PDF/HTML Page 21 of 49
single page version
બીજી કોર પ્રવચનમાં વીતરાગી પરમાત્મભક્તિ અને જ્ઞાનના
અગાધ સામર્થ્યના વર્ણન વડે ચૈતન્યગગનમાંથી વરસતી
શાંતરસની અમૃતધારા ભવ્યજીવોના અંતરને તૃપ્ત કરતી હતી.
દૂરવર્તી આત્મજિજ્ઞાસુઓ પણ એ અપૂર્વ આત્મરસનું પાન
કરવા હંમેશાં આતુર હોય છે. તેઓ પણ આ લેખ દ્વારા તે
મધુર શાંતરસનું થોડુંઘણું પાન કરીને તૃપ્ત થશે. અહીં શ્રાવણ
માસની તે મહાન મેઘવર્ષામાંથી ઝીલેલાં ૧૦૧ બિંદુ આપ્યાં છે,
તેનું રસપાન આપને જરૂર આનંદિત કરશે. –બ્ર. હ. જૈન
પોતાના પરમાત્મતત્ત્વની સન્મુખ થઈને જે સમ્યક્શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–આચરણરૂપ
ભક્તિ કરે છે, તે જ નિર્વાણ માટેની ભક્તિ છે.
PDF/HTML Page 22 of 49
single page version
PDF/HTML Page 23 of 49
single page version
તો રત્નત્રયમાર્ગની વિરાધના છે; રાગથી ધર્મ માનનાર જીવને
હોય નહીં.
કરતા હતા. શ્રાવકને પણ અંશે રત્નત્રયની આરાધના હોય છે, એટલે તેને
નિર્વાણની ભક્તિ છે, તેથી તે ભક્ત છે–ભક્ત છે.
આરાધીને તેઓ સિદ્ધ થયા, તે કારણપરમાત્માની સન્મુખ થઈને પોતે તેની
આરાધના કરવી. આવી આરાધના–ભક્તિ તે ભવભયને હરનારી છે. શુદ્ધ
સમ્યક્ત્વાદિ વડે આવી આરાધના કરનાર જીવ ભક્ત છે... ભક્ત છે, તે મોક્ષનો
સાધક
વખત આવી ભક્તિ હોય છે–એમ નથી, પરંતુ જેટલી શુદ્ધિ છે તેટલી તો નિરંતર
ભક્તિ છે. –આવી અતુલ ભક્તિ નિરંતર કર્તવ્ય છે.
પુણ્યપાપથી મુક્ત જ છે. સમ્યક્ત્વાદિ શુદ્ધપરિણતિમાં રાગ–દ્વેષ કેવા? ભલે
શ્રાવક હો, પુણ્ય–પાપ થતાં હોય, પણ તે પુણ્ય–પાપ શુદ્ધપરિણતિથી તો જુદા જ
છે. શુદ્ધપરિણતિ તો ભવભયનો અંત કરનારી છે ને મોક્ષને જ સાધનારી છે.
માટે આવી પરિણતિવાળો જીવ સદાય ભક્ત છે–ભક્ત છે; તેને સદાય નિર્વાણની
ભક્તિ એટલે કે મોક્ષની આરાધના વર્તે જ છે.
અરેરે, અજ્ઞાનીને રાગાદિ પુણ્ય–પાપ નજીક લાગે છે ને પરમાત્મા દૂર લાગે છે–
એને પરમાત્માની ભક્તિ કેવી?
પરમાત્મા મારા રત્નત્રયમાં અત્યંત નજીક છે, મારી પરિણતિમાં તે અભેદપણે
PDF/HTML Page 24 of 49
single page version
આવો ધર્મી જીવ તે સર્વજ્ઞપ્રભુનો પુત્ર છે.
તેમની ભક્તિ કરનાર પણ એમ જ જાણે છે કે મારા કારણપરમાત્માને અંતર્મુખ
શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રની શુદ્ધ અભેદ પરિણતિ વડે હું આરાધું–તે જ મને મોક્ષનું
કારણ છે; આથી વિરુદ્ધ માને તો તેને મોક્ષગત પુરુષોની સાચી ભક્તિ હોય નહીં.
શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–શાંતિની અભેદ પરિણતિવાળો જીવ નિરંતર ભગત છે.. ભગત છે.
તે જિનેશ્વરદેવનો લઘુનંદન છે.
