PDF/HTML Page 21 of 45
single page version
ઉત્તર:–ધૈર્યપૂર્વક આરાધનામાં અડગ રહેવું. પુણ્યના ઉદય વખતે જે
વખતે પણ તેનાથી ભિન્ન આત્મતત્ત્વની ભાવના અને આરાધનામાં વર્તે
છે, તેમ પાપના ઉદય વખતે પણ તેનાથી ભિન્ન આત્મતત્ત્વની ભાવના
અને આરાધનામાં વર્તે છે. એવું નથી કે પુણ્યના ઉદય વખતે કાંઈ જુદું
કરવાનું ને પાપના ઉદય વખતે તેથી કાંઈક બીજું કરવાનું હોય! ધર્મી
જીવ તો તે છે કે–‘પુણ્ય–પાપ જે સમ ગણે...’ પુણ્ય અને પાપ બંનેથી પાર
જ્ઞાનભાવરૂપે પોતે પોતાને વેદે છે–આવી ‘જ્ઞાનચેતના’ તે ધર્મીનું ચિહ્ન છે.
પુણ્ય અને પાપ એ બંનેના ફળ તો કર્મફળચેતનારૂપે સમાય છે,
જ્ઞાનચેતનામાં તે નથી. પાપકર્મના ઉદય વખતે પણ જ્ઞાનચેતનારૂપે રહેવું
તે ધર્મીનું કામ છે; અને વ્યવહારમાં તે વખતે વીતરાગી દેવ–ગુરુ–ધર્મનું
બહુમાન, ધૈર્યપૂર્વક વૈરાગ્ય ભાવનાઓ, ધર્માત્માઓનો વિશેષ સંગ, વગેરે
કર્તવ્ય છે. એ રીતે પાપના ઉદય વખતે પણ શૂરવીર થઈને આરાધનામાં
દ્રઢ રહેવું, પણ મુંઝાઈને આર્ત્તધ્યાન ન કરવું.
PDF/HTML Page 22 of 45
single page version
કાંઈ બીજું (–શુભરાગ) કરવાનું ન કહ્યું, પહેલાંં જ આત્માને જાણીને–ઓળખીને
તેનો અનુભવ કરવાનું કહ્યું. પહેલાંં શાસ્ત્રાદિથી સામાન્ય જાણપણું હોયતેની વાત
નથી પણ સ્વાનુભવ સહિત જાણ્યું તે જ ખરૂં જાણ્યું છે.
જ્ઞાનની સેવા કરી કહેવાય. જ્ઞાનની આવી સેવા તે જ જ્ઞાનની ખરી સેવા છે.
ભળી જતું નથી પણ તેનાથી છૂટું રહે છે, એવી તેની ઊર્ધ્વતા છે. પણ ‘આ
રાગાદિભાવો હું છું’ એમ અજ્ઞાની અનુભવે છે તેથી રાગથી જુદા જ્ઞાનને તે સેવતો
નથી. ધર્મી તો રાગને જાણતાં પણ ‘આ ચેતકભાવપણે અનુભવાય છે તે જ હું છું.
રાગાદિ હું નથી’ એમ ભેદજ્ઞાનવડે જ્ઞાનને જ સેવે છે. આવી સેવા તે મોક્ષને
સાધવાનો ઉપાય છે.
ચેતનભાવમાં રાગાદિ નથી; આ રીતે પર્યાયમાં પણ ચેતન અને રાગની ભિન્નતા છે.
PDF/HTML Page 23 of 45
single page version
આમ જ્ઞાનને અને રાગને ભિન્નભિન્ન અનુભવમાં લેતાં જ્ઞાનીને આત્મજ્ઞાન ઉદય પામે
છે; તે જ્ઞાનની સાથે જ તેની નિઃશંક પ્રતીત વર્તે છે; ને જ્ઞાન–શ્રદ્ધાપૂર્વક તેમાં જ ઠરતાં
પરમ આનંદ અનુભવાય છે.–આ રીતે સાધ્યની સિદ્ધિ થાય છે.
ભાવ તે આત્મા છે, તેટલો જ હું છું; ને ચેતનપણાથી બહાર એવા રાગાદિ અન્ય
કોઈ ભાવો તે ખરો આત્મા નથી, તે મારું સ્વરૂપ નથી;’–આમ ધર્મી પોતાને જ્ઞાનની
અનુભૂતિરૂપે જાણે છે. આવી અનુભૂતિમાં કાંઈ એકલું જ્ઞાન નથી, આત્માના
અનંતગુણોની નિર્મળતાનું તેમાં વેદન છે. આવા વેદનપૂર્વક આત્માને જાણ્યો તે સાચું
જ્ઞાન છે, ને તેને જ સાચા આત્માની શ્રદ્ધા હોય છે. જેને જાણે તેની શ્રદ્ધા કરી શકે;
વસ્તુને જાણ્યા વગર શ્રદ્ધા કોની? જાણેલાનું જ શ્રદ્ધાન હોય,–એમ કહેવાથી
કાંઈ શ્રદ્ધાની કિંમત ઘટી જતી નથી. આત્મવસ્તુ પરભાવથી જુદી, કેવી અને કેવડી
મહાન છે, તે જ્ઞાનમાં આવે છે તે જ વખતે જ્ઞાનીને તેની શ્રદ્ધા થાય છે કે ‘આ વસ્તુ
હું.’ અને તે જ વખતે નિર્વિકલ્પ અનુભૂતિ પણ થાય છે કે ‘આ વસ્તુ હું.’ અને તે જ
વખતે નિર્વિકલ્પ અનુભૂતિ પણ થાય છે. આવા અનુભવજ્ઞાનને જ અહીં જ્ઞાન કહ્યું છે.
