।
ते धिट्ठ दुठ्ठचिता अह सुहडा भवभयविहुणा।।

અર્થ:– ગુરુનો યોગ સ્વાધીન હોવા છતાં જેઓ ધર્મવચનોને સાંભળતા નથી

તેઓ ધીઠ અને દુષ્ટ ચિત્તવાળા છે અથવા તેઓ ભવભયરહિત સુભટ છે,–જે સંસારથી

શ્રી તીર્થંકરાદિક ડર્યા તેનાથી તેઓ ડરતા નથી! આમ કહીને તેના ઉપર કટાક્ષ કર્યો છે.
જેઓ શાસ્ત્રાભ્યાસદ્વારા તત્ત્વનિર્ણય તો નથી કરતા અને વિષય–કષાયના

કાર્યોમાં જ મગ્ન છે તેઓ તો અશુભોપયોગી મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે; તથા જેઓ સમ્યગ્દર્શન

વિના પૂજા, દાન, તપ, શીલ સંયમાદિ વ્યવહારધર્મમાં (શુભભાવમાં) મગ્ન છે તેઓ

શુભોપયોગી મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. માટે ભાગ્યોદયથી જેઓ મનુષ્યપર્યાય પામ્યા છે તેમણે તો

સર્વ ધર્મનું મૂળ કારણ સમ્યગ્દર્શન, અને તેનું મૂળ કારણ તત્ત્વનિર્ણય, તથા તેનું પણ

મૂળ કારણ સત્સમાગમ અને શાસ્ત્રાભ્યાસ, તે અવશ્ય કરવાયોગ્ય છે.
જે આવા અવસરને વ્યર્થ ગુમાવે છે તેમના ઉપર બુદ્ધિમાન કરુણા કરી કહે છે કે:–

प्रज्ञैव दुर्लभा सुष्ठु दुर्लभा सान्यजन्मने।
तां प्राप्य ये प्रमाद्यन्ति ते शोच्याः खलु धीमताम्।।

PDF/HTML Page 27 of 41
single page version

: ૨૪ : આત્મધર્મ : આસો :

અર્થ:– પ્રથમ તો સંસારમાં બુદ્ધિ હોવી જ દુર્લભ છે. અને પરલોક અર્થે બુદ્ધિ થવી

તો અતિ દુર્લભ છે; એવી બુદ્ધિ પ્રાપ્ત થયા છતાં જેઓ પ્રમાદ કરે છે તે જીવો વિષે

જ્ઞાનીઓને શોચ થાય છે.
આ દુર્લભ મનુષ્યજન્મ પામીને જેને સાચા જૈની થવું છે તેણે તો સત્સમાગમ

અને શાસ્ત્રના આશ્રયે તત્ત્વનિર્ણય કરવો યોગ્ય છે; પણ જે તત્ત્વનિર્ણય તો નથી કરતો,

અને પૂજા, સ્તોત્ર, દર્શન, ત્યાગ, તપ, વૈરાગ્ય, સંયમ, સંતોષ આદિ બધાંય કાર્યો કરે છે,

તેનાં એ બધાંય કાર્યો અસત્ય છે, તેનાથી મોક્ષ નથી. માટે સત્સમાગમે આગમનું સેવન,

યુક્તિનું અવલંબન, પરંપરા ગુરુઓનો ઉપદેશ અને સ્વાનુભવ દ્વારા તત્ત્વનિર્ણય કરવો

યોગ્ય છે. જિનવચન તો અપાર છે, તેનો પૂરો પાર તો શ્રી ગણધરદેવ પણ પામ્યા નહિ.

માટે જે મોક્ષ– માર્ગની પ્રયોજનભૂત રકમ છે તે તો નિર્ણયપૂર્વક અવશ્ય જાણવા યોગ્ય

છે. કહ્યું છે કે:–

अन्तो णत्थि सुईणं कालो थोओवयं च दुम्मेहा।
तं णवर सिक्खियव्वं जिं जरमरणक्खयं कुणहि।।

અર્થ:– શ્રુતિઓનો અન્ત નથી, કાળ થોડો છે, અને બુદ્ધિ અલ્પ છે; માટે હે જીવ!

તારે તે શીખવા યોગ્ય છે કે જેથી તું જન્મમરણનો નાશ કરી શકે.
આત્મહિત માટે પ્રથમ સર્વજ્ઞનો નિર્ણય

હે જીવો! તમારે જો પોતાનું ભલું કરવું છે તો સર્વ આત્મહિતનું મૂળ કારણ જે

આપ્ત તેના સાચા સ્વરૂપનો નિર્ણય કરી, જ્ઞાનમાં લાવો. કારણ કે સર્વે જીવોને સુખ પ્રિય

છે, સુખ ભાવકર્મોના નાશથી થાય છે, ભાવકર્મનો નાશ સમ્યક્ચારિત્રથી થાય છે,

સમ્યક્ચારિત્ર–સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાનપૂર્વક થાય છે, સમ્યગ્જ્ઞાન આગમથી થાય છે, આગમ

કોઈ સર્વજ્ઞ વીતરાગ પુરુષની વાણીથી ઉપજે છે. માટે જે સત્ પુરુષ છે તેમણે પોતાના

કલ્યાણ અર્થે સર્વ સુખનું મૂળ કારણ જે આપ્ત–અર્હંત–સર્વજ્ઞ પરમાત્મા તેમનો

યુક્તિપૂર્વક સારી રીતે સર્વથી પ્રથમ નિર્ણક કરી આશ્રય લેવો યોગ્ય છે. હવે જેનો ઉપદેશ

સાંભળીએ છીએ, જેના કહેલા માર્ગ ઉપર ચાલવા માગીએ છીએ, જેની સેવા પૂજા,

આસ્તિકયતા, જાપ, સ્મરણ, સ્તોત્ર, નમસ્કાર, અને ધ્યાન કરીએ છીએ એવા જે અર્હંત

સર્વજ્ઞદેવ, તેમનું પ્રથમ પોતાના જ્ઞાનમાં સ્વરૂપ તો ભાસ્યું જ નથી તો તમે નિશ્ચય કર્યા

વિના કોનું સેવન કરો છો? લોકમાં પણ એવી પદ્ધતિ છે કે અત્યંત નિષ્પ્રયોજન વાતનો

પણ નિર્ણય કરી પ્રવર્તે છે. અને તમે આત્મહિતના મૂળ આધારભૂત જે અર્હંતદેવ તેનો

પણ નિર્ણય કર્યા વિના જ પ્રવર્તો છો, તો એ મોટું આશ્ચર્ય છે!
વળી તમને નિર્ણય કરવા યોગ્ય જ્ઞાન પણ પ્રાપ્ત થયું છે. માટે તમે આ અવસરને

