PDF/HTML Page 21 of 57
single page version
ધર્મ હોય તો તેની પ્રભાવના કરે ને? અહીં તો અંતરમાં પોતાના શુદ્ધાત્માનો
અનુભવ કરીને નિશ્ચયધર્મ સહિતના વ્યવહારની વાત છે. અહા, વીતરાગના સત્ય
માર્ગને ભૂલીને અજ્ઞાનથી કુમાર્ગના સેવનવડે જીવો પોતાનું અહિત કરી રહ્યા છે,
તેઓ જ્ઞાનવડે સાચો માર્ગ પામે અને પોતાનું હિત કરે–એવી ભાવનાથી ધર્મીજીવ
પ્રભાવના કરે છે. ધર્મીને આવા આઠઅંગરૂપ વ્યવહાર હોય છે, છતાં તે વ્યવહારના
અવલંબને કાંઈ શુદ્ધિની વૃદ્ધિ કે મોક્ષનો માર્ગ નથી, મોક્ષનો માર્ગ તો અંતરમાં જે
શુદ્ધ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર વર્તે છે તે જ છે; તે જ મુખ્ય છે, ને બીજાને મોક્ષમાર્ગ
કહેવો તે તો ઉપચાર છે.–આ રીતે નિશ્ચય–વ્યવહાર બંને એકસાથે છે, આગળ–
પાછળ નથી.
વાણી ને રાગ–દ્વેષથી પાર થઈને, ભેદવિકલ્પોથી પણ પાર થઈને, અંતરમાં પોતાના
શુદ્ધ એકત્વસ્વરૂપમાં સ્વસન્મુખદ્રષ્ટિ કરતાં સમ્યગ્દર્શન થાય છે, તે મોક્ષમહેલનું
નાશના ઉપાયમાં પહેલું જ સમ્યગ્દર્શન છે; એના વગરનું બધુંય જાણપણું ને બધી
ક્રિયાઓ નિરર્થક છે. કોઈ પુણ્યથી–શુભરાગથી આવું સમ્યગ્દર્શન થતું નથી;
અંતરમાં શુદ્ધતત્ત્વ છે તેને જ્ઞાનમાં–અનુભવમાં લઈને નિઃશંક શ્રદ્ધા કરતાં
સમ્યગ્દર્શન થાય છે. આવા નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શનની સાથે સાચા દેવ–ગુરુ–ધર્મની
ઓળખાણ, નવતત્ત્વની ઓળખાણ, તથા નિઃશંકતાદિ આઠગુણ–વગેરે વ્યવહાર કેવો
હોય છે તે બતાવ્યું. આ જાણીને મુમુક્ષુ જીવોએ આઠઅંગ સહિત શુદ્ધસમ્યકત્વને
ધારણ કરવું, ને શંકાદિક દોષોને છોડવા.
તારો આત્મા સાધવા બીજાની મદદ માગીશ મા.
તારી સગવડ ખાતર બીજાના પ્રાણ દુભાવીશ મા.
PDF/HTML Page 22 of 57
single page version
આચાર્યદેવ ‘સમય’ એટલે જીવ નામની વસ્તુ, તેનું સ્વરૂપ ઓળખાવે છે.
તે બધાય જીવોમાં જાણવાની અને પરિણમવાની બંને ક્રિયા એક સાથે સદાય હોય છે.
હવે તે ક્રિયા ધર્મીને કેવી હોય છે ને અજ્ઞાનીને કેવી હોય છે–તે બંને પ્રકાર પણ આ
બીજી ગાથામાં ઓળખાવ્યા છે. ટીકામાં પ્રથમ સાત બોલથી જીવનું અલૌકિક સ્વરૂપ
બતાવીને, પછી તેની અવસ્થાના બે પ્રકાર (સ્વસમયપણું ને પરસમયપણું) ક્યા પ્રકારે
છે તે સમજાવ્યું છે.
પરિણમીને પોતાની પર્યાયમાં આવ્યો છે તેથી તે દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રમાં સ્થિત છે. આવી
પર્યાયરૂપે પરિણમેલો આત્મા તે સ્વસમય છે; તે ધર્માત્મા છે.
પર સાથે એકત્વબુદ્ધિથી મિથ્યાત્વભાવરૂપે જે પરિણમ્યો તે પરસમય છે.
PDF/HTML Page 23 of 57
single page version
જાણીને સ્વભાવમાં એકત્વપણે પરિણમીને તે જીવ પોતે સ્વસમય થયો છે.
પર્યાયરૂપે પરિણમ્યો છે તેમાં જ તે સ્થિત છે.–આવો સ્વસમયરૂપ જીવ તે સાચો જીવ છે.
જ્ઞાનદર્શનચારિત્રરૂપ આત્માનો જે સત્સ્વભાવ હતો તે સ્વભાવમાં એકત્વપણે આત્મા
પોતાના સ્વભાવના સમ્યક્ભાવરૂપે પરિણમ્યો, એટલે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રપર્યાય
પ્રગટી, તે પર્યાયમાં સ્થિત આત્મા સ્વસમય છે; તે સુંદર સુશોભિત છે.
જિનશાસન કહ્યું, આ રીતે આત્મા પોતાના જે શુદ્ધભાવરૂપ પરિણમ્યો તે–રૂપે જ તે છે,
એટલે તેમાં જ તે સ્થિત છે; તેને સ્વસમય કહીએ છીએ.
તે રાગાદિ પરભાવમાં સ્થિત ન રહ્યો, પોતાના સ્વરૂપમાં જ તન્મય સ્થિર રહ્યો, તેથી તે
સ્વસમય છે. આવા સ્વસમયપણે આત્મા શોભે છે, તે જ એકત્વમાં શોભતો થકો સુંદર
છે. આવા આત્માથી ભિન્ન બધા પરભાવોને પુદ્ગલકર્મ સાથે તન્મય ગણીને,
મિથ્યાત્વાદિ અજ્ઞાનભાવમાં સ્થિત જીવને ‘પુદ્ગલકર્મના પ્રદેશમાં સ્થિત’ કહીને
‘પરસમય’ કહ્યો છે. આવા સ્વસમયને તથા પરસમયને બંનેને જાણીને, પોતે પોતાના
આત્મસ્વભાવમાં એકત્વપણે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપે પરિણમવું તે તાત્પર્ય છે.
* જે સ્વમાં એકત્વપણે પરિણમે ને સ્વને એકત્વપણે જાણે તે સ્વસમય છે.
* જે પરમાં એકત્વ માનીને રાગાદિરૂપે પરિણમે ને પરને એકત્વપણે જાણે તે
સ્વરૂપ બરાબર જાણવું જોઈએ.
PDF/HTML Page 24 of 57
single page version
ટકીને પોતાના પરિણામસ્વરૂપમાં તે વર્તે છે. પરિણામથી જુદો નથી વર્તતો, પોતાના
પરિણામમાં જ સદાય વર્તે છે. આવા સ્વરૂપે જીવનું સત્પણું છે. આ રીતે સૌથી પહેલાંં
જ જીવનું સત્પણું નક્કી કર્યું.