આવું જ્ઞાન પૂર્વે કદી એકક્ષણ જીવે કર્યું નથી. આવા જ્ઞાન વગર કોઈ કહે કે અમને
આત્માની શ્રદ્ધા થઈ ગઈ છે,–તો તેની શ્રદ્ધા તો ગધેડાના શીંગડાની શ્રદ્ધા જેવી મિથ્યા
છે. આત્મા કેવો છે તે જાણ્યો જ નથી તો તે શ્રદ્ધા કોની કરી? આત્માનો અચિંત્ય ગંભીર
સ્વભાવ જેવો છે તેવો જાણવામાં આવે તે જ ક્ષણે પરિણામ રાગાદિથી જુદા પાડીને,
ચૈતન્યસ્વભાવમાં તન્મય થયા વગર રહે નહિ. આવા ભેદજ્ઞાન સહિત જ્ઞાન–દર્શન–
ચારિત્ર પ્રગટે છે ને શુદ્ધ આત્મા સધાય છે. આ સિવાય બીજી રીતે આત્મા સધાતો નથી
ને ધર્મ થતો નથી.
જાણતાં તેમાં જ પોતાનું અસ્તિત્વ માનીને રોકાઈ ગયો, તેથી ભિન્ન જ્ઞાનનો અત્યંત
મધુર ચૈતન્યસ્વાદ તેને આવતો નથી એટલે આત્મા સાચા સ્વરૂપે તેને અનુ
PDF/HTML Page 24 of 45
single page version
આત્મા રાજી ક્યારે થાય?
પોતે આનંદમાં આવે ત્યારે.
પોતે સ્વભાવમાં ઊતરીને અનુભવ કરે ત્યારે
આત્મા આનંદમાં આવે અને ત્યારે
તે ખરેખરો રાજી થાય.
એ સિવાય દુનિયા ભેગી થઈને
જો દુનિયાના વખાણથી તું રાજી થવા
તો તું છેતરાઈશ.
માટે, દુનિયાની દરકાર વગર તું એકલો
તારામાં રાજી થા!
અહો, મારું તત્ત્વ જ એકલું–એકલું મહા
આનંદરૂપ છે,–એમ તારા સુંદર તત્ત્વને
દેખીને તારાથી જ તું રાજી થા.
PDF/HTML Page 25 of 45
single page version
થયા, તેમના પ્રતાપે મોરબીના જિજ્ઞાસુઓમાં તત્ત્વના જે
બીજ રોપાયા,–તેને પૂ. ગુરુદેવ દ્વારા પોષણ મળ્યું. મોરબીની
જિજ્ઞાસુ જનતાએ સંપ્રદાયભેદ ભૂલીને સત્યઆત્માની
જિજ્ઞાસાપૂર્વક ચૈત્ર સુદ એકમથી ચાર દિવસ સુધી ગુરુદેવના
પ્રવચનોનો ઉત્સાહથી લાભ લીધો. આપણા આત્મધર્મના
સંપાદક પણ આ મોરબીના જ છે. ચૈત્ર સુદ બીજે
જિનમંદિરની ૧૯મી વર્ષગાંઠ નિમિત્તે ગુરુદેવના મંગલહસ્તે
જિનમંદિર ઉપર ધર્મધ્વજનું આરોહણ થયું તથા ભગવાનની
ભવ્ય રથયાત્રા નીકળી; અને પૂ. બેનશ્રી બેને અદભુત
ભક્તિ કરાવી. અહીં ગુરુદેવના પ્રવચનોની મંગલપ્રસાદી
આપી છે
તેના અનુભવમાં પુણ્ય–પાપરૂપી સેવાળ નથી.
ચૈતન્યતત્ત્વ એનાથી તદ્ન જુદું છે; માટે તું ચેત! દેહબુદ્ધિ છોડીને તારું ચૈતન્યતત્ત્વ શું છે
તે લક્ષમાં લે. બાપુ! ચૈતન્યના વિસ્મરણથી તું અનંત દુઃખ પામ્યો; અરે! એ દુઃખોની શી
વાત! એક ભૂંડના બચ્ચાંને બાંધીને જીવતેજીવતું અગ્નિના ભઠ્ઠામાં શેકતા હતા; એના
દુઃખ કરતાંય અનંતા દુઃખ જીવે અનંતવાર ભોગવ્યા. જ્ઞાનની ભિન્ન જેટલા
PDF/HTML Page 26 of 45
single page version
એમાં રહી સ્થિત લીન એમાં શીઘ્ર આ સૌ ક્ષય કરું.