વૃથા ન ગુમાવો. આળસ આદિ છોડી, તેના નિર્ણયમાં પોતાને લગાવો કે જેથી તમને

વસ્તુનું સ્વરૂપ, જીવાદિનું સ્વરૂપ, સ્વ–પરનું ભેદવિજ્ઞાન, આત્માનું સ્વરૂપ, હેય–ઉપાદેય

અને શુભ–અશુભ–શુદ્ધ અવસ્થારૂપ પોતાના પદ–અપદનું

PDF/HTML Page 28 of 41
single page version

: આસો : આત્મધર્મ : ૨પ :

સ્વરૂપ–એ બધાનું સર્વ પ્રકારથી યથાર્થ જ્ઞાન થાય. સર્વ મનોરથ સિદ્ધ કરવાનો ઉપાય જે

અર્હંત–સર્વજ્ઞનું યથાર્થ જ્ઞાન, તે જે પ્રકારથી સિદ્ધ થાય તે પ્રથમ કરવા યોગ્ય છે. આ રીતે

સર્વથી પ્રથમ અર્હંત સર્વજ્ઞનો નિર્ણય કરવારૂપ કાર્ય કરવું એ શ્રીગુરુની મૂળ શિક્ષા છે.

સાચું જ્ઞાન સમ્યગ્દ્રષ્ટિને હોય છે.

પોતપોતાના પ્રકરણમાં પોતપોતાના જ્ઞેયસંબંધી અલ્પ વા વિશેષ જ્ઞાન સર્વને

હોય છે, કારણ કે લૌકિક કાર્ય તો બધાય જીવો જાણપણાપૂર્વક જ કરે છે, તેથી લૌકિક

જાણપણું તો સર્વ જીવોને થોડું વા ઘણું બની જ રહ્યું છે. પણ મોક્ષમાર્ગમાં પ્રયોજનભૂત

જે આપ્તઆગમ આદિ પદાર્થો તેનું સાચું જ્ઞાન સમ્યક્દ્રષ્ટિને જ હોય છે, તથા સર્વ જ્ઞેયનું

જ્ઞાન કેવળી ભગવાનને જ હોય છે એમ સમજવું.

જિનમતની આજ્ઞા

કોઈ કહે છે કે:– સર્વજ્ઞની સત્તા (હયાતી) નો નિશ્ચય અમારાથી ન થયો તો શું થયું?

એ દેવ તો સાચા છે ને? માટે પૂજનાદિ કરવા અફળ થોડા જ જાય છે.? તેનો ઉત્તર:– જો

તમારી કિંચિત્ મંદકષાયરૂપ પરિણતિ થશે તો પુણ્યબંધ તો થશે; પરંતુ જિનમતમાં તો દેવના

દર્શનથી આત્મદર્શનરૂપ ફળ થવું કહ્યું છે, તે તો નિયમથી સર્વજ્ઞની સત્તા જાણવાથી જ થશે,

અન્ય પ્રકારથી નહિ થાય; એ જ શ્રી પ્રવચનસાર ગાથા ૮૦માં કહ્યું છે.
વળી તમે લૌકિક કાર્યોમાં તો એવા ચતુર છો કે વસ્તુના સત્તા આદિ નિશ્ચય કર્યા

વિના જરાય પ્રવર્તતા નથી; અને અહીં તમે સત્તાને નિશ્ચય પણ ન કરતાં ઘેલા

અનધ્યવસાયી (નિર્ણય વગરના) થઈ પ્રવર્તો છે, એ મોટું આશ્ચર્ય છે! શ્લોકવાર્તિકમાં

કહ્યું છે કે–જેની સત્તાનો જ નિશ્ચય નથી થયો તેનું પરીક્ષાવાળાએ કેવી રીતે સ્તવન

કરવા યોગ્ય છે? માટે તમે સર્વ કાર્યોની પહેલાં પોતાના જ્ઞાનમાં સર્વજ્ઞની સત્તા સિદ્ધ

કરો, એ જ ધર્મનું મૂળ છે તથા એ જ જિનમતની આમ્નાય છે.

આત્મકલ્યાણના અભિલાષીને ભલામણ

જેણે આત્મકલ્યાણ કરવું છે તેણે જિનવચનરૂપ આગમનું સેવન, યુક્તિનું અવલંબન

પરંપરા ગુરુનો ઉપદેશ તથા સ્વાનુભવ એ કર્તવ્ય છે; પ્રથમ પ્રમાણ, નય, નિક્ષેપ, આદિ

ઉપાયથી જિનવચનનું સત્યપણું પોતાના જ્ઞાનમાં નક્કી કરવું. અને ગમ્યમાન થયેલાં

સત્યરૂપ સાધનના બળથી ઉત્પન્ન થયેલું જે અનુમાન, તેનાથી સર્વજ્ઞની સત્તા સિદ્ધ કરી,

તેનાં શ્રદ્ધાન, જ્ઞાન, દર્શન, પૂજન, ભક્તિ, સ્તોત્ર અને નમસ્કારાદિક કરવા યોગ્ય છે.
શ્રી જિનેન્દ્રદેવનો સેવક જાણે છે કે મારું ભલુ–બૂરું મારા પરિણામોથી જ થાય છે. આમ

સમજીને તે પોતાના હિતના ઉદ્યમમાં પ્રવર્તે છે, તથા અશુદ્ધ કાર્યોને છોડે છે. જેણે જિનદેવના

સાચા સેવક થવું હોય, વા જિનદેવે ઉપદેશેલા મોક્ષમાર્ગમાં પ્રવર્તવું હોય તેણે સર્વથી પહેલાં

જિનદેવના સાચા સ્વરૂપનો પોતાના જ્ઞાનમાં નિર્ણય કરી તેનું શ્રદ્ધાન કરવું એ કર્તવ્ય છે.