જીવતત્ત્વને જે જાણે છે તે પોતામાં એકત્વપણે જ્ઞાન અને પરિણમન કરીને સ્વસમયરૂપ
થાય છે. અહીં સર્વજ્ઞદેવે સાક્ષાત્ જોયેલા જીવતત્ત્વનું સ્વરૂપ સાત બોલથી સમજાવે છે.
એકાંત ધુ્રવ, કે એકાંત ક્ષણિક એવું કોઈ સત્ તત્ત્વ નથી. સત્ તેને જ કહેવાય કે જે
સદાય પોતાના ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રૌવ્યસ્વભાવમાં રહેલું હોય. ઉત્પાદ–વ્યય ને ધુ્રવ એવા
ત્રણ ભાવવાળુ જીવનું અસ્તિત્વ છે; તેમાંથી એક્કેય ભાવને કાઢી નાંખતાં અસ્તિત્વ જ
નથી રહેતું. ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવસ્વભાવરૂપે મારું અસ્તિત્વ છે, ને મારા સ્વરૂપમાં કાયમ
રહીને હું જ મારા પરિણામસ્વભાવમાં રહેલો છું–એમ ધર્મી જાણે છે. કાયમ ટકવું ને
પર્યાયરૂપ પરિણમવું–એ બંને મારો સ્વભાવ જ છે; તે કોઈ બીજાને લીધે નથી. આમ
સૌથી પહેલાંં જીવનું સ્વાધીન ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવરૂપ અસ્તિત્વ નક્કી કર્યું. હવે તે અસ્તિત્વ
કેવા પ્રકારે છે તે બતાવે છે. કેમકે અસ્તિત્વ તો જીવ સિવાયના બીજા અજીવ પદાર્થોમાં
પણ છે, તેથી જીવના અસ્તિત્વમાં શું વિશેષતા છે તે બતાવીને જીવને બીજા પદાર્થોથી
જુદો ઓળખાવ્યો છે.
જે સ્વયં પ્રકાશમાન છે તે જીવ છે. આવી જ્ઞાનજ્યોતમાં રાગ ન આવે, કર્મ ન
આવે, શરીર ન આવે. જ્ઞાનદર્શનમય ચૈતન્યપ્રકાશપણે મારું અસ્તિત્વ છે–એમ ધર્મી
અનુભવે છે. એકલા
PDF/HTML Page 25 of 57
single page version
છે; આત્મા સદાય ચૈતન્યપણે પ્રકાશમાન છે.
સ્વરૂપ જ છે. વિકલ્પ અને રાગ હોય તે કાંઈ જીવનું સ્વરૂપ નથી. ચૈતન્યપણું તે રાગને
લીધે નથી. રાગથી જુદું ચૈતન્યપણું છે, રાગના અભાવમાં પણ તે પ્રકાશે છે. આ રીતે
ચૈતન્યસત્તારૂપ જીવ છે.
વ્યાપીને વિસ્તરેલું એક દ્રવ્ય છે. ગુણો ને પર્યાયો અનંત છે, તે અનંત ધર્મોમાં
એકપણે આત્મા રહ્યો છે એટલે ધર્મીદ્રવ્ય એક છે, પોતાના અનંતધર્મોમાં એકસાથે
રહેવા છતાં એકદ્રવ્યપણે જ તે રહ્યો છે. અનંતધર્મોમાં રહેવાથી આત્મા કાંઈ
ખંડખંડરૂપ થઈ ગયો નથી, એકદ્રવ્યપણે જ તે પ્રગટ છે. પોતે એક, છતાં અનંત
ધર્મોમાં એક સાથે રહેવાની જેની અચિંત્ય તાકાત છે,–એવો આત્મા છે. નિત્યપણું
તેનો ધર્મ છે ને પરિણમન પણ તેનો ધર્મ છે,–એમ અનંતધર્મસ્વરૂપ એક વસ્તુ છે.
અહા, પોતાના અનંતધર્મને એકપણે લક્ષમાં લ્યે ત્યાં આત્મા રાગથી છૂટો પડી જાય
છે ને ગુણભેદના વિકલ્પોથી પણ પાર થઈને અભેદ આત્મા અનુભવમાં આવે છે.
‘મારામાં અનંત ધર્મો છે’ એવો સ્વીકાર સ્વસન્મુખ જ્ઞાનવડે જ થાય છે. અનંત
ધર્મોને એકસાથે (ગુણ–ભેદના વિકલ્પ વગર) લક્ષમાં–પ્રતીતમાં લઈ લ્યે તે જ્ઞાનની
તાકાત કેટલી? રાગમાં અટકેલું જ્ઞાન અનંત ધર્મનો સાચો સ્વીકાર કરી શકે નહીં.
રાગ જેટલો હું છું–એવી બુદ્ધિમાં અટકેલું જ્ઞાન રાગવગરના અનંત ગુણોને ક્યાંથી
સ્વીકારી શકશે? અનંતા જીવ, એકેક જીવમાં પોતાના અનંત ગુણો સ્વાધીન, તે
વાત જૈનશાસનમાં જ છે, ને તેનો સ્વીકાર કરનાર જીવને અપૂર્વ ભેદજ્ઞાન થાય છે.
ઓળખ.
PDF/HTML Page 26 of 57
single page version
કહીને અનંતધર્મ તેમાં સમાડ્યા; અહીં ગુણ–પર્યાયપણું કહે છે. ગુણો અને પર્યાયો તે
બંને, આત્માનો સ્વભાવ જ છે. ક્રમે થતી પર્યાયો તે પણ આત્માનો સ્વભાવ જ છે;
પોતાના સ્વભાવથી જ તે ક્રમવર્તી પર્યાયરૂપે પરિણમે છે, ને અનંત ગુણરૂપે કાયમ રહે
છે. એક વસ્તુમાં દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય એવા ભેદનો વિચાર આત્માનું સ્વરૂપ નક્કી કરવા
માટે હોય છે, પણ આત્માની સાક્ષાત્ અનુભૂતિમાં દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય એ ત્રણનો ભેદ
નથી, એટલે વિકલ્પ નથી; ત્યાં તો પોતાની આનંદમય ચૈતન્યપરિણતિરૂપ પરિણમીને
તેમાં આત્મા અભેદપણે ઠર્યો છે. તે સ્વસમય છે.
સ્થિત થાય છે, અને તેને સ્વસમય કહેવામાં આવે છે. આવું સ્વસમયપણું તે સુંદર
છે, તેમાં એકત્વપણે આત્મા શોભે છે. આત્મામાં પોતાના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયોની,
સામાન્ય–વિશેષ ભાવોની અચિંત્ય ગંભીરતા ભરી છે. તેની ઓળખાણ કરવાની
આ વાત છે.
જાણતાં તે જડરૂપ થઈ જતો નથી, રાગને જાણતાં રાગરૂપ થઈ જાય એવો નથી, પણ
જડને કે રાગને જાણવા છતાં ચૈતન્યભાવ પોતે તો એક ચૈતન્યભાવરૂપ જ રહે છે.