સિદ્ધિ પામ્યા? કે અંતર્મુખ શુદ્ધ રત્નત્રયની અભેદપરિણતિ વડે
કારણપરમાત્માને અનુભવીને તેઓ સિદ્ધ થયા. એટલે આવી કારણપરમાત્માની
અભેદ આરાધના તે નિશ્ચયથી મુક્તિનું કારણ છે, તે પરમાર્થ ભક્તિ છે. (૧૮)
ગુણોને જાણીને તેના પ્રત્યેનો જે પ્રમોદભાવ તે સિદ્ધોની પરમભક્તિ છે. –આ
વ્યવહારભક્તિ છે. આવી ભક્તિવાળો જીવ પણ એમ જ જાણે છે કે હું જેમની
ભક્તિ કરું છું તેઓ અભેદ રત્નત્રયવડે જ મુક્તિ પામ્યા છે. ને મારે માટે પણ
એ જ મુક્તિમાર્ગ છે. – આ રીતે તેમના માર્ગનું સેવન તે જ ભક્તિ છે. (૧૯)
પડ્યા છે, તેમને જ્યારે રામચંદ્રજીએ વનમાં છોડી દેવાનો હુકમ કર્યો ત્યારે
વનમાંથી સીતાજી રામને એવો સંદેશ કહેવડાવે છે કે લોકનિંદાથી ડરીને મને તો
છોડી પણ લોકો કદિક જૈનધર્મની પણ નિંદા કરે તો તે નિંદા સાંભળીને ધર્મને ન
છોડશો. મુનિવરો વગેરે ચાર સંઘની ભક્તિ સદાય કરજો. –આવો શુભવિચાર
આવ્યો તે વ્યવહારભક્તિ છે; તે જ વખતે રાગથી પાર આત્માના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–
આનંદની જેટલી આરાધના વર્તે છે. તેટલી પરમાર્થભક્તિ છે. ઉદરમાં રહેલા
લવ–કુશ બંને પણ ધર્માત્મા હતા, ચરમશરીરી હતા, તેમનેય તે વખતે
શુદ્ધસમ્યક્ત્વાદિરૂપ નિર્વાણભક્તિ વર્તતી જ હતી. આ રીતે શ્રાવકોને પણ
શુદ્ધરત્નત્રયની નિશ્ચયભક્તિ હોય છે, ને તેટલી મોક્ષની આરાધના હોય છે. (૨૦)
PDF/HTML Page 25 of 49
single page version
PDF/HTML Page 26 of 49
single page version
મુનિ અને તે શ્રાવક નિરંતર ભક્ત છે–ભક્ત છે, ક્ષણેક્ષણે તે આત્માના
સિદ્ધપદને સાધી જ રહ્યા છે.
આત્માને સ્વસંવેદનમાં પ્રત્યક્ષ કરે છે તે પરમાર્થ સિદ્ધભક્તિ છે. અને
બહારમાં સિદ્ધભગવંતો તરફ લક્ષ જાય–તે પરોક્ષ છે; તેથી તે વ્યવહારભક્તિ
પરોક્ષ છે.
ભાવનારૂપ અભેદરત્નત્રયપરિણતિ, તે આત્માનું પરમાર્થવાત્સલ્ય છે, તેમાં
આત્માની રક્ષા છે. અહો, આવી અભેદરત્નત્રયપરિણતિ વડે આત્માને સાધનારા
૭૦૦ મુનિવરોની રક્ષાનો આજે દિવસ છે. (શ્રાવણ પૂર્ણિમા)
આવે, –એનું નામ નિજપરમાત્માની ભક્તિ છે. રાગનો સ્વાદ એ કાંઈ
પરમાત્માની ભક્તિ નથી; અંદર પોતાના પરમાત્મતત્ત્વ તરફ મુખ કરીને તેમાંથી
આનંદરસ પીવો તે નિજપરમાત્માની ભક્તિ છે.
ઘૂંટડા પીવાય છે, તે જ મુક્તિની પરમભક્તિ છે. પરમાત્માની ભક્તિ કહો કે
મોક્ષની ભક્તિ કહો, કે રત્નત્રયની આરાધના કહો કે આનંદરસનો અનુભવ
કહો, –બધું આમાં સમાય છે.