PDF/HTML Page 29 of 41
single page version

: ૨૬ : આત્મધર્મ : આસો :

વિવિધ વચનામૃત

(આત્મધર્મનો ચાલુ વિભાગ: લેખાંક : ૧૩)

(૧૮૧) સ્વાનુભવનાં કિરણ

સ્વાનુભવરૂપી સૂર્યનાં કિરણો વડે જ મોક્ષમાર્ગ દેખાય છે. જ્યાં સ્વાનુભવનાં

કિરણોનો પ્રકાશ નથી ત્યાં મોક્ષમાર્ગ દેખાતો નથી. રાગ તો અંધકારમય બંધભાવ છે,

તેના વડે મોક્ષમાર્ગ ક્્યાંથી સધાય? અરે, બંધભાવ અને મોક્ષભાવ વચ્ચે પણ જેને

વિવેક નથી એને શુદ્ધાત્માનું વીતરાગ–સંવેદન ક્્યાંથી થાય? અને સ્વાનુભવના કિરણ

ફૂટયા વગર મોક્ષમાર્ગનો પ્રકાશ ક્્યાંથી પ્રગટે? અજ્ઞાનીને સ્વાનુભવનો કણિયો પણ

નથી તો પછી મોક્ષમાર્ગ કેવો? સ્વાનુભવ વગર જે કાંઈ ભાવ કરે તે બધાય ભાવો

બંધમાર્ગમાં છે, તે કોઈ ભાવ મોક્ષમાર્ગમાં આવતા નથી, ને તેનાથી મોક્ષમાર્ગ સધાતો

નથી. સ્વાનુભવનો સૂરજ ઊગે ત્યારે મોક્ષમાર્ગ સાચો.

(૧૮૨) અમૃતભોજી નિઃશંક જ્ઞાન

અમૃતભોજી એટલે કે અતીન્દ્રિયજ્ઞાનને અનુભવનું જ્ઞાન, તેણે સિદ્ધ જેવા

નિજસ્વરૂપ સાથે એકતા કરીને, પોતાના અબંધસ્વભાવને નિઃશંક પ્રતીતમાં લીધો, તે

જ્ઞાનમાં હવે કર્મબંધની શંકા કેમ હોય? શુદ્ધતાનું ધામ એવા આ ચૈતન્યમૂર્તિ આત્માને

વિકારી માન્યો તેને જ કર્મબંધની શંકા પડે છે. ધર્માત્મા પોતાના સહજસ્વભાવમાં

નિઃશંક વર્તતા થકા, તેને જ સ્વપણે અનુભવતા થકા, જીવ કર્મથી ખરેખર બંધાયો છે–

એવી શંકાને જરાપણ પામતા નથી.
નિયમસારમાં ‘આપ્ત’ ને શંકા રહિત કહ્યા છે; તે સર્વજ્ઞ પરમાત્મા છે; અને

સર્વજ્ઞ– સ્વભાવમાં સમ્યગ્દ્રષ્ટિ નિઃશંક છે તે અપેક્ષાએ તે (ચોથા ગુણસ્થાનવર્તી

સમ્યગ્દ્રષ્ટિ) પણ આપ્ત છે.

(૧૮૩) જ્ઞાન–આનંદની ભરતી

સમકિતીને આનંદનું વેદન કરતું જ્ઞાન ઊછળ્‌યું છે, તે કોઈથી રોકાય નહિ. ઈન્દ્રિય

મન મોળાં પડે તોપણ જ્ઞાનની ભરતી અટકે નહિ. અને જ્યાં આવું જ્ઞાન નથી ત્યાં

ઈન્દ્રિયમનના અવલંબને જ્ઞાનમાં ભરતી આવી શકે નહિ, પરલક્ષી શાસ્ત્રજ્ઞાનવડે પણ

જ્ઞાનમાં ભરતી ન આવે. ભગવાન આત્મા નિજ સ્વભાવના

PDF/HTML Page 30 of 41
single page version

: આસો : આત્મધર્મ : ૨૭ :

આનંદને અનુભવતો ઉલ્લસિત થયો ત્યાં પર્યાયમાં ધર્માત્માને જે જ્ઞાન–આનંદની ભરતી

આવી, જે અપૂર્વ લબ્ધિ ઉલ્લસી, તે કોઈથી રોકાય નહિ, તેમાં ઓટ આવે નહિ.

(૧૮૪) મૂળ વસ્તુ

બહારનું બીજું યાદ રહો કે ન રહો, પણ ધર્મીને ચૈતન્યતત્ત્વના સ્વાનુભવથી

સ્વભાવના જે અવગ્રહ–ઈહા–અવાય–ધારણ થયા તે ભવાંતરે પણ ભૂલાય નહિ, જે

ભરતીથી ચૈતન્યદરિયો ઊછળ્‌યો તે હવે કેવળજ્ઞાન લીધે છૂટકો, તેમાં વચ્ચે ઓટ આવે

નહિ. અને આવા ચૈતન્યની જ્યાં અનુભૂતિ નથી ત્યાં બહારના હજારો ઉપાય વડે કે

જાણપણાવડે પણ પર્યાયમાં જ્ઞાન–આનંદની ભરતી આવી શકે નહિ. આ રીતે ચૈતન્યની

અનુભૂતિ એ મૂળવસ્તુ છે, તેમાં આનંદની ભરતી છે.

(૧૮પ) ધર્માત્માની અપૂર્વ લબ્ધિ

ધર્મી જીવ નિત્ય આનંદનો ભોજી છે, નિત્ય આનંદને જ તે ભોગવે છે. આ

આનંદનું વેદન એ મૂળવસ્તુ છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિ થયો ત્યાં આવું અપૂર્વ આનંદવેદન થયું, તે

અપૂર્વ લબ્ધિ છે. આવા આનંદના વેદન વગર અપૂર્વલબ્ધિ કહેવાય નહિ ને સમ્યક્ત્વ

થાય નહિ. અહા, અપૂર્વલબ્ધિ ધર્માત્માએ પ્રાપ્ત કરી છે, જે જ્ઞાન–આનંદ પૂર્વે કદી લબ્ધ

થયા ન હતા કે જ્ઞાન–આનંદની અપૂર્વલબ્ધિ થઈ.....સિદ્ધ સાથે એકતા થઈ, સત્તા ભિન્ન

રાખીને જાતિ અપેક્ષાએ એકતા થઈ; સિદ્ધોની પંક્તિમાં બેઠો. આવી અપૂર્વલબ્ધિ

સમ્યક્ત્વમાં પ્રાપ્ત થઈ છે.

(૧૮૬) આનંદના દરબારમાં અમૃત પીધું

સ્વાનુભવથી નિર્વિકલ્પ આનંદરૂપી અમૃત જેણે પીધું તે આત્મા સજીવન થયો;

પહેલાં વિકારની એકતારૂપ મિથ્યાત્વના ઝેરવડે ભાવમરણે મરતો હતો, પણ જ્યાં

ભેદજ્ઞાન કરીને, વિકારની ભિન્ન ચૈતન્યસ્વભાવને અનુભવમાં લીધો ત્યાં અતીન્દ્રિય

આનંદરૂપી અમૃતસંજીવનીને અનુભવતો થકો આત્મા સજીવન થયો, મરણ રહિત અમર

થયો. અહો, આવું જ્ઞાન જેને પ્રગટ્યું તેના મહિમાની શી વાત? તે પરમાત્માનો પુત્ર

થયો, તે સર્વજ્ઞનો નંદન થયો....આનંદના દરબારમાં તેણે પ્રવેશ કર્યો....ત્યાં હવે આનંદનું

જ વેદન છે.