અનેક પદાર્થોને જાણવા છતાં ચેતના પોતાના એકત્વને છોડતી નથી. આવા સ્વ–
પરપ્રકાશક ચૈતન્યસામર્થ્યવાળો પદાર્થ તે જીવ છે.
ઘણા પદાર્થોને જાણે છતાં પોતે ચેતનાસ્વરૂપમાં જ તન્મય રહેતો હોવાથી આત્મા
એકરૂપ જ છે, અનેકને જાણતાં પોતે અનેકરૂપ થઈ જતો નથી. સર્વને જાણે એવા
PDF/HTML Page 27 of 57
single page version
સર્વજ્ઞપર્યાયરૂપે થયો છે; તે પણ જીવનો સ્વભાવ છે. અનંત સ્વભાવોથી ગંભીર એવું
જીવદ્રવ્ય છે. હું જ એવી તાકાતવાળો છું કે જેનું જ્ઞાન સ્વ–પરને જાણવારૂપ પરિણમે છે,
અને છતાં પોતાના એકત્વને છોડતો નથી. આવો વિશ્વપ્રકાશી અજોડ ચૈતન્યદીવડો જીવ
છે. પર્યાયને–રાગને–જડને જાણવું તે કાંઈ દોષ નથી, તેને જાણતાં કાંઈ ચૈતન્યપર્યાય
મેલી થઈ જતી નથી. સર્વને જાણવું એ તો ચૈતન્યની નિર્મળતાનું સામર્થ્ય છે, સહજ
સ્વરૂપ છે.–આવા તારા જીવને તું જાણ!
ચૈતન્ય તે જીવનો અસાધારણ સ્વભાવ છે. બીજા પાંચદ્રવ્યોનાં જે અસાધારણ–વિશેષ–
ગુણો તે જીવમાં નથી, ને જીવનો અસાધારણ ચેતનાગુણ કોઈ બીજામાં નથી; આ રીતે
જીવ બીજા પાંચે પ્રકારનાં અજીવદ્રવ્યોથી અત્યંત જુદો છે. પરથી તેને અત્યંત ભિન્નપણું,
ને પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવ સાથે એકપણું છે. આવા સ્વભાવથી એકત્વ–વિભક્તપણે તે
શોભે છે. આવા અસાધારણ ચૈતન્યસ્વરૂપ જીવને ઓળખતાં રાગથી પણ ભિન્ન
પરિણમન થાય છે.
છે. આવા પોતાના ભિન્ન અસ્તિત્વને ઓળખીને ભેદજ્ઞાન કરનાર જીવ સ્વદ્રવ્યની
સન્મુખ સમ્યગ્દર્શનાદિ નિર્મળ પર્યાયરૂપ પરિણમે છે.
હોવા છતાં જીવ પોતાના ચૈતન્યસ્વરૂપથી કદી છૂટતો નથી, પોતે ચૈતન્યપણે જ રહે
છે, ચૈતન્ય મટીને જડ કદી થતો નથી; માટે જીવ સદા પોતાના ટંકોત્કીર્ણ
ચૈતન્યસ્વરૂપમાં રહેલો છે.
PDF/HTML Page 28 of 57
single page version
આનંદસ્વભાવનો એક્કેય અંશ ઓછો થયો નથી, ટંકોત્કીર્ણ એવો ને એવો બિરાજી રહ્યો
છે. એકક્ષેત્રે રહેવા છતાં તે પર સાથે ભેળસેળ થયો નથી, તેમજ પર્યાયમાં વિકૃતિ છતાં
મૂળ સ્વભાવનો નાશ થયો નથી, સ્વભાવ અન્યથા થયો નથી. અહા, જીવનો સ્વભાવ
તો જુઓ! આવા પોતાના જીવસ્વભાવને ઓળખવો તે જ ખરૂં કરવા જેવું છે. બાકી
સંસારમાં તો બીજું બધુંય અસાર છે.
ભિન્ન અસાધારણ ચેતનાગુણરૂપ છે, અને જે સદા પોતાના સ્વરૂપમાં ટંકોત્કીર્ણ રહેલ છે,
–આવા વિશેષણોવાળો જે જીવપદાર્થ છે તેને જ
છે : જ્ઞાની પોતામાં ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માને જ સ્વપણે જાણે છે અને સ્વમાં જ
એકત્વબુદ્ધિથી સમ્યગ્દર્શનાદિરૂપ પરિણમીને તેમાં સ્થિર થાય છે તેથી તે સ્વસમય છે;
અને અજ્ઞાની સ્વને ભૂલીને, પરને એકત્વપણે જાણે છે તથા મોહાદિ પરભાવોમાં
એકત્વપણે પરિણમીને તેમાં સ્થિર થાય છે તેથી તે પરસમય છે; આ રીતે જીવ નામના
સમયને સ્વસમય અને પરસમય એવા બે પ્રકાર હોય છે. તે ઓળખીને સ્વસમયપણું
પ્રગટ કરવું ને પરસમયપણું છોડવું; કેમકે સ્વસમયરૂપ એકત્વપણે જ આત્મા શોભે છે,
તેમાં જ આત્માની સુંદરતા છે, પરસમયપણું તે આત્માને શોભતું નથી, તેમાં તો
વિસંવાદ છે, બંધન છે.
નિશ્ચલપરિણતિરૂપે
PDF/HTML Page 29 of 57
single page version
ભેદજ્ઞાનજ્યોતિ તો ત્રિલોકપ્રકાશક કેવળજ્ઞાનદીવડાને પ્રગટ કરનારી છે. અહો, જે
કેવળજ્ઞાનને આપે એવા ભેદજ્ઞાનની તાકાતની શી વાત? એકકોર પોતાનો
જ્ઞાનદર્શનમય સ્વભાવ, ને બીજી કોર બધાય પર દ્રવ્યો (–દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રો–તીર્થો–
વિકલ્પો વગેરે બધુંય), એમ અત્યંત જુદાપણું જાણે ત્યારે પરદ્રવ્યમાં એકાકારતા છોડીને
સ્વદ્રવ્યમાં એકતા કરે, એટલે તેને સ્વસમયપણું થાય. પોતાના ચૈતન્યસ્વભાવથી અધિક
જગતના બીજા કોઈ પદાર્થનો કે કોઈ રાગાદિ પરભાવનો મહિમા આવે, તો તે જીવ તે
પરપદાર્થથી છૂટીને સ્વતત્ત્વમાં વળી શકશે નહીં; તેને સાચું ભેદજ્ઞાન નહીં થાય. અહીં તો
ભેદજ્ઞાન કરીને સ્વસમય થઈને કેવળજ્ઞાન તરફ જવા માંડ્યો છે તેની વાત છે.