આવો પ્રશ્ન પણ કોઈક વિરલા જીવોને જ ઊઠે છે. એવા જીવને આચાર્યદેવ તેની વિધિ
સમજાવે છે. ભગવાનના સમવસરણમાં જઈને કુંદકુંદભગવાન અમારા માટે આ
અનુભવનું ભાતું લાવ્યા છે; મોક્ષને માટે સર્વજ્ઞભગવાનનો સન્દેશ આ સમયસારમાં છે.
પાતાળમાંથી આનંદના પાણી કાઢવાની રીત છે. અહા, આવા ચિદાનંદ આત્માની વાત
પ્રેમથી જે સાંભળે છે તે પણ અલ્પકાળે તેનો અનુભવ કરીને મોક્ષને પામે છે. સ્વસંવેદન
જ્ઞાનમાં જ પ્રત્યક્ષ થાય એવો મહાન આત્મસ્વભાવ છે, આવા સ્વભાવને રાગના
વિકલ્પથી પ્રાપ્ત થવાનું માનવું તે તો કોઈ અબજોપતિને રાંકો–ભીખારી માનવા જેવું છે.
અરે બાપુ! આવડું મોટું તારું તત્ત્વ, જેના સ્વાનુભવ માટે એક વિકલ્પની પણ અપેક્ષા
નથી, તેને લક્ષમાં લેતા તારો આત્મા રાગાદિ પરભાવોથી પાછો વળી જશે ને તને
મહાન આનંદ પ્રગટ થશે. તારા આત્માને ઓછો માનીશ નહિ, વિકલ્પવાળો માનીશ
નહિ, જ્ઞાન–દર્શન–આનંદ સ્વભાવે પૂરો તું છો. તારું સ્વરૂપ માત્ર અનુભવગમ્ય છે,
વિકલ્પગમ્ય નથી.
દુઃખ ટળે છે. આવા આત્માનો પહેલાંં નિર્ણય કરવો. નિર્ણય કરીને અનુભવમાં
સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષ થતાં જે આનંદ આવે, તેનું વર્ણન વચન દ્વારા થઈ શકે નહિ,
વિકલ્પથી પણ તે પાર છે. સીધો અનુભવગમ્ય થાય એવો આત્મા છે.
અનાદિથી હું આ દુઃખને વેદી રહ્યો છું તેનાથી હવે કેમ છૂટું? ને અંતરમાં મારા
PDF/HTML Page 27 of 45
single page version
સમજાવે છે.
સ્વસન્મુખ કરીને તેનું સાક્ષાત્ સ્વસંવેદન કર. જેમ છાલા–કાચલી ને રાતી છાલ ત્રણેને
છોડીને અંદર સફેદ ટોપરાનો મીઠો ગોળો સ્વાદમાં આવે છે, તેમ શરીરાદિ નોકર્મરૂપી
છોતાં, કર્મરૂપ કાચલી, ને રાગરૂપી રતાશ–એ ત્રણેથી પાર ચૈતન્યતત્ત્વને જ્ઞાનમાં લઈને
સ્વસંવેદન કરતાં અપૂર્વ આનંદસહિત આત્માનો સ્વાદ આવે છે. જેની વાર્તા સાંભળતા,
ને જેનો નિર્ણય કરતાં પણ મુમુક્ષુને આનંદ આવે એના સાક્ષાત્ અનુભવની શી વાત?
અરે, તારું ચૈતન્ય–ઝવેરાત કેવું અદ્ભુત કિંમતી છે, તેનો ચૈતન્યપ્રકાશ સદા ઉદ્યોતરૂપ
કેવો છે તેનો નિર્ણય તો કર. નિર્ણય પછી તે સ્વભાવના જ્ઞાનનું ઘોલન કરતાં કરતાં
વિકલ્પ છૂટી જશે ને આનંદઘન આત્માનો પ્રત્યક્ષ અનુભવ થશે. આવા આનંદનો
અત્યંત પ્રચુર અનુભવ કરનારા વીતરાગી સંતોની અનુભૂતિમાંથી નીકળેલા ભાવો આ
સમયસારમાં ભરેલા છે. એની એકેક ગાથામાં અલૌકિક ભાવો ભર્યા છે.
અભિપ્રાયો છૂટી જાય છે, તેમાં પુણ્ય–પાપથી જ્ઞાનની ભિન્નતા નક્કી થાય છે.
પરાવલંબન ભાવ વગરનો એકલો સ્વાવલંબી ચૈતન્યભાવ લક્ષમાં લ્યે ત્યારે જ સ્વ–
સંવેદનપ્રત્યક્ષ આત્માનો સાચો નિર્ણય થાય છે. જેણે આવો નિર્ણય કર્યો તેને મોક્ષ માટે
સર્વજ્ઞ ભગવાનનાં કહેણ આવી ગયા. જેમ મોટા ઘરના કહેણ પાછા ઠેલાય નહિ તેમ
અહીં સર્વોત્કૃષ્ટ સર્વજ્ઞ ભગવાન પાસેથી કુંદકુંદાચાર્યદેવ આત્માના અનુભવના કહેણ
લાવ્યા છે, મુમુક્ષુજીવો તે પાછા ઠેલતા નથી. હોંશથી સ્વીકારીને આત્માનો અનુભવ કરે
છે, ને મોક્ષલક્ષ્મીને વરે છે.–અરે, આવા તારા આત્માને જ્ઞાનમાં નક્કી તો કર...તને
અંદરથી મોક્ષના ભણકાર આવી જશે. મારો પરમેશ્વર મારામાં છે, અથવા હું જ
પરમેશ્વર છું.–પણ અંદર અનુભૂતિમાં એવા સ્વ–સ્વામીના ભેદ રહેતા નથી. આ હું ને
આ મારો પરમેશ્વર અથવા હું પરમેશ્વર–એવા ભેદ–વિકલ્પો ચૈતન્યમાં નથી.