(૧૮૭) અંદરનું પાતાળ ફોડીને આનંદધારા ઉલ્લસી

જેમ ઘરમાં જવા માટે તેના બારણાં ખખડાવે તેમ ચૈતન્યસ્વભાવના ઘરમાં

પ્રવેશવા માટે તેના બારણાં ખખડાવ એટલે કે તે સ્વભાવનો પક્ષ કર. સ્વભાવનો પક્ષ

કરીને તેમાં જેણે પ્રવેશ કર્યો તે જીવ આત્માના આનંદનો ભોગવટો કરે છે. સાતમી

નરકમાં પણ અસંખ્યાત જીવ સમ્યગ્દર્શન પામેલા છે, તેઓ સાતમી નરકમાંય

આનંદામૃતનું ભોજન કરે છે; બહારના ચોખાનો કણ કે પાણીનું ટીપું નથી

PDF/HTML Page 31 of 41
single page version

: ૨૮ : આત્મધર્મ : આસો :

મળતું પણ અંદરના ચૈતન્યભંડાર ખોલીને અતીન્દ્રિયઆનંદરૂપી અમૃતનાં ભોજનપાન

કરે છે. અરે, નરકમાં તે આનંદ હોય? હા ભાઈ, સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવને ત્યાં પણ આનંદનું

વેદન છે;–પણ તે આનંદ કાંઈ નરકમાં નથી, આનંદ તો આત્મામાં છે. નિજઆત્મામાંથી

ધર્મી જીવ આનંદને અનુભવે છે; તે આનંદ જેમ બહારના સંયોગમાંથી આવ્યો નથી તેમ

બહારના પ્રતિકૂળ સંયોગથી અટકતો પણ નથી. અંદરનું પાતાળ ફોડીને જે આનંદની

ધારા ઉલ્લસી તે ધારા કોઈથી અટકે નહિ. તે અત્યંત ધીર–ગંભીર છે.....તેનો પ્રવાહ તૂટે

નહિ, તે પ્રવાહમાં ભરતી થઈને કેવળજ્ઞાન થવાનું છે.

(૧૮૮) તે ક્્યાંથી મોક્ષ પામે?

પરમાત્મપ્રકાશમાં કહે છે કે

दाणु ण दिण्णउ मुनिवरहँ

ण वि पुञ्जिउ जिण–णाहु।

पंच ण वंदिउ परमगुरु

किमु होसइ सिव–लाहु।। १६८।।

જેણે રત્નત્રયના આરાધક મુનિવરોને ભક્તિપૂર્વક દાન દીધું નથી,

અનંતગુણધારી જિનનાથને જેણે પૂજ્યા નથી, ને પંચ પરમગુરુની ભક્તિપૂર્વક વંદના

જેણે કરી નથી–તે શ્રાવકને મોક્ષલાભ ક્્યાંથી થશે?

(૧૮૯) નિશ્ચિંત થા

હે જીવ! તું પરદ્રવ્યની ચિન્તાને છોડીને જ્યારે સ્વદ્રવ્યના ધ્યાનમાં તત્પર થઈશ

ત્યારે જ ભવભ્રમણથી છૂટીશ. પરમાત્મસ્વભાવથી પરાંગ્મુખ થઈને પરદ્રવ્યની જેટલી

ચિંતાજાળ છે તે સંસારનું કારણ છે. હોનહાર તીર્થંકર પણ જ્યાંંસુધી પર દ્રવ્યની

ચિન્તામાં આસક્ત છે ને સ્વદ્રવ્યમાં લીન થતા નથી ત્યાં સુધી તેમને પણ શુદ્ધોપયોગ,

કેવળજ્ઞાન કે મોક્ષ થતો નથી. ચિન્તાસક્ત જીવને નિર્વિકલ્પધ્યાન સિદ્ધ થતું નથી.

સમસ્ત પરચિંતા છોડીને ઉપયોગને જે સ્વદ્રવ્યમાં જોડે છે તેને જ નિર્વિકલ્પધ્યાન,

શુદ્ધોપયોગ, કેવળજ્ઞાન ને મોક્ષ થાય છે. માટે હે જીવ! નિશ્ચિંત થઈને તું શુદ્ધાત્માને

ભાવ. નિશ્ચિંતપુરુષો જ આત્માને સાધે છે.

(૧૯૦) સમ્યગ્દર્શન જયવંત છે

जयति सुखनिधानं मौक्षवृक्षैकबीजं

सकलमलविमुक्तं दर्शन यद्विना स्यात्।

मतिरपि कुमतिर्नु दुश्चरितं चरित्रं

भवति मनुजजन्म प्राप्तमप्राप्तमेव।। ७७।।

ધર્મોપદેશરૂપી અમૃત વર્ષાવતાં શ્રી પદ્મનંદીસ્વામી કહે છે કે તે સુખનિધાન

સમ્યગ્દર્શન આ જગતમાં જયવંત છે કે જે મોક્ષવૃક્ષનું એક બીજ છે, જે સકલ મલથી

વિમુક્ત છે, જેના વગરની મતિ તે કુમતિ છે, જેના વગરનું ચારિત્ર તે દુઃચારિત્ર છે, અને

જેના વગર આ પ્રાપ્ત થયેલો મનુષ્ય જન્મ પણ નહિ પ્રાપ્ત થવા સમાન છે.

PDF/HTML Page 32 of 41
single page version

: આસો : આત્મધર્મ : ૨૯ :

તત્ત્વરસિક જિજ્ઞાસુઓનો પ્રિય
વિભાગ–દશ પ્રશ્ન દશ ઉત્તર. આ
વિભાગ પૂ. ગુરુદેવ પાસે થયેલ
તત્ત્વચર્ચામાંથી તેમજ શાસ્ત્રોમાંથી
તૈયાર કરવામાં આવે છે.