સ્વ અને પરની ભિન્નતાને જ જે ન જાણે તે તો અજ્ઞાનભાવરૂપ પરિણમે છે, તેને
સમ્યકત્વાદિમાં વર્તવારૂપ સ્વસમયપણું નથી હોતું. એને તો કર્મપુદ્ગલના પ્રદેશમાં સ્થિત
કહ્યો છે. ચેતનામાં જે સ્થિત નથી તે કર્મમાં જ સ્થિત છે. બે ભાગ પાડીને વાત કરી છે.
જે પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવમાં સ્થિત છે તેને કર્મ તરફના કોઈ પણ ભાવમાં એકતાબુદ્ધિ
રહેતી નથી; અને જેને પરતરફના કોઈ પણ ભાવમાં એકતાબુદ્ધિ છે તે જીવ પોતાના
જ્ઞાનસ્વભાવમાં એકત્વ કરી શકતો નથી.
વાનને જેણે આત્મામાં સ્થાપ્યા તેને સ્વ–પરનું આવું ભેદજ્ઞાન થાય જ. સિદ્ધમાં કર્મનો કે
રાગનો જરાય સંબંધ નથી તેમ આ આત્માનો સ્વભાવ પણ કર્મ અને રાગ વગરનો છે;
આવા પોતાના આત્માને જાણીને પોતે પોતામાં એકત્વપણે પરિણમતાં સમ્યગ્દર્શન–
જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપે આત્મા સ્વયં પરિણમી જાય છે;જે–રૂપે પરિણમ્યો તેમાં તે સ્થિત થયો;
સમ્યકત્વાદિ સ્વભાવરૂપે પરિણમીને તેમાં સ્થિત થયો તે સ્વસમય થયો. તે આત્મા પોતે
પોતાના સ્વભાવને જ સ્વપણે જાણે છે ને તેમાં જ એકત્વપણે પરિણમે છે. આવી દશા
ભેદજ્ઞાનવડે જ થાય છે. માટે જીવનું યથાર્થ સ્વરૂપ ઓળખીને પરથી ભિન્નપણું
ઓળખવું જોઈએ. આવું ભેદજ્ઞાન તે કેવળજ્ઞાનવિદ્યાને ઉત્પન્ન કરે છે.
PDF/HTML Page 30 of 57
single page version
સમ્યકત્વાદિ જેટલી શુદ્ધઅનુભૂતિ વર્તે છે તેમાં સ્થિત આત્મા સ્વસમય છે. અહા,
આત્મા અનુભૂતિમાં આવ્યો તેમાં તો અનંતા ગુણ સમાઈ જાય છે. સ્વસન્મુખ
અનુભૂતિમાં આખો આત્મા સમાઈ જાય છે. સ્વ–પરનું ભેદજ્ઞાન કરીને, શુદ્ધપરિણતિ
સાથે એકત્વરૂપે પરિણમેલો આત્મા તે સ્વસમય છે. જેવો જ્ઞાનસ્વભાવ છે તેવું
જ્ઞાનસ્વભાવથી વિરુદ્ધ એવા મોહાદિ પરભાવરૂપે પરિણમવું તે પરસમયપણું છે, તેમાં
આત્માની શોભા નથી.
છે; અને આ સમયસારમાં આચાર્યદેવે આત્માના અદ્ભુત વૈભવથી તે એકત્વસ્વરૂપ
દેખાડીને તેનો સ્વાનુભવ કરાવ્યો છે. શુદ્ધઆત્માની સ્વાનુભૂતિ મહા આનંદમય છે ને તે
જ્ઞાનભાવે પરિણમતો આત્મા તે સાચો આત્મા છે; અને ક્રોધાદિ પરભાવોમાં તન્મય
થઈને અજ્ઞાન–ભાવરૂપે પરિણમતો આત્મા તે અનાત્મા છે, આત્મભાવની તેને પ્રાપ્તિ
નથી થઈ. –આમ જીવને એક સ્વસમયપણું અને બીજું પરસમયપણું–એવી બે
સ્વસમયપણું થાય–એવી વાત આ સમયસારમાં બતાવી છે. તેને હે ભવ્ય જીવો! તમે
બહુમાનપૂર્વક સાંભળીને લક્ષમાં લેજો.
* તારામાંથી તો અલૌકિક આનંદના તરંગ ઊઠે એવો તું છો.
* તારામાંથી રાગના કે દુઃખના તરંગ ઊઠે એવો તું નથી.
* અંતર્મુખ થતાં સ્વતત્ત્વ જ્ઞાન–આનંદના તરંગરૂપે પરિણમે છે.
* આવા આનંદમય તત્ત્વનું માપ વિકલ્પોથી થઈ શકે નહીં;
એનું માપ તો ચેતનાવડે જ થાય.–એવું મહાન આત્મતત્ત્વ છે.
PDF/HTML Page 31 of 57
single page version
અહા, મુમુક્ષુજીવ જગતથી કેટલો વિરક્ત હોય છે! ને સ્વકાર્યને સાધવા
માટે અંતરમાં એકલો–એકલો કેવો મશગુલ હોય છે! તે અહીં એવા
સરસ ભાવથી બતાવ્યું છે કે આત્માને પણ તેવી સાધનાનું તાન ચડે છે;
ક્યાંય થોડીઘણી પણ ઢીલાસ હોય તો તે ખંખેરી નાંખીને આત્માને
સાધવાની શૂરવીરતા જાગે છે. જગતના લોકમત સામે જોઈને બેસી
રહેનારા જીવો આત્મામાં ઊતરી શકતા નથી; આત્મામાં ઊંડે ઊતરનારા
જીવોને જગત સામે જોવાની ફૂરસદ હોતી નથી. વાહ! કેવો સરસ
નિરપેક્ષ માર્ગ છે!