PDF/HTML Page 28 of 45
single page version
સંપત્તિથી ભરેલો સ્વદેશ છે–તેમાં સાચું સુખ છે.
વગર બહારમાં ને શુભાશુભ ભાવમાં જીવ ગમે તેટલા ઝાંવા નાખે તેમાં અંશમાત્ર શાંતિ
નથી. પોતાનો આનંદસ્વભાવ, તેનાથી ખસીને પરભાવમાં આવ્યો ત્યારે જીવને શુભ–
અશુભ રાગનું વેદન થયું, તે વેદનમાં દુઃખ છે, આકુળતા છે, તે જ્ઞાન વગરનું હોવાથી
અજ્ઞાનરૂપે છે, તે જ સંસાર છે. તેનાથી નિવર્તવાની એટલે કે તેનાથી છૂટીને પોતાના
આનંદસ્વરૂપમાં પ્રવૃત્તિ જીવને ક્યારે થાય? તે અહીં બતાવે છે.
સર્વજ્ઞનો અને સંતોનો સાચો હુકમ શું છે, તેમની સાચી આજ્ઞા શું છે, –તે જીવ કદી
સમજ્યો ન હતો, સર્વજ્ઞદેવનો અને સંતોનો હુકમ–આજ્ઞા એ છે કે ભાઈ! પહેલાંંમાં
પહેલાંં આત્માનો જિજ્ઞાસુ થઈને, ‘હું એક અખંડ જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપ શુદ્ધ છું’ એમ તું તારા
અંતરના સ્વસંવેદનથી નક્કી કર. આમ નક્કી કરવાથી તને તારા સ્વભાવમાં પ્રવૃત્તિ થશે
અને રાગાદિ પરભાવથી નિવૃત્તિ થશે. આ જ વિધિથી તારા જન્મ–મરણનો અંત આવશે
ને તને પરમ આનંદની પ્રાપ્તિ થશે. બાપુ! આ જ સીધો સરળ ને સર્વોત્કૃષ્ટ માર્ગ છે, આ
એક જ માર્ગ છે; આથી હળવો એટલે કે આથી વિપરીત બીજો માર્ગ માનીશ તો આ
ભવદુઃખથી તારો છૂટકારો કદી નહિ થાય. સમાજ આ વાત સમજે કે ન સમજે, પણ
ભાઈ! તું તારા હિત માટે આ સમજી લે;–આત્માના હિતનો માર્ગ તો આ જ છે.
જેને નથી,–
ન્હોય વ્હાલું અંતર ભવદુઃખ...
PDF/HTML Page 29 of 45
single page version
પરણી મારા ચૈતન્યનાથની સાથ,
હવે રાગનાં મીંઢોળ નહીં બાંધું;
લઈને ધર્મીએ તેનો કેવો અનુભવ કર્યો–તેનું આ સમયસારમાં વર્ણન છે.
આનંદસ્વરૂપ ભગવાન આત્મા, તેના સંગે જીવને રાગ થાય નહિ. આવા
થાય નહીં. જ્ઞાન અને રાગની એક જાત નથી. જ્ઞાન તો રાગથી ઊર્ધ્વ છે...જુદું રહીને
તેને જાણે છે; ને રાગનો નાશ થવા છતાં રાગ વગર જ્ઞાન તો ટકી રહે છે; એવો ઊર્ધ્વ–
જ્ઞાનસ્વભાવી આત્મા છે. આવા જ્ઞાનસ્વભાવનો જે સ્વામી થઈને પરિણમ્યો તે હવે
રાગનો સ્વામી કેમ થાય? અરે, રાગ તે કાંઈ આનંદના માર્ગ હોય? આનંદ અને તે પણ
અનંતકાળ ટકે એવો આનંદ, તેનું કારણ પણ એવું જ મહાન હોયને! રાગથી પાર એવું
જે જ્ઞાનનું સ્વસંવેદન–તે જ પરમઆનંદની પ્રાપ્તિનો માર્ગ છે. ગણધર–મુનીંદ્ર, ઈન્દ્રો–
મોટા રાજાઓ વગેરેની સભામાં ભગવાન મહાવીરે આવો માર્ગ બતાવ્યો હતો, અને
અત્યારે વિદેહમાં સીમંધર ભગવાન પણ સો ઈન્દ્રોની સભા વચ્ચે આવો જ માર્ગ બતાવી
રહ્યા છે. ત્યાંથી સાક્ષાત્ સીધો સાંભળીને કુંદકુંદાચાર્યદેવે આ સમયસારમાં તે જ માર્ગ
બતાવ્યો છે. આ વાતની સાક્ષી છે, એ વાત નજરે જોનારા જીવો છે. જગતના મહાન
ભાગ્યે અત્યારે આ વાત બહાર આવી છે.