બંને એક જ છે; કેમકે અંદરની અનુભૂતિમાં ‘આ દ્રવ્યને આ પર્યાય’ એવો ભેદ
ક્યાં છે? ત્યાં તો અભેદઅનુભૂતિનો આનંદ છે. સમયસારમાં ‘દર્શન–જ્ઞાન–
ચારિત્ર–પર્યાયમાં સ્થિત આત્માને સ્વસમય કહ્યો; તેમજ ‘તું સ્થાપ નિજને
મોક્ષપંથે’ એમ કહ્યું. એ રીતે નિર્મળ રત્નત્રયરૂપ અભેદપરિણતિમાં આત્માને
સ્થાપવો તે જ પરમાત્માની પરમભક્તિ છે. તેમાં રાગ નથી, તેમાં આનંદના
અમૃતરસ પીવાય છે.
PDF/HTML Page 27 of 49
single page version
વગરના અસહાય છે. આત્માના આનંદના અનુભવમાં બીજા કોઈની સહાય
નથી, શુભરાગની સહાય નથી. આવા અસહાય (સ્વાધીન) ગુણવાળા
આત્માની પ્રાપ્તિ વીતરાગરત્નત્રયમાં આત્માને સ્થાપીને થાય છે.
વીતરાગી આનંદવાળી ભક્તિ છે.
અહા, જે આત્માના સ્વભાવનો મહિમા સાંભળતાં પણ આવો પ્રમોદ અને
શાંતિના ભણકાર આવે તેના સાક્ષાત્ અનુભવના આનંદની તો શી વાત? આમ
ચૈતન્યસ્વરૂપનો પરમ મહિમા ભાસે તો તેમાં અભિમુખ થઈને આનંદરસના
ઘૂંટડા પીવે. –આનું નામ પરમાત્માની પરમભક્તિ છે. આવી ભક્તિ વડે
પોતાના સહજ ચિદાનંદતત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે.
નિજભાવના–અર્થે આ પરમાગમ રચ્યું છે, કાંઈ દુનિયાને રાજી કરવા નથી રચ્યું.
દુનિયા ભલે સાંભળી લ્યે કે આવું અદ્ભુત પરમાત્મતત્ત્વ છે, તે જ ભાવના
કરવા જેવું છે.
કર કે જેનાથી મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય. આત્માને રાગમાં રાખીને ભક્તિ કરવાથી
કાંઈ મુક્તિ થતી નથી. ભક્તિ તો એવી જ શોભે કે જેનાથી આનંદમય
મુક્તિ મળે.
કરવાથી, અજોડ એવું નિજઘર પ્રાપ્ત થાય છે કે જે આનંદમય સંપદાથી શોભીતું
છે, ને જેમાં કોઈ વિપદા નથી. ઉપરના શુભરાગમાં કાંઈ આનંદ નથી, ને તેનાથી
મોક્ષઘરમાં જવાતું નથી. મોક્ષઘરમાં જવું હોય તો આત્માને પરભાવથી છૂટો
કરીને સમ્યક્ત્વાદિ નિજભાવમાં જોડ.
PDF/HTML Page 28 of 49
single page version
પોતાના પરમાત્મતત્ત્વને જોડે છે, અદ્વૈતપણે તેનો અનુભવ કરે છે. –આ સિવાય
બીજી રીતે યોગભક્તિ હોતી નથી. આવા અદ્વૈત આનંદમય શુદ્ધોપયોગરૂપ જે
ભક્તિયોગ તે જ યોગીઓને મોક્ષ દેનાર છે.
આત્મામાં કેમ જોડશે? અરે, મારા આત્મા સિવાય બહારમાં મારા માટે કાંઈ છે
જ ક્યાં? આનંદનો ભંડાર તો અંદર આત્મામાં ભર્યો છે, –એમ અચિંત્ય મહિમા
વડે આત્મામાં ઉપયોગની એકાગ્રતા કરવી તે યોગભક્તિ છે.
બહારમાં જે જ્ઞાન ભમે તેમાં આત્માનું શું હિત છે? એ તો બધા રાગના પ્રપંચ
છે. ચૈતન્યને ભૂલીને બહારના જાણપણામાં જે સંતોષાઈ ગયો તેને તો પરમાં
સુખબુદ્ધિ છે, તે પોતાના ઉપયોગને આત્મસ્વરૂપમાં જોડતો નથી તેથી