બીજાને સમજાવવા માટે કે જૈનધર્મની પ્રભાવના માટે પણ સંકલ્પ–વિકલ્પો કરવામાં
અટકવું–તે કાંઈ મુમુક્ષુનું કર્તવ્ય નથી, મુમુક્ષુનું કર્તવ્ય વિકલ્પોથી પાર થઈને બાહ્ય
સંગરહિત એકલા ચૈતન્યને અંતરમાં સાધવું–તે જ છે. આવી સાધના તે જ મોક્ષમાટે
કર્તવ્ય છે. આવી સાધના કરતાં–કરતાં વચ્ચેના રાગની ભૂમિકામાં વ્યવહાર
પ્રભાવના વગેરે સહેજે થઈ જાય છે, પણ સાધકને તે રાગમાં કર્તૃત્વબુદ્ધિ નથી,
રાગની હોંશ નથી; એને તો મોક્ષ માટે શુદ્ધરત્નત્રયરૂપ સ્વકાર્યને સાધવાની જ હોંશ
છે, તેમાં જ તત્પરતા છે. ધર્મીજીવ પોતાના સહજ તત્ત્વને કઈ રીતે આરાધે છે તેનું
ત્યમ જ્ઞાની પરજનસંગ છોડી જ્ઞાનનિધિને ભોગવે. ૧૫૭
PDF/HTML Page 32 of 57
single page version
ગુપ્તપણે તે નિધિને ભોગવે છે; તેમ સહજ જ્ઞાનસ્વરૂપ જીવ પોતાના સ્વરૂપને
ભૂલીને અનાદિકાળથી સંસારમાં રખડતો દુઃખી થયો; તે જીવ, ક્યારેક સહજ
વૈરાગ્યવંત થઈ શ્રીગુરુની પરમભક્તિવડે, તેમણે જેવો પરમસ્વભાવ કહ્યો તેવો
લક્ષગત કરીને, પોતાના સહજ જ્ઞાનનિધિને પામ્યો, તેના સમ્યક્ત્વાદિ ગુણની
પવિત્રતાનો ઉદય થયો, ને અંદર નિર્વિકલ્પ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–શાંતિમાં પોતાના
પરમઆનંદમય જ્ઞાનાનિધાન પોતામાં જ પામ્યો...ભાન થયું કે અહો! હું તો આવા
પરમશાંત ચૈતન્યનિધાનનો ભંડાર છું, મારા આ નિધિને શ્રીગુરુપ્રતાપે મેં મારામાં
દેખ્યો છે. –એમ સહજ પરમતત્ત્વજ્ઞાની થયેલો આ જીવ પોતાના સહજ જ્ઞાનનિધિને
પોતાના સ્વરૂપમાં ગુપ્તપણે એકલો–એકલો ભોગવે છે. ગંભીર ઊંડા
ચૈતન્યનિધાનના ભોગવટામાં મગ્ન તે જીવ અજ્ઞાની–લૌકિકજનોના સંગને ધ્યાનમાં
વિઘ્નનું કારણ સમજીને છોડે છે.
જોવું? જ્ઞાનીના અંતરમાં ચૈતન્યના કેવા નિધાન છે તેની જગતને ક્યાં ખબર છે?
જગતને પોતાના નિધાનની પણ ખબર નથી, ને જ્ઞાનીના નિધાનને તે ઓળખતું નથી.
અરે, જેને પોતાના સ્વરૂપની ખબર નથી એવા અજ્ઞાની જીવોના સંગનું મારે શું કામ
છે? હું તો જગતથી વિરક્ત થઈને, સહજ વૈરાગ્ય–સંપત્તિવાળો થઈને મારી પરિણતિને
અંતરમાં વાળીને મારા સહજ જ્ઞાનનિધિને પામ્યો છું. મારા શ્રીગુરુએ પણ મને એ જ
બતાવ્યું હતું કે વિકલ્પથી પાર થઈને અંદર તારા જ્ઞાનસ્વભાવની સન્મુખ થા. આ રીતે
જ્ઞાનસ્વભાવની સન્મુખ થવું તે જ જ્ઞાનીધર્માત્માની ખરી સેવા છે. આવા જ્ઞાનની શ્રદ્ધા
વગર જ્ઞાનીની જ્ઞાનચેતનાને ઓળખાય નહીં એટલે જ્ઞાનીની ખરી સેવા થાય નહીં.
જ્ઞાનીના જ્ઞાનની ઓળખાણ વગર, એકલા શરીરની સેવા કરે તેમાં બહુ તો શુભભાવ
હોય, પણ તેનાથી જ્ઞાનનિધાન ન પ્રગટે. જ્ઞાનનિધાન તો અંદરમાં જેવો જ્ઞાનીએ
બતાવ્યો તેવો જ્ઞાનસ્વરૂપ પોતાનો આત્મા અનુભવમાં લ્યે ત્યારે જ પ્રગટે છે. પરમગુરુ
પણ એવા જ છે કે જે અંદરમાં જ્ઞાનપુંજ–ચૈતન્યરસને સેવવાનું બતાવે છે. રાગના રસથી
પાર એકલો જ્ઞાનરસનો ઢગલો તે આત્મા છે, તેની સન્મુખ થતાં ભાન થયું કે અહો!
આવા અનંતગુણના નિધાનથી પૂરો જ્ઞાનથી પૂરો, આનંદથી પૂરો, શાંતિથી પૂરો–એવો હું
છું. આવા ચૈતન્યનું ભાન થતાં તેમાં જ રસ રહે છે ને પરના સંગનો રસ છૂટી જાય છે,
રાગનો રસ ઊડી જાય છે, એકલા
PDF/HTML Page 33 of 57
single page version
ભોગવે છે.–અહા, એના અંર્તવેદનની શી વાત! લોકો એને ક્યાંથી દેખી શકે?
જ્ઞાનીનાં ગુપ્ત ચૈતન્યનિધાનને જગત દેખી શકતું નથી. પણ જગતને દેખાડવાનું શું
કામ છે? જગત ન દેખે તેથી શું? હું તો મારા નિધાનને મારામાં પ્રગટપણે
અનુભવી જ રહ્યો છું.–એમ ધર્મી નિઃશંકપણે પોતાના ગુપ્તનિધાનને પોતામાં ભોગવે
છે, તેની રક્ષા કરે છે. ચૈતન્યના અગાધ નિધાન પાસે જગતની વિભૂતિને તે તરણાં
સમાન દેખે છે, એટલે મુમુક્ષુએ જગતથી અસંગ થઈને પોતે પોતાના પરમ
આનંદનિધાનને જ સાધવા જેવું છે; બીજા માટે ક્યાંય રોકાવા જેવું નથી; બીજાના
સંગે તો તારું ચિત્ત ચંચળ થશે ને આકુળતા થશે એટલે ધ્યાનમાં વિઘ્ન થશે. માટે
ચૈતન્યના આનંદમય ધ્યાનની સિદ્ધિઅર્થે મુમુક્ષુજીવ પરસંગ છોડે છે, ને ગુપ્તપણે
એકલો પોતાના જ્ઞાનની રક્ષા કરીને સ્વકાર્યને સાધે છે. આ રીતે મુમુક્ષુએ પરમ
વૈરાગ્યથી, ચૈતન્યના સંગે સ્વકાર્યને સાધવું. પોતાને મળેલા પરમ જ્ઞાનતત્ત્વને
પોતામાં બરાબર સાચવવું. વિપરીત જનોના સંગથી દૂર, પોતામાં ગૂઢ થઈને
ગંભીર જ્ઞાનતત્ત્વમાં રહેવું–જેમાં કોઈ વિકલ્પનોય સંગ નથી.
જ્ઞાની! તું તારામાં જ ભોગવ. તારા અમૂલ્ય જ્ઞાનનિધાનની તું રક્ષા કરજે.