જાણ્યા છે. અજીવનો સ્વામી અજીવ હોય, અજીવનો સ્વામી જીવ ન. હોય. જીવ પોતાના
જ્ઞાનસ્વભાવનો સ્વામી છે. જ્ઞાયકભાવ જ હું છું ને તેનાથી ભિન્ન રાગાદિ કોઈ પણ
પરભાવનો પરિગ્રહ મને નથી, તેનો સ્વામી હું નથી.–આવા ભેદજ્ઞાનમાં ધર્મીને સાચું
નિર્મમત્વ છે. તેને જ સ્વદ્રવ્યનું ગ્રહણ ને પરદ્રવ્યનો ત્યાગ છે. શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી ટૂંકા
શબ્દોમાં સરસ રહસ્ય સમજાવે છે કે–હે જીવ!
PDF/HTML Page 30 of 45
single page version
પરદ્રવ્યનું ગ્રહણ ત્વરાથી છોડ.
સ્વદ્રવ્યમાં ત્વરાથી રમણતા કર.
પરદ્રવ્યમાં રમણતાને ત્વરાથી છોડ.
સ્વદ્રવ્યનો ત્વરાથી રક્ષક થા.
પરદ્રવ્યની રક્ષકતા ત્વરાથી છોડ.
PDF/HTML Page 31 of 45
single page version
મારા સ્વભાવથી હું પૂરો જ છું.
પરિપૂર્ણ છું એમ સ્વસન્મુખ થઈને તું નિર્ણય કર; પ્રથમ જ આવા આત્માનો રસ ઊડી
જાય છે, જ્ઞાનને પરભાવોથી ભિન્ન પાડે ત્યારે જ તેમાં આત્માના સ્વભાવનો નિર્ણય
થાય છે. આવો નિર્ણય કરીને જીવ સ્વાનુભવ કરે ત્યારે પરભાવોથી તે નિવૃત્ત થાય છે,
એની જ્ઞાનચેતના પરભાવથી રહિત થઈને આત્માના શુદ્ધસ્વરૂપનું સંચેતન કરે છે.
આવા જ્ઞાનમાં કર્તા–કર્મ–કરણ વગેરે સંબંધી વિકલ્પો પણ નથી, અભેદ અનુભૂતિસ્વરૂપ
આત્મામાં કોઈ ભંગભેદ નથી, આવા અનુભવમાં આત્મા એક જ્ઞાયકભાવપણે જ ભાસે
છે. આવો આત્મા અમે જાણ્યો છે–અનુભવ્યો છે અને તે જ તને નક્કી કરવાનું તથા
અનુભવવાનું કહીએ છીએ,–એમ વીતરાગી સન્તોનું કહેણ છે; અને આવા અનુભવમાં
ચૈતન્યના આનંદ રસનાં વહેણ છે. અહા! ચૈતન્યની આવી મજાની વાત...એને લક્ષમાં
લેવી તે પણ મહાન પાત્રતા હોય ત્યારે થાય છે. મારા ચૈતન્યની અનુભૂતિમાં રાગનો–
વિકલ્પનો એક અંશ પણ નથી–આવો અપૂર્વ નિર્ણય કરીને જીવ તેનો અનુભવ કરે છે.
આવો નિર્ણય પણ જે ન કરે, ને રાગના અંશને પણ જ્ઞાનમાં ભેળવે તો તેને રાગથી
ભિન્ન શુદ્ધ–એક–ચૈતન્યતત્ત્વનો અનુભવ ક્યાંથી થાય? એને તો રાગમાં મમત્વ છે, તેથી
રાગથી જુદા જ્ઞાનને તે અનુભવતો નથી. અહીં તો નિર્ણય કરીને ધર્મીજીવે કેવો અનુભવ
કર્યો તેની વાત છે. આત્માના સ્વભાવનો સમ્યક્ નિર્ણય જે કરે તે રાગાદિ આસ્રવોને
જરૂર છોડે છે, રાગના અંશને પણ તે પકડતો નથી; સમસ્ત રાગાદિથી નિવૃત્ત થઈને તે
જીવ જ્ઞાનસ્વભાવમાં પ્રવર્તે છે.–આ આસ્રવોથી છૂટવાની ને સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર
પ્રગટ કરવાની રીત છે. જ્ઞાનસ્વભાવી આત્મા એક, તેને સમસ્ત પરદ્રવ્યોથી ભિન્નતા છે,
અને પરના આશ્રયે થતા સમસ્ત પરભાવોથી પણ ભિન્નતા છે; નિર્મળ પરિણતિના
ભેદ પણ તેમાં રહેતા નથી. નિર્મળ પરિણતિ થઈને આસ્રવો છૂટયા, પણ ત્યાં હું કર્તા ને
પર્યાય કાર્ય–એવા ભેદની વૃત્તિનું ઉત્થાન નથી, ત્યાં તો વિકલ્પથી પાર ચૈતન્યની
એકતાના આનંદની અનુભૂતિ છે. અરેરે, પ્રભુતાથી ભરેલા જીવને રાગવાળો