ઉત્તર:– જન્મ–મરણ વગરનો એવો જે આત્મા–તેમાં તન્મયદશા થતાં ને દેહ

ઉત્તર:– હા, મિથ્યાદ્રષ્ટિ હોય તો જન્મી શકે; પણ આરાધક મનુષ્ય મરીને

કર્મભૂમિના મનુષ્યમાં (–વિદેહાદિમાં) જન્મે નહિ–એ નિયમ છે. વિરાધકજીવ ગમે
ત્યાં જન્મે. કદાચ કોઈ મનુષ્યને પૂર્વે મિથ્યાત્વદશામાં મનુષ્યનું આયુષ બંધાઈ ગયું
હોય ને પછી સમ્યક્ત્વ (–ક્ષાયિક) પામે તો તે આરાધક જીવ મરીને મનુષ્યમાં
ઊપજે, પણ તે અસંખ્યાત વર્ષના આયુષવાળા ભોગભૂમિના મનુષ્યમાં જ ઊપજે,
કર્મભૂમિમાં ન ઊપજે એ નિયમ છે. વિદેહક્ષેત્ર તે કર્મભૂમિ છે. ભોગભૂમિમાં ચોથા
ગુણસ્થાનથી ઉપરના કોઈ ગુણસ્થાનો હોતાં નથી. ભોગભૂમિનો જીવ ત્યાંથી મરીને
નિયમથી સ્વર્ગમાં જ જાય.

PDF/HTML Page 33 of 41
single page version

: ૩૦ : આત્મધર્મ : આસો :

(પ૩) પ્રશ્ન:– કેવળજ્ઞાનીના શરીરમાં નિગોદજીવો હોય?

ઉત્તર:– ના, કેવળજ્ઞાનીને પરમ ઔદારિક શરીર છે, તેના આશ્રયે નિગોદના જીવો
હોતાં નથી. આકાશમાં તે ક્ષેત્રે હોય,–કેમકે લોકમાં સર્વત્ર નિગોદ જીવો છે, પરંતુ તે
જીવો પરમ ઔદારિકશરીરને આશ્રિત નથી. કેવળજ્ઞાનીનું પરમ ઔદારિક શરીર,
મુનિનું આહારક શરીર, દેવોનું તથા નારકીનું વૈક્રિયિક શરીર, તથા પૃથ્વીકાય–
અપ્કાય–વાયુકાય અને તેજોકાય એ સ્થાનોના આશ્રયે નિગોદજીવો હોતાં નથી.

(પ૪) પ્રશ્ન:– જાતિસ્મરણજ્ઞાન ક્્યારે થાય?

ઉત્તર:– એ જ્ઞાન જેને પૂર્વ ભવના તે પ્રકારના સંસ્કાર હોય તેને થાય છે. પણ

મુમુક્ષુને મુખ્યતા આત્મજ્ઞાનની છે, જાતિસ્મરણની મુખ્યતા નથી. મોક્ષનું કારણ
આત્મજ્ઞાન છે, જાતિસ્મરણજ્ઞાન મોક્ષનું કારણ નથી. ધર્મસંબંધનું જાતિસ્મરણજ્ઞાન હોય
તો તે વૈરાગ્યનું કે સમ્યક્ત્વાદિનું નિમિત્ત થાય છે; પણ મુમુક્ષુને ભાવના અને પ્રયત્ન
આત્મજ્ઞાનનો હોય, જાતિસ્મરણનો નહિ.

જાતિસ્મરણ તો ભવને જાણે છે, કોઈ અજ્ઞાનીને પણ તે સંભવે છે.

આત્મજ્ઞાનથી આત્માની સ્વજાતને જાણવી તે પરમાર્થ જાતિસ્મરણ છે.

(પપ) પ્રશ્ન:– દર્શનમોહની એક પ્રકૃતિનું નામ ‘સમ્યક્ત્વ–પ્રકૃતિ’ કેમ છે?

ઉત્તર:– કેમકે તેના ઉદયની સાથે સમ્યક્ત્વ પણ હોય છે, એટલે સમ્યક્ત્વની

સહચારિણી હોવાથી તેનું નામ ‘સમ્યક્ત્વપ્રકૃતિ’ પડ્યું. ક્ષાયોપશમિક સમ્યક્ત્વની સાથે
તેનો ઉદય હોય છે.

(પ૬) પ્રશ્ન:– જીવ અત્યારે જે પુણ્ય–પાપ કરે છે તેનું ફળ ક્્યારે મળે?

ઉત્તર:– કરેલાં પુણ્ય–પાપનું ફળ કોઈ જીવને આ ભવમાં જ પણ આવી જાય

છે, ને કોઈને પછીના ભવોમાં આવે છે. કોઈને પુણ્યભાવની કે પવિત્રતાની
વિશેષતાના બળે પૂર્વનાં પાપ પલટીને પુણ્યરૂપ પણ થઈ જાય છે, એ જ રીતે તીવ્ર
પાપથી

PDF/HTML Page 34 of 41
single page version

: આસો : આત્મધર્મ : ૩૧ :

કોઈને પૂર્વનાં પુણ્ય પલટીને પાપરૂપ પણ થઈ જાય છે. (આ બંધાયેલા કર્મોની
અપેક્ષાએ વાત કરી.) પરિણામ અપેક્ષાએ પુણ્ય–પાપના ભાવનો ભોગવટો તો તે
પરિણામ વખતે જ જીવને થતો હોય છે, તેની મંદ–તીવ્ર આકુળતાને તે વખતે જ
તે વેદે છે. કોઈ જીવ શુદ્ધતાના બળે, પૂર્વે બાંધેલા કર્મોને ફળ આવ્યા પહેલાં જ
છેદી નાખે છે.

(પ૭) પ્રશ્ન:– ‘જબ તું આયો જગતમેં, જગ હંસે તું રોય,

અબ કરની ઐસી કરો તુમ હંસે જગ રોય.’

–આ પદનો ભાવાર્થ શું?

ઉત્તર:– આ દુર્લભ મનુષ્ય અવતાર પામીને આત્મહિતનું ઉત્તમ કાર્ય

કરવાની પ્રેરણા આપતાં કવિ કહે છે કે હે જીવ! જ્યારે તેં અહીં જન્મ ધારણ કર્યો
ત્યારે જગતના લોકો (સ્નેહીઓ) તારા જન્મનો આનંદ માનીને હસતા હતા ને
તું તો જન્મના ત્રાસથી રડતો હતો; પણ હવે જીવનમાં એવી ઉત્તમ કરણી કરી જા
કે જેથી તું તો હસતાં હસતાં આનંદપૂર્વક આરાધનાથી દેહ છોડીને પરલોકમાં જા,
પણ તારા વિયોગથી તારા ગુણો સંભારી સંભારીને જગતના સ્નેહીઓ રૂએ.

(પ૮) પ્રશ્ન:– વસ્તુના દ્રવ્યસ્વભાવમાં અશુદ્ધતા નથી તો પર્યાયમાં અશુદ્ધતા
ક્્યાંથી આવે છે?