પરમતત્ત્વના જે અપૂર્વ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–શાંતિ પ્રગટ્યા છે તેની રક્ષા કરજે એટલે ગમે
તેવા પ્રસંગે પણ તેમાં વિપરીતતા થવા ન દઈશ. જગત તારી વાત ન માને, ખોટી
કહે, વિરોધ કરે, નિંદા કરે, કે રોગાદિ કોઈ પણ પ્રતિકૂળતા આવે તોપણ તારા
શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–શાંતિને છોડીશ નહીં, અમૂલ્ય નિધાનની જેમ તેને સાચવજે. તારા
શ્રદ્ધા–જ્ઞાનની રક્ષાને માટે હે મુમુક્ષુ! સંસારના અનેક પ્રકારના રાગી–દ્વેષી–અજ્ઞાની
જીવોના સંગથી તું દૂર રહેજે. જગતના સંગે તારી આત્મશાંતિમાં ભંગ પડવા દઈશ
નહીં; જગતથી વિરક્તપણે તારા સ્વકાર્યને સાધવામાં તત્પર રહેજે. હું મારા
ચૈતન્યના નિધાનની સન્મુખ પરિણમ્યો છું–પર્યાયમાં તે નિધાન પ્રગટ થયા છે, પછી
જગતના કોલાહલનું મારે શું કામ છે? બહારમાં બીજાના સંગનું મારે શું પ્રયોજન
છે? હું તો મારા આત્માની જ ભાવનામાં ઊંડેઊંડે ઊતરીને મારા સ્વકાર્યને સાધી
રહ્યો છું. ગરીબને સોનાની ખાણ મળે તેમ મને મારા અચિંત્ય ચૈતન્યના નિધાન
મારામાં મળ્યા છે...પરમ
PDF/HTML Page 34 of 57
single page version
મળી છે, તેની પાસે જગતની શી કિંમત?–આ રીતે ચૈતન્યસંપદા પાસે જ્ઞાની
જગતને તૃણવત સમજીને, આત્મઆરાધનારૂપ સ્વકાર્યને સાધે છે. હે મુમુક્ષુ! આ
જ તારે અવશ્ય કરવાનું કાર્ય છે. આ રીતે મુમુક્ષુજીવ આનંદથી પોતાના સ્વકાર્યને
સાધે છે.
નીકળે ત્યારે પરસંગ થાય ને ચિત્ત વ્યગ્ર રાગી–દ્વેષી થાય, તે તો જન્મ–મરણના રોગનું
જ કારણ છે. પરસંગ એટલે તેના તરફનો ઉપયોગ, તેમાં ચિત્ત ચંચળ થાય છે. માટે હે
મુમુક્ષુ! બહારમાં પરચીજ હોવા છતાં તેનાથી પરમ વિરક્ત થઈને તારા ચિત્તને અંદર
શાંતિથી ભરેલા ચૈતન્યતત્ત્વમાં જ જોડ, ને તારા સ્વકાર્યને સાધ. બુદ્ધિ–વડે એટલે કે
ભેદજ્ઞાનવડે પરથી આત્માને જુદો અનુભવ્યો છે–એવો જ્ઞાની મહા આનંદમય
ચૈતન્યતત્ત્વમાં પરિણામમાં જોડે છે ને આત્મા સિવાય આખી દુનિયાથી અત્યંત ઉદાસીન
રહે છે. આ રીતે આત્માના સહજસ્વરૂપને સાધે છે. આત્મસાધનાના મહાન આનંદ પાસે
જગત સામે શું જોવું?
ગંધ પણ નથી. મારું સ્વતત્ત્વ લક્ષમાં લેતાં તે તો અનાકુળ શાંતરસપણે
અનુભવાય છે; એના વેદન પાસે જગત રસ વગરનું તરણાંસમાન ભાસે છે.
ચૈતન્યરસનો રસ ચાખ્યો ત્યાં કષાયનો રસ કેમ ગમે? અરે, ચૈતન્યતત્ત્વના
આનંદમાં એક શુભવિકલ્પનોય બોજો ક્યાં પાલવે છે? આંખમાં તો કણું કદાચ
રહી શકે, પણ ચૈતન્યના શાંતરસમાં કષાયનો કણિયો રહી શકે નહીં, શુભરાગનોય
કણ તેમાં રહી શકે નહીં. આવા શાંતરસના ધામ તારા ચૈતન્યનિધાનને હે મુમુક્ષુ!
તું એકલો–એકલો સાધજે, તેમાં જગતના બીજા કોઈની અપેક્ષા રાખીશ નહીં.
જગતના પંથથી ચૈતન્યના પંથ નીરાળા છે. ચૈતન્યના સુખનો માર્ગ અંદર પોતામાં
જ સમાય છે, પોતાની પરિણતિ પોતામાં જ એકાગ્રપણે પરમઆનંદને અનુભવે
છે, આનંદ માટે કાંઈ બહાર જગત સામે જોવું પડતું નથી. જ્યાં તારા અગાધ
નિધાન ભર્યા છે તેમાં જોતાં તને પરમ જ્ઞાન–આનંદના નિધાન પ્રગટશે. અનાદિથી
PDF/HTML Page 35 of 57
single page version
અમારા આ અપૂર્વ નિધાન મળ્યા, હવે આ નિધાન પાસે જગતને અમે સદા તૃણવત્
દેખીએ છીએ.–આમ પોતાને પોતાના નિધાનનો અચિંત્ય મહિમા આવ્યો છે; તે પોતે
પરમવૈરાગ્યથી, શાંતચિત્તથી, ગુપ્તપણે પોતાના આનંદનિધાનને એકલો ભોગવે છે;
આનંદથી સ્વકાર્યને કરતો–કરતો તે મોક્ષને સાધે છે. સર્વે તીર્થંકરાદિ પુરાણ પુરુષોએ આ
રીતે આત્માના અનુભવરૂપ સ્વકાર્ય કરીને આત્માની આરાધના કરી, તે
આત્મઆરાધનાના પ્રસાદથી તેઓ કેવળજ્ઞાની થયા; અને તેમના માર્ગે અમે પણ
આત્મઆરાધનારૂપ સ્વકાર્ય કરી રહ્યા છીએ.
નિર્દોષ સુખનો અભિલાષી થયો તે જીવ શ્રી જ્ઞાનીગુરુ પાસે થઈને ધર્મ પ્રાપ્તિ કરે
છે–એટલે કે શીઘ્ર પરમાત્મતત્ત્વમાં પ્રવેશ કરે છે. શ્રીગુરુએ જે પરમતત્ત્વ બતાવ્યું તે
સમજીને પરમ પ્રમોદથી તેમાં પ્રવેશ કરે છે એટલે કે તેનો અનુભવ કરે છે: અહા!
મારું પરમાત્મતત્ત્વ શ્રીગુરુએ મને દેખાડયું. મારું આ તત્ત્વ પ્રાપ્ત થતાં મારું ચિંત
પરમ પરમ શાંત થયું છે. મારું તત્ત્વ સ્વયં નિત્ય આનંદવાળું છે, અચિંત્ય ગુણોથી
શોભતું છે અને દિવ્ય જ્ઞાનવાળું છે. શ્રીગુરુએ આવું જ તત્ત્વ બતાવ્યું; શરીરવાળું કે
રાગની ક્રિયાવાળું આત્મતત્ત્વ ન કહ્યું પણ તેનાથી ભિન્ન તત્ત્વ જ્ઞાન ને આનંદસ્વરૂપ
બતાવીને તેમાં પ્રવેશ કરવાનું કહ્યું.–શ્રીગુરુના ઉપદેશઅનુસાર આવા પરમતત્ત્વરૂપે
પોતાને દેખતાં જ જીવ તેમાં પ્રવેશ કરે છે એટલે કે પરિણામ તેમાં જ મગ્ન થાય છે.