અનુભવવો તે તો રંકપણું છે. ચૈતન્યતત્ત્વ રાગાદિભાવોથી રહિત હોવા છતાં અજ્ઞાનને
PDF/HTML Page 32 of 45
single page version
PDF/HTML Page 33 of 45
single page version
કર્યું તે અપૂર્વ મંગળ છે. ત્યારબાદ બપોરથી સમયસાર ગાથા
એવા આત્માનું સાચું વર્ણન થતું નથી, એટલે ભગવાનના શરીરના સ્તવનવડે
ભગવાનના આત્માની સાચી સ્તુતિ થતી નથી; તેમજ શુભવિકલ્પો દ્વારા કે
ઈન્દ્રિયજ્ઞાનદ્વારા પણ ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માનું સ્તવન થતું નથી. તો હવે અરિહંત
ભગવાનના આત્માનું પરમાર્થ સ્તવન કેમ થાય? તે વાત આ ૩૧ મી ગાથામાં
અલૌકિક રીતે આચાર્યદેવે સમજાવી છે. સ્વસન્મુખ થઈને જે પોતાના અતીન્દ્રિય
આત્માને અનુભવે છે તે જ જીવ, શરીર–ઈન્દ્રિયો તથા રાગથી ભિન્ન જ્ઞાનસ્વભાવને
અનુભવતો થકો સર્વજ્ઞ અરિહંત પરમાત્માની સાચી સ્તુતિ કરે છે. ઈન્દ્રિયોથી ભિન્ન
આત્માને જે અનુભવે છે તે જ ઈન્દ્રિયોને જીતીને જિનેન્દ્રિય થાય છે. ઈન્દ્રિયોથી પોતાની
ભિન્નતા જ જે જાણતો નથી ને ઈન્દ્રિયોને જ (તથા ઈન્દ્રિયજ્ઞાનને જ) પોતાનું સ્વરૂપ
માને છે તે ઈન્દ્રિયોને જીતશે ક્યાંથી–ને અતીન્દ્રિયજ્ઞાનવાળા અરિહંતોને તે ઓળખશે
ક્યાંથી? અરિહંતોને ઓળખ્યા વગર તેમની સાચી સ્તુતિ ક્યાંથી થાય?
PDF/HTML Page 34 of 45
single page version
પણ અરિહંત ભગવાન કેવા છે ને તેમણે બતાવેલો આત્મા કેવો છે તેને ઓળખે તો જ
અપૂર્વ ભેદજ્ઞાન થાય, ને તેણે જ અરિહંતોને સાચા નમસ્કાર કર્યાં કહેવાય.
અનુભવ્યો છે તેનું આ વર્ણન છે. અહો! હું તો જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા છું; ઈન્દ્રિયોથી પાર
અતીન્દ્રિયજ્ઞાન મારું સ્વરૂપ છે, ને આવા જ્ઞાનમાં જ મહા–સુખ છે. શરીરરૂપ જડ
ઈન્દ્રિયો, તે ઈન્દ્રિયોના અવલંબને થતું બાહ્યવિષયોનું ખંડખંડરૂપ ઈન્દ્રિયજ્ઞાન, તથા તે
ઈન્દ્રિયજ્ઞાનમાં જણાતા બાહ્ય વિષયો–એ બધાથી અત્યંત જુદો, મારો ચૈતન્યસ્વભાવ–છે
એમ ધર્મી અંતરમાં પોતાને અતિસૂક્ષ્મ ચૈતન્યસ્વભાવપણે પ્રગટ અનુભવે છે. આવી
અનુભવદશા તે પ્રથમ ધર્મ છે; તે જ સર્વજ્ઞ પરમેશ્વરની પરમાર્થ સ્તુતિ છે; અને ત્યાંથી
જ સાચું જૈનપણું શરૂ થાય છે.
મુંબઈથી લખે છે કે–ગ્રંથાધિરાજ સમયસારના ઘોલનના
પચાસ વર્ષના સુવર્ણ મહોત્સવ સંબંધી લખાણ આત્મધર્મમાં
વાંચીને અત્યંત આનંદ થયો. ખરેખર, આત્મધર્મના વાંચક
મુમુક્ષુ ભાઈ–બહેનોને સમયસારમાંથી ગુરુદેવના પચાસ–
પચાસ વર્ષના ઊંડા ઘોલનવડે નીકળેલું અમૃત મળી રહ્યું છે,
તે અમૃતપાનનો સર્વેને માટે આ અમૂલ્ય અવસર છે.
જૈનશાસનના આ અમૂલ્ય ગ્રંથના ઘોલન દ્વારા અશરીરી
શુદ્ધાત્માની અનુભૂતિનો સમ્યક્માર્ગ પ્રાપ્ત થાય છે. આ માટે
આપણે ગુરુદેવના સાચા ઋણી છીએ. સમયસારની સુવર્ણ
જયંતિ પ્રસંગે અભિવાદન!
PDF/HTML Page 35 of 45
single page version
સંસારસાગર દુઃખભર્યામાં અવતર્યો કર્મે કરી.
PDF/HTML Page 36 of 45
single page version
કાંઈ નથી.