ઉત્તર:– વસ્તુ ‘દ્રવ્ય’ અને પર્યાય’ એવા બે સ્વભાવવાળી છે, તેમાં
દ્રવ્યસ્વભાવમાં અશુદ્ધતા નથી, પણ પર્યાયનો સ્વભાવ શુદ્ધ ને અશુદ્ધ એવા બંને
પ્રકારનો છે; એટલે પર્યાયની અશુદ્ધતા દ્રવ્યસ્વભાવમાંથી આવેલી નથી પણ
તત્ક્ષણ પૂરતી પર્યાયનો તે ભાવ છે. પર્યાય બીજી ક્ષણે મટતાં તે અશુદ્ધતા પણ
મટી જાય છે. પર્યાય દ્રવ્યાશ્રયે પરિણમતાં શુદ્ધ થાય છે, પરાશ્રયે પરિણમતાં
અશુદ્ધ થાય છે. પણ તે અશુદ્ધતા નથી તો પરમાંથી આવી, કે નથી
દ્રવ્યસ્વભાવમાંથી આવી.

PDF/HTML Page 35 of 41
single page version

: ૩૨ : આત્મધર્મ : આસો :

(પ૯) પ્રશ્ન:– સમ્યગ્દર્શન પામ્યો ત્યારે જે આનંદ જીવને અનુભવાયો તેનું ભાષામાં

વર્ણન આવી શકે કે કેમ?ં
ઉત્તર:– એ અતીન્દ્રિય વેદનનું વાણીમાં પૂરું વર્ણન ન આવે; અમુક વર્ણન આવે, તે

ઉપરથી સામો જીવ જો તેવા લક્ષવાળો હોય તો સાચી સ્થિતિ સમજી જાય.
(૬૦) પ્રશ્ન:– એક છૂટો પરમાણુ આંખથી કે બીજા કોઈ દૂરબીન વગેરે સાધનથી જોઈ

શકાય ખરો?
ઉત્તર:– ના, પાંચ ઈન્દ્રિયસંબંધી જ્ઞાનનો તે વિષય નથી; અવધિજ્ઞાન વડે પરમાણુને

જાણી શકાય, પણ અવધિજ્ઞાન બહારના કોઈ સાધનથી થતું નથી. અવધિજ્ઞાન આંખવડે

પણ જાણતું નથી. તેમજ પરમાણુને જાણે એવું સૂક્ષ્મ અવધિજ્ઞાન તો જ્ઞાનીને જ થાય છે,

અજ્ઞાનીને તેવું અવધિજ્ઞાન હોતું નથી. એટલે, એકત્વરૂપ પરમ આત્માને જે જાણે તે જ

એક પરમાણુને જાણી શકે.
આ અંકની તત્ત્વચર્ચા પૂરી. દીવાળીએ ફરી મળશું. (जयजिनेन्द्र)

કોઈ ન આવે સંગ તારી....

એકલો જાને રે....

દુષ્કર્મના ઉદયથી દુઃખિત હોવા છતાં પણ જે

મનુષ્ય સંતુષ્ઠ થઈને આ અત્યંત પવિત્ર

સમ્યગ્દર્શનમાં નિશ્ચલ સ્થિતિ કરે છે અર્થાત્

સમ્યગ્દર્શનને ધારણ કરે છે તે એકલો પણ આ

જગતમાં અત્યંત પ્રશંસનીય છે; પરંતુ જેઓ

અત્યંત આનન્દને દેનારા સમ્યગ્દર્શનાદિ

રત્નત્રયરૂપ અમૃતમાર્ગથી (–મોક્ષમાર્ગથી) બાહ્ય

છે, તથા વર્તમાનકાળમાં શુભકર્મના ઉદયથી પ્રસન્ન

છે એવા, મિથ્યામાર્ગમાં ગમન કરનારા મિથ્યાદ્રષ્ટિ

મનુષ્યો ઘણા હોય તોપણ તેઓ પ્રશંસનીય નથી.

માટે હે જીવ! તું એકલો હો તોપણ જિનમાર્ગમાં

દ્રઢપણે સમ્યક્ત્વની આરાધના કર.

–પદ્મનંદી મુનિરાજ

PDF/HTML Page 36 of 41
single page version

: આસો : આત્મધર્મ : ૩૩ :

બીજી ગમે તેટલી કળા જીવ શીખે પરંતુ આત્માના સ્વાનુભવની કળા

જ્યાં સુધી ન શીખે ત્યાંસુધી તે ભવસમુદ્રને તરી શકતો નથી; સ્વાનુભવ

એ જ ભવસમુદ્રને તરવાની કળા છે. એ કળાને જે નથી જાણતો તે બીજી

અનેક કળા જાણતો હોય તોપણ સંસારસમુદ્રમાં ડૂબે છે; અને જેણે એક

સ્વાનુભવકળા જાણી તે જીવ ભલે કદાચ બીજી એક્કેય કળા જાણતો ન

હોય તોપણ સંસારસમુદ્રને તરી જાય છે. માટે સન્તોનો ઉપદેશ છે કે હે

જીવો! જો તમે આ દુઃખમય સંસારસમુદ્રને તરવા ચાહતા હો તો બીજી

બધી કળાનું મહત્વ છોડીને આ સ્વાનુભવ–કળાનું મહત્વ સમજો ને તેનો

ઉદ્યમ કરો. સ્વાનુભવકળાની આ વાત સ્પષ્ટ સમજાવવા અહીં એક ચિત્ર

આપ્યું છે; તે સંબંધી વિગતવાર પ્રવચનદ્વારા ભવસમુદ્રને તરવાની
કળાનું સ્વરૂપ સમજવા આગામી અંક વાંચશોજી.

આપનું લવાજમ આસો વદી ૦) પુરૂ થાય છે. જો આપે હજું લવાજમ

ન મોકલ્યું હોય તો આપના ગામના મુમુક્ષુ મંડળને ભરી અમને પત્ર

લખશો.
દરેક ગામના મુમુક્ષુ મંડળને વિનંતિ કે આપ આપના ગામના મુમુક્ષુ

ભાઈઓના લવાજમ લઈ અત્રે લીસ્ટ મોકલી આપશો. જેથી વી. પી.

કરવાનો નકામો ખર્ચ તથા સમય બચી જાય.
કારતક સુદ ૮ પછી વી. પી. કરવામાં આવશે.