પોતાનું આવું પરમાત્મતત્ત્વ જાણે ને તેમાં જીવનાં પરિણામ ન ઠરે એમ કેમ બને?
પરમાત્મતત્ત્વ પોતે સહજ જ્ઞાન–આનંદ વગેરે અનંતગુણના નિર્મળભાવે પરિણમે
છે. આવા સ્વતત્ત્વની પ્રાપ્તિ–અનુભૂતિ તે જ મુમુક્ષુનું જરૂરી કાર્ય છે. આનાથી
બાહ્ય બીજી કોઈ શુભક્રિયાઓ તે કાંઈ મોક્ષ માટે જરૂરી નથી એટલે કે તે કાંઈ
મોક્ષનું કારણ થતી નથી. મોક્ષ માટે જરૂરી ક્રિયા એટલે કે નિશ્ચય આવશ્યક, તે તો
શુભવિકલ્પોથી વિપરીત છે; વિકલ્પો તો પરદ્રવ્યના આશ્રયે છે, ને મોક્ષના કારણરૂપ
આવશ્યકક્રિયા તો શુદ્ધ સ્વદ્રવ્યના આશ્રયે છે. આમ જાણીને ધર્મીજીવ સ્વદ્રવ્યમાં
પ્રવેશીને એકલો એકલો પોતાના ચૈતન્યનિધાનને અનુભવે છે. આવા અનુભવવડે
મુમુક્ષુજીવ મોક્ષને સાધે છે, તે જ તેનું સ્વકાર્ય છે.
PDF/HTML Page 36 of 57
single page version
પરિચય છોડી, પ્રેમથી આત્માનો પરિચય કરી અંદર તેનો અનુભવ
કરવા જેવું છે. આવા અનુભવમાં પરમ શાંતિ પ્રગટે છે ને અનાદિની
અશાંતિ મટે છે. આત્માના આવા સ્વભાવનું શ્રવણ–પરિચય–
અનુભવ દુર્લભ છે પણ અત્યારે તેની પ્રાપ્તિનો સુલભ અવસર
આવ્યો છે. માટે હે જીવ! બીજું બધું ભૂલીને તું તારા શુદ્ધસ્વરૂપને
લક્ષમાં લે... ને તેમાં વસ... એ જ મંગલ–વાસ્તુ છે.
સમ્યગ્દર્શનાદિ ભાવરૂપે પરિણમેલો જીવ જ સુંદરપણે શોભે છે; અજ્ઞાનરૂપે પરિણમે ને
કર્મથી બંધાય તે જીવને શોભતું નથી. જગતના બધાય પદાર્થો પોતપોતાના સ્વરૂપમાં
એકત્વપણે શોભે છે, તો જીવને દ્વૈતપણું–પરસમયપણું કેમ શોભે? તે વાત ત્રીજી
ગાથામાં કહે છે.
નાનામાં નાના સૂક્ષ્મ વિકલ્પમાંય પોતાપણું માનીને તેમાં એકત્વપણે વર્તે–તો જીવને તે
શોભતું નથી. અરે બાપુ! ક્યાં તારી ચૈતન્યજાત! ને ક્યાં રાગની જાત! પ્રભુ! તારી
અચિંત્ય
PDF/HTML Page 37 of 57
single page version
વિકલ્પની વૃત્તિ, તે પણ ચૈતન્યજાતમાં શોભતી નથી, ત્યાં બીજા રાગની શી વાત!
ચૈતન્યતત્ત્વ એકલું પોતે પોતાની જ્ઞાનપરિણતિમાં શોભે છે; તેમાં નિર્વિકલ્પ શાંતિનું
અપૂર્વ વેદન છે. તે શાંતિમાં રાગનો ક્રણિયો પ્રવેશે નહીં. શાંતિનું ઘર તો આવો મારો
આત્મા જ છે–કે જેમાં અશાંતિનો પ્રવેશ નથી,–આવા નિજઘરમાં વસ્યે જ સાચી શાંતિ
છે.
ચૈતન્યપ્રભુ વિકારમાં રહે એ તે કાંઈ એને શોભે છે? જગતથી જુદું ને રાગ–દ્વેષ–
મોહથી જુદું જે સહજસ્વરૂપે શોભતું ચૈતન્યતત્ત્વ, તે પોતાના એકત્વસ્વરૂપમાં
રહીને સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપે પરિણમે છે, તે પરિણતિમાં રાગાદિભાવો
નથી. જીવ પોતે પોતાના સ્વ–ધ્યેયમાં એકતારૂપે પરિણમે તો તેમાં રાગાદિ ભાવો
થતા નથી, તેમાં તો સુંદર આનંદની જ ઉત્પત્તિ છે. આવા સુંદર–શાંત–શોભતા
ચૈતન્યતત્ત્વને જડની સાથે એક માનવું કે રાગવાળું માનવું તે તો વિખવાદ છે,
અશોભા છે, નિંદનીય છે.
એકત્વમાં સ્વસમયપણે શોભે છે. જેને પોતાના ચૈતન્યપણાની ખબર નથી, તે રાગની
વૃત્તિમાં જ આખો આત્મા માનીને તેમાં જ પોતાને સ્થાપે છે; અનાદિથી એ રીતે
અજ્ઞાનથી રાગમાં જ વર્તતો થકો જીવ સંસારમાં દુઃખી થાય છે–એ તેને શોભતું નથી.
હવે આચાર્યદેવ–શ્રીગુરુ તેને શુદ્ધસ્વરૂપ બતાવે છે કે હે આત્મા! સિદ્ધ જેવો તારો
શુદ્ધઆત્મા, તેમાં રાગ ક્યાંથી આવ્યો? તારું તત્ત્વ રાગથી પાર એકલા ચૈતન્યભાવમાં
તન્મયપણે શોભતું છે, તેને લક્ષમાં લેતાં, તારો આત્મા રાગથી જુદો થઈને સમ્યગ્દર્શન–
જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપે પરિણમશે, તેમાં તન્મયપણે વર્તતો આત્મા શોભે છે; તેના અંતર્ગત
પરિણામમાં હવે દુઃખનો અભાવ થઈ ગયો, પોતાના સહજસુખ વગેરે અનંત–ગુણની
નિર્મળતાથી હવે તે શોભે છે.
શોભે છે. અનંત આકાશ તે આકાશપણે જ શોભે છે, આકાશ મટીને તે કદી
બીજારૂપે થતું નથી; પુદ્ગલ
PDF/HTML Page 38 of 57
single page version
ધર્માસ્તિકાય વગેરે પણ પોતપોતાના સ્વરૂપે જ શોભે છે; જો તેમ ન વર્તે ને એકબીજાના
રૂપે થઈ જાય તો પદાર્થ શોભે નહીં એટલે કે તેના સ્વરૂપનું અસ્તિત્વ જ ન રહે,
બીજામાં ભેળસેળ થઈ જાય કે અસ્તિત્વનો લોપ થઈ જાય. એ રીતે જગતનાં બધા
પદાર્થો જ્યારે પોતપોતાના નિશ્ચિત સ્વરૂપમાં જ એકત્વપણે રહેલા શોભે છે, તો પછી
જીવ પણ પોતાના ચૈતન્યસ્વરૂપમાં જ એકત્વપણે રહે તે શોભે છે; ચૈતન્યસ્વરૂપ જીવ
ચૈતન્યપરિણામને બદલે દુઃખપરિણામમાં રહે ને પુદ્ગલકર્મના સંગમાં રહે–એવું દ્વૈતપણું
તેને શોભતું નથી. પરથી ભિન્ન એવા પોતાના નિશ્ચિત ચૈતન્યસ્વરૂપને જાણીને તેમાં જ
એકત્વભાવે પરિણમે તો તો દુઃખ ન થાય, કર્મનો સંબંધ ન થાય, ચૈતન્યભાવ
ચૈતન્યપણે છૂટો ને છૂટો જ રહે, તેને બંધન થાય નહીં; એટલે પોતાના સહજ જ્ઞાન–
આનંદમય સ્વરૂપથી તે શોભે છે. આવું શોભતું કલ્યાણ–મંગલમય નિજઘર તેમાં વસવું
તે વાસ્તુ છે; આવા આનંદમય સ્વઘરને બદલે રાગના દુઃખમય ઘરમાં રહેવા કોણ જાય?
અને જડના ઘરને પોતાનું કોણ માને? જડથી જુદું, રાગથી જુદું આનંદમય નિજઘર તે
જ તારું ઉત્તમ રહેઠાણ છે, તેને ઓળખીને તેમાં વસતાં પરમસુખથી આત્મા શોભે છે–તે
જ સુંદર છે. આવા સ્વઘરમાં આવતાં જ દુઃખના દહાડા દૂર થાય છે ને સુખનાં અગાધ
નિધાન પ્રગટે છે.
રહે છે પણ બીજારૂપે કદી થતા નથી; તેથી તેઓ પોતાના એકત્વસ્વરૂપે શોભે છે; તો આ
જીવપદાર્થ પણ પોતાના અનંત જીવધર્મોમાં સદા અંતર્મગ્ન રહે, પોતાના સ્વકીય શુદ્ધ
ગુણ–પર્યાયોમાં સ્વધર્મને ચુંબીને–તેમાં તન્મય રહીને વર્તે, ને વિરુદ્ધધર્મરૂપે (રાગાદિ
પરભાવરૂપે) ન વર્તે, તેમાં જ તેની શોભા છે. ચૈતન્યમય ગુણ–પર્યાયરૂપ જે પોતાના
સ્વધર્મો તેમાં જ જીવ શોભે છે; પરસાથે ભેળસેળ કરવા જાય ને ચેતનને બદલે
રાગપણે–દુઃખપણે વર્તે તે જીવને શોભતું નથી.
તેઓ એકબીજામાં જરાય ભળતાં નથી, સૌ જુદેજુદા પોતપોતાના સ્વગુણ–પર્યાયોમાં જ
રહે છે. આત્મા અને શરીર અનાદિકાળથી એકક્ષેત્રે રહેવા છતાં,
PDF/HTML Page 39 of 57
single page version
શરીરના કોઈ ગુણ–પર્યાય આત્મામાં આવ્યા નથી. ત્રણેકાળે અત્યંત જુદેજુદા
પોતપોતાના સ્વરૂપમાં જ રહ્યા છે. વસ્તુ પોતાના સ્વરૂપમાં જ શોભે છે.
સુંદર જીવ, તેને કર્મના સંબંધવાળો કહેવો કે વિકારી કહેવો તે શોભતું નથી. ચેતનતત્ત્વને
જડનો સંગ શોભતો નથી. આત્માને પરસંગવાળો અનુભવતાં તો અશુદ્ધતા અને
દુઃખનો અનુભવ થાય છે. આત્માના અનુભવમાં તો પરમ વીતરાગીસુખ અને શુદ્ધતાનો
અનુભવ હોય, અને તે જ તેને શોભે.
જેવું છે. આવા આત્માના અનુભવમાં જ મોક્ષસુખ પ્રગટે છે ને સંસારદુઃખ મટે છે.
આત્માના આવા સ્વભાવનું શ્રવણ–પરિચય–અનુભવ મહા દુર્લભ છે, પણ અત્યારે તેની
પ્રાપ્તિનો સુલભ અવસર આવ્યો છે, માટે હે જીવ! બીજું બધું ભૂલીને તું તારા
શુદ્ધસ્વરૂપને લક્ષમાં લેજે.
રહે–એવું એકત્વપણું તો સારૂં છે, પણ ચૈતન્યતત્ત્વ રાગાદિ પરભાવમાં રહે એવું
દ્વિવિધપણું તો જીવને કેમ શોભે? અરે જીવ! તું ચૈતન્ય–આનંદમય તત્ત્વ, ને તને
રાગવિકાર સાથે ભાઈબંધી કરવી કેમ ગમે? તું પોતાના એકત્વસ્વભાવમાં રહીને,
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપે પરિણમતો સ્વસમયપણે રહે તે જ તને શોભે છે, તે
જ સુંદર છે.
આચાર્ય–દેવ આત્માના અલૌકિક વૈભવથી આત્માનું એકત્વસ્વરૂપ દેખાડી રહ્યા છે તો તું
અંતરમાં તારા સ્વાનુભવથી પ્રમાણ કરજે એટલે તારું એકત્વસ્વરૂપ તને સુલભ થઈ
જશે.–આવી શૈલિથી સમયસારની રચના છે.
PDF/HTML Page 40 of 57
single page version
સીમંધર ભગવાનના શ્રીમુખથી “કારધ્વનિમાં સાક્ષાત્ સાંભળેલું ને જાતે
ચૈતન્યતત્ત્વની અપૂર્વ વીતરાગવાર્તા છે; સર્વજ્ઞ પરમાત્માના અલૌકિક પંથની આ વાત
છે. સિદ્ધ જેવા પોતાના આત્માની આ વાત છે. વીતરાગી સંતોએ જાતે અનુભવેલું
આત્માનું શુદ્ધસ્વરૂપ અહીં દેખાડયું છે. અનાદિસંસારનો અંત આવે ને મોક્ષસુખને
સાધવાની શરૂઆત થઈ જાય એવો આ માર્ગ છે. તીર્થંકરો સમવસરણમાં જે પ્રકાશે છે,
ચૈતન્યસ્વરૂપ વીતરાગી સંતો અહીં બતાવે છે, માટે હે જીવ! પરમ બહુમાનથી,
આત્માના પ્રેમથી તું આવું સ્વરૂપ તારા સ્વાનુભવગમ્ય કરજે.
છે. એનું નામ છે ‘આત્મભાવના’ વિશેષ આવતા અંકે.