જીવો મોટી ભાવહિંસા કરે છે, તે ભાવમરણ છે. તેનાથી છોડાવવા સંતો કરુણાથી કહે છે
કે હે ભાઈ! આ શરીર તો રજકણોનું બનેલું છે ને તે રાખ થઈને ધૂળમાં રખડશે; તે
કાંઈ તું તથી. તું તો અવિનાશી ચૈતન્યતત્ત્વ છો. તું ઈન્દ્રિયોથી પાર અતીન્દ્રિયસ્વરૂપ છો.
અરે, તારી મહાન લક્ષ્મીને ચુકીને તું રાગાદિવડે કે સંયોગવડે મોટાઈ લેવા માગે છે તો
તું ગરીબ–ભીખારી છો. બીજા પાસે ભીખ કોણ માંગે? જે ગરીબ હોય તે. જે આત્મા
પોતાના સુખને માટે પરવસ્તુની ઈચ્છા કરે છે (–પછી એક પાઈ માંગતો હોય કે કરોડો
રૂપિયા માંગતો હોય) તે ભીખારી છે. ને જે પોતે પોતાના સુખસ્વભાવને અનુભવે છે,
કોઈ પણ પરચીજને ઈચ્છતો નથી, તે મોટો ચૈતન્ય વૈભવસંપન્ન મહારાજા છે.
અનંત જીવો આવો અનુભવ કરીકરીને મોક્ષે સીધાવ્યા છે. માટે, કઠણ સમજીને તું આ
વાત કાઢી ન નાંખીશ; કઠણ લાગે કે સહેલું લાગે, પણ આ રીત અને આ ઉપાયવડે
આત્માના સાચા સ્વભાવનો અનુભવ કર્યે જ આ ભવદુઃખથી છૂટકારો થાય તેમ છે;
બીજો તો કોઈ દુઃખથી છૂટવાનો ઉપાય નથી. શુભ–અશુભ જે કાંઈ ઉપાય કર તે બધાય
સુખને માટે વ્યર્થ છે, અનાદિથી તે કરવા છતાં કિંચિત્ સુખ તેનાથી ન મળ્યું; સાચો
ઉપાય તેનાથી જુદો છે. રાગથી જુદો, જેમાં રાગનો પ્રવેશ નથી, રાગવડે જેને જાણી
શકાતો નથી, જે પોતે પોતાના જ્ઞાનગમ્ય છે, –એવા આત્માને જાણીને તેનો અનુભવ
કરતાં તને મહા આનંદ થશે.
જીવ તું ચૈતન્યના આનંદની લહેરમાં આવ. સંસારના સંકલ્પની જાળમાંથી બહાર
આવીને એકવાર તો નિર્વિકલ્પ થઈને તારા આનંદમય તત્ત્વને દેખ! તારા સ્વસંવેદનમાં
કોઈ પરભાવ આવતા નથી. કોઈ રાગની, કોઈ વિકલ્પની એવી તાકાત નથી
PDF/HTML Page 37 of 45
single page version
PDF/HTML Page 38 of 45
single page version
વિચક્ષણ, અને એક સિંહ
વિચક્ષણ; એ સંબંધી બોધકથા
આપે ગતાંકમાં વાંચી. મૂરખ સિંહ
અને વાંદરો તો શરીરની છાયાને
જ પોતાનું સ્વરૂપ માનીને
અજ્ઞાનથી દુઃખી થયા; અને
વિચક્ષણ સિંહ તથા વાંદરાએ તો
છાયાથી ભિન્ન પોતાના અસલી
સ્વરૂપને જાણ્યું ને સુખી થયા. આ
રીતે અસલી સ્વરૂપનું જ્ઞાન તે
સુખી થવાનો ઉપાય છે. અને
નકલી (ઉપાધિરૂપ) ભાવોને સાચું
સ્વરૂપ માનવારૂપ અજ્ઞાન તે
દુઃખનું કારણ છે આ સંબંધી ૪૦
જેટલા લેખો આવેલા; તેમાંથી
કેટલાંક લેખોનું દોહન ગતાંકમાં આપેલું, બાકીનાં લેખોનો સાર અહીં આપવામાં આવે
છે. આ લેખો જિજ્ઞાસુઓને ખૂબ ગમ્યા છે.
ચૈતન્યસ્વરૂપ નથી, તે સ્વરૂપે પોતાને માનનારા જીવો અજ્ઞાનથી દુઃખી થાય
છે. પુરુષાર્થસિદ્ધિ ઉપાયમાં એ વાત કરી છે કે જીવનો સ્વભાવ રાગાદિ
પરભાવોથી રહિત હોવા છતાં તેનાથી સહિત માનવો અશુદ્ધ માન્યતા જ
સંસારદુઃખનું બીજ છે; અને તે પરભાવરૂપી છાયાથી રહિત શુદ્ધજીવને
અનુભવવો તે મોક્ષના મહાસુખનું બીજ છે.