લી: વ્યવસ્થાપક

શ્રી આત્મધર્મ કાર્યાલય–સોનગઢ

PDF/HTML Page 37 of 41
single page version

: ૩૪ : આત્મધર્મ : આસો :

જિજ્ઞાસુઓને ઉપયોગી સાહિત્ય

સમ્યગ્દર્શન: પુસ્તક પહેલું–બીજું ત્રીજું :

ત્રણ પુસ્તકોના સેટની કિંમત લગભગ ૬

રૂા. થતી હોવા છતાં, પ્રકાશકોની

સાહિત્યપ્રચારની ભાવનાથી માત્ર બે રૂા.

ની કિંમતમાં ત્રણે પુસ્તકો આપવામાં

આવે છે. પહેલો ભાગ ઘણા વખતથી

મળતો ન હતો, તેની બીજી આવૃત્તિ

છપાયેલ છે. પહેલો ભાગ પ૦ પૈસા,

બીજો ભાગ ૧ રૂપિયો; ત્રીજો ભાગ પ૦

પૈસા. દરેક પુસ્તકમાં સમ્યગ્દર્શનસંબંધી

નિર્વિકલ્પ લેખોનો સંગ્રહ છે. ગુરુદેવની

વાણીમાંથી તેમજ શાસ્ત્રોમાંથી

જિજ્ઞાસુઓને ઉપયોગી વિષયોનું સંકલન

કરવામાં આવ્યું છે; પ્રાથમિક

જિજ્ઞાસુઓને તેમજ અભ્યાસી

જિજ્ઞાસુઓને સૌને સમ્યક્ત્વની ભાવના

માટે ખાસ ઉપયોગી છે.

અધ્યાત્મસન્દેશ:– ત્રણ ચિઠ્ઠી ઉપર પૂ. ગુરુદેવના પ્રવચનોનું સુંદર સંકલન:

(લેખક–બ્ર. હરિલાલ જૈન) સ્વાનુભવનો પરમ મહિમા સમજાવીને, અને સ્વાનુભવી

ધર્માત્માની દશા કેવી હોય તે અનેક પ્રકારથી ઓળખાવીને, સ્વાનુભવ માટેનું પ્રોત્સાહન

આપતું આ પુસ્તક જિજ્ઞાસુને અધ્યાત્મરસના મધુર ઘૂંટડા પીવડાવે છે. ને સ્વાનુભવના

વિષયને ઘણો સ્પષ્ટ કરે છે. ગુરુદેવને આ પ્રવચનો ઘણા પ્રિય છે. અધ્યાત્મસાહિત્યમાં

ઉચ્ચ સ્થાન ધરાવે એવું આ પુસ્તક છે. કિંમત ૨–૦૦ બે રૂપિયા (આત્મધર્મના ગ્રાહકોને

ભેટ)

રત્નસંગ્રહ:– આત્માર્થીતા અને વૈરાગ્યનું પોષણ કરનાર

વિધવિધ ૧૦૦ લેખોનો સંગ્રહ કિંમત રૂા. ૧–૦૦

શ્રાવકધર્મપ્રકાશ: ગુરુદેવના ખાસ પ્રવચનો.....તુરતમાં તૈયાર થાય છે.

PDF/HTML Page 38 of 41
single page version

: આસો : આત્મધર્મ : ૩પ :

શ્રાવણ–ભાદરવામાસ દરમિયાન પદ્મનંદીપચ્ચીસીના

દેશવ્રતોદ્યોતન–અધિકાર ઉપર પૂ. ગુરુદેવના ખાસ પ્રવચનો થયા;

આ પ્રવચનો છપાવીને પ્રસિદ્ધ કરાવવાનું અને માત્ર પચીસપૈસાની

કિંમત આપવાનું નક્કી કરવામાં આવ્યું છે, આત્મધર્મના ગ્રાહકોને

ભેટ આપવામાં આવશે.
બપોરે કળશટીકા ઉપર અદ્ભુત આત્મસ્પર્શી પ્રવચનો ચાલે

છે. દસલક્ષણપર્વ દરમિયાન દશધર્મોનું વર્ણન

પદ્મનંદીપચ્ચીસીમાંથી વાંચવામાં આવ્યું હતું.
શ્રાવણ વદ બીજે પૂ. બેનશ્રી ચંપાબેનનો મંગલ જન્મદિવસ

આનંદોલ્લાસપૂર્વક ઉજવાયો હતો. તે દિવસે સભામાં પૂ. ગુરુદેવના

શ્રીમુખેથી હાર્દિક પ્રમોદભર્યા ઉદ્ગારો સાંભળીને સમસ્ત

સભાજનોને ઘણો હર્ષ થયો હતો; તે પ્રસંગ સુવર્ણના ઈતિહાસમાં

ચિરસ્મરણીય રહેશે.
રાત્રે તત્ત્વચર્ચા સુંદર ચાલી રહી છે. હાલમાં પ્રવચનમાં સવારે

પરમાત્મપ્રકાશ વંચાતું હતું તે ભાદરવા વદ છઠ્ઠે પૂર્ણ થયું છે ને

ભાદરવા વદ સાતમથી ફરીને તે જ શાસ્ત્ર શરૂ થયું છે.

પરમાત્મપ્રકાશ એ અધ્યાત્મભાવનાનો ગ્રંથ હોવાથી ફરી ફરીને

તેનું શ્રવણ આત્મભાવનાને પ્રોત્સાહન આપે છે. બપોરે પ્રવચનમાં

સમયસાર–કળશટીકા વંચાય છે. ભાદરવા સુદ ચોથે બોટાદના

ભાઈશ્રી પ્રાણલાલ મગનલાલ શાહે પૂ. ગુરુદેવ સમક્ષ આજીવન

બ્રહ્મચર્યપ્રતિજ્ઞા લીધી હતી.
સોનગઢમાં ભાદરવા સુદ પાંચમે દશલક્ષણીયર્યુષણના

ઉપલક્ષમાં જિનેન્દ્રદેવની રથયાત્રા નીકળી હતી; રથયાત્રા ગામમાં

ફરીને સ્વાધ્યાયમંદિરના ચોગાનમાં આવી હતી ને ત્યાં

અભિષેકપૂજન થયા હતા. ભાદરવા સુદ પૂર્ણિમાએ જિનવાણીની

રથયાત્રા નીકળી હતી, તથા દશલક્ષણની પૂર્ણતાના ઉપલક્ષમાં

ભાદરવા વદ એકમે જિનેન્દ્રઅભિષેક થયો હતો.

PDF/HTML Page 39 of 41
single page version

: ૩૬ : આત્મધર્મ : આસો :

ભાદરવા સુદ ત્રીજે જૈનવિદ્યાર્થીગૃહના વિદ્યાર્થીઓ દ્વારા

શ્રીકંઠવૈરાગ્ય અર્થાત્ ‘ચલો નંદીશ્વર’ નું નાટક થયું હતું.
ઈંદોરના પં. શ્રી બંસીધરજી શાસ્ત્રી હમણાં પોતાની સ્વયં

પ્રેરણાથી સોનગઢ આવીને રહ્યા ને ત્રણ મહિના સુધી

પૂજન–પ્રવચન–ભક્તિ–શિક્ષણવર્ગ વગેરે બધા કાર્યક્રમોમાં

નિયમિત ભાગ લીધો; અહીંના વાતાવરણથી ખૂબ પ્રભાવિત

થયા, અને જતી વખતે લાગણીપૂર્વક ગુરુદેવનો ઘણો મહિમા

કર્યો. અત્રે લક્ષમાં રહે કે જયપુરમાં થયેલી વિદ્વાનોની

તત્ત્વચર્ચામાં બંને પક્ષ તરફથી તેઓ મધ્યસ્થી તરીકે હતા.
દશલક્ષણીપર્યુષણ દરમિયાન વાંચનકાર ભાઈને મોકલવા

માટે અનેક શહેરોના મુમુક્ષુમંડળની માંગણી આવી હતી, તે

અનુસાર દિલ્હી, કલકત્તા, મુંબઈ, જયપુર, ઈન્દોર,

અમદાવાદ, ઘાટકોપર, દમોહ, વિદિશા, ખંડવા, ખતૌલી,

મલકાપુર, મહિદપુર, રાધૌગઢ, ગુના કોટા, ઉદેપુર,

પ્રતાપગઢ, મૈનપુર, સાગર, રાજકોટ, જલગાંવ, ચિખલી,

ખંડેરી, વગેરે ગામોમાં સોનગઢ તરફથી વાંચનકાર

વિદ્વાનભાઈઓને મોકલવાનો પ્રબંધ કરવામાં આવ્યો હતો;

આ ઉપરાંત મોમ્બાસા, મોશી, એડન, નૈરોબી, અશોકનગર,

ઉજ્જૈન, એમ્માદપુર, બડોત, સહારનપુર, બડનગર, મંદસૌર,

ભોપાલ વગેરે અનેક સ્થળે પણ મુમુક્ષુમંડળ તરફથી

ઉત્સાહપૂર્વક પર્યુષણપર્વ ઉજવાયાના સમાચાર આવેલ છે.
દરેક ઠેકાણે મોટી સંખ્યામાં જિજ્ઞાસુઓ સાંભળવા આવતા

ને સારી પ્રભાવના થઈ હતી. ગુરુદેવની અધ્યાત્મિક

હાકલથી હવે જૈનસમાજ જાગ્યો છે, ને દિનેદિને પ્રભાવના

વધતી જાય છે.
તીર્થંકરો અને મુનિઓની તો શી વાત!–તેઓનું તો જીવન

સ્વાનુભવ વડે અધ્યાત્મરસથી ઓતપ્રોત બનેલું છે; તે

ઉપરાંત જૈન શાસનમાં અનેક ધર્માત્મા–શ્રાવકો પણ એવા

પાક્યા છે કે જેમનું અધ્યાત્મજીવન અને અધ્યાત્મવાણી

અનેક જિજ્ઞાસુઓને અધ્યાત્મની પ્રેરણા જગાડે છે.

અધ્યાત્મરસ એ જગતના બધા રસો કરતાં સર્વોત્કૃષ્ટ છે.

PDF/HTML Page 40 of 41
single page version

: આસો : આત્મધર્મ : ૩૭ :

સુવર્ણપુરી સમાચાર

ધર્મરત્ન શ્રી રામજીભાઈનો ભવ્ય સન્માન સમારોહ

સોનગઢ તા. ૩૦–૮–૬પ

ભાઈશ્રી રામજીભાઈ માણેકચંદ દોશી ભૂતપૂર્વ પ્રમુખ શ્રી દિ. જૈન સ્વાધ્યાય

મંદિર ટ્રસ્ટ સોનગઢ તેઓશ્રીની ૮૩ વર્ષની જન્મ જયન્તીનો શાનદાર સન્માન સમારોહ

ઉજવવામાં આવ્યો.

મુંબઈ, રાજકોટ, ઈન્દૌર, કલકત્તા, દિલ્લી આદિ સર્વ મુમુક્ષુ મંડળ દ્વારા ઉદાર

ચરિત શ્રી રામજીભાઈની સેવા સ્મૃતિ માટે એક લાખ ને એક રૂપીયા ભેળા થયા તેનો

ઉપયોગ જ્ઞાન પ્રચારમાં કરવામાં આવશે.

પરમોપકારી પૂ ગુરુદેવના તત્ત્વાવધાનમાં વિશાળ સભા તથા મહેમાનોની વચ્ચે

સન્માનપત્ર (અભિનન્દન પત્ર) વાંચી સંભળાવવામાં આવ્યો પછી શ્રી નવનીતભાઈ સી.

ઝવેરી. પ્રમુખ શ્રી દિગમ્બર જૈન સ્વાધ્યાય મંદિર ટ્રસ્ટ તથા દિ. જૈન મુમુક્ષુ મહામંડળ દ્વારા

ચાંદીનો સુંદરતમ કલાકૃતિથી અલંકૃત માનસ્થંભ તથા અભિનન્દન પત્ર શ્રી રામજીભાઈને

અર્પણ કરીને તેઓશ્રીની બહુવિધ અમૂલ્ય સેવાઓનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું.

બહારગામથી સેંકડો, તાર, ટપાલ દ્વારા અભિનન્દન સંદેશ આવ્યા. આ સન્માન

વખતે શ્રી ખીમચંદભાઈ, શ્રી લાલચંદભાઈ, શ્રી પં૦ બનારસીદાસ (લશ્કર મ૦ પ્ર૦) શ્રી

ચીમનલાલ ઠાકરશી તથા શ્રી નેમીચંદજી પાટનીજીએ પૂ૦ ગુરુદેવનો પરમ ઉપકાર

માનીને શ્રી રામજીભાઈ દ્વારા સર્વજ્ઞ વીતરાગ કથિત ધર્મની મહાન પ્રભાવનાના કાર્યમાં

જે બહુવિધ સહાયતા મળી છે તેનું યથોચિત વર્ણન કર્યું. જ્યારે માનપાત્ર વંચાયું તથા

જ્યારે શ્રી રામજીભાઈએ માનસ્તંભ માથા ઉપર વિનય સહિત ધારણ કર્યો વખતનો તે

વખતનો દેખાવ ખરેખર અદ્ભૂત હતો.

બ્ર. ગુલાબચંદ જૈન

< Previous Page Next Page >