PDF/HTML Page 39 of 45
single page version
તેને ભાન થયું કે અરે, મારે જે વસ્તુને પ્રાપ્ત કરવી છે તે તો ‘ઊંચી’ છે, આ
છાયાથી તે વસ્તુ દૂર છે–જુદી છે. સાચી વસ્તુથી દૂર રહીને હું પ્રાપ્તિનો ઉદ્યમ કરું તે
ક્યાંથી પ્રાપ્ત થાય? તેમ સુખથી ભરપૂર એવી ચૈતન્યવસ્તુ અંતરમાં છે; તેને બદલે
પરભાવો અને સંયોગો–કે જેઓ છાયા જેવા છે, ચૈતન્યથી જુદા છે–દૂર છે, તેની
સામે જોયે સત્ય ચૈતન્યવસ્તુ પ્રાપ્ત થતી નથી. પણ ઊંચી દ્રષ્ટિવડે એટલે કે
શુદ્ધસ્વભાવની દ્રષ્ટિવડે જ સાચી ચૈતન્યવસ્તુ પ્રાપ્ત થાય છે. વસ્તુથી દૂર રહીને તેની
પ્રાપ્તિ–અનુભૂતિ કેમ થાય? માટે હે જીવ! તું પરથી લક્ષ હટાવીને તારી સ્વવસ્તુમાં
લક્ષને જોડ તો તને અપૂર્વ ચૈતન્યવસ્તુના આનંદનો અનુભવ તારામાં જ થશે.
પકડવાથી ચૈતન્યવસ્તુ પ્રાપ્ત થતી નથી. ચૈતન્યની સન્મુખતાથી જ ચૈતન્યની પ્રાપ્તિ
થાય છે. જે ચૈતન્યની જાત હોય તેના વડે જ ચૈતન્યની પ્રાપ્તિ થાય; જે ચૈતન્યની
જાત ન હોય તેના વડે ચૈતન્યની પ્રાપ્તિ ન થાય.
કર્યો; તે આંટા મારી–મારીને થાક્યો પણ એના હાથમાં કાંઈ ન આવ્યું. ક્યાંથી
આવે? સાચી વસ્તુ તો ત્યાં છે નહીં. જો ઊર્ધ્વદ્રષ્ટિ કરે તો સાચી વસ્તુ દેખાય.
અધોદ્રષ્ટિમાં સાચી વસ્તુ દેખાતી નથી, માત્ર તેની છાયા દેખાય છે,–વિભાવ દેખાય
છે. તેમ રાગ છે તે કાંઈ ચૈતન્ય નથી, તે તો ચૈતન્યની છાયા છે; તે રાગથી પાર
એવી ઊર્ધ્વદ્રષ્ટિ વડે સાચી ચૈતન્યવસ્તુ દેખાય છે, ને સાચી વસ્તુને દેખતાં જ
જીવને પરમતૃપ્તિ–શાંતિ–આનંદ થાય છે.
સ્વરૂપ માન્યું તેથી તે કુવામાં પડીને દુઃખી થયો. તેમ ચૈતન્યમૂર્તિ સિદ્ધરાજા પોતાનું
સાચું સ્વરૂપ ભૂલ્યો ને રાગાદિ પરભાવોરૂપ છાયાને પોતાનું સ્વરૂપ માનીને
ભવના કુવામાં પડ્યો હતો. પણ જ્યાં પોતાના સાચા સ્વરૂપનું તેને ભાન થાય છે
ત્યાં સિંહ જેવા પોતાના ચૈતન્ય પરાક્રમની સ્ફુરણા વડે કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરીને તે
ત્રણલોકનો રાજા થાય છે; પોતાના અદ્ભુત ચૈતન્યનિધિ આત્મવૈભવનો સ્વામી
થઈને ત્રણલોકમાં સૌથી શ્રેષ્ઠપણે તે સિદ્ધરાજા શોભે છે. જીવ પોતાનું સાચું સ્વરૂપ
સમજતાં સિંહરાજમાંથી સિદ્ધરાજ બની જાય છે, પશુમાંથી પરમાત્મા બની જાય છે.
PDF/HTML Page 40 of 45
single page version
અજોડ સુખ અનુભવાશે કે જેમાં દુઃખનો લવલેશ નથી.
અશાંતિનો અંત આવી જશે ને આત્માની પરમ શાંતિનો તને સ્વાદ આવશે.
બહારમાં બુદ્ધિ ભમાવીને દુઃખી થાય એને તે ડાહ્યો કોણ કહે?
ત્રણલોકની બાહ્ય–વિભૂતિ ભેગી થાય તોપણ ચૈતન્યની શાંતિનો અંશ તે આપી ન
શકે, આવી શાંતિનો આખો દરિયો ચૈતન્યના મહાન અસ્તિત્વમાં ભર્યો છે. એકલી
શાંતિ નહિ, એવા એવા તો અનંત ગુણના દરિયા આત્માના અસ્તિત્વમાં સમાય છે.
અરે, આવડા મોટા પોતાના અસ્તિત્વને તૂચ્છ રાગ જેટલું માનવું–એ તો કેવી ભૂલ!
ભાઈ, તારા મોટા અસ્તિત્વને તું જાણ.
જગતની રુચિ છોડીને આત્માની પરમ પ્રીતિ કર, ત્યારે તારા પરિણામ
અંર્તસ્વભાવમાં વળે અને તારો આત્મા તને સાક્ષાત્ સ્વાનુભવગમ્ય થાય. અનંતા
જીવો આ રીતે આત્માને સ્વાનુભવગમ્ય કરી–કરીને સિદ્ધિને પામ્યા છે, ને તારાથી
પણ થઈ શકે તેવું છે.
દુઃખના દરિયા તરફ તું કેમ દોડે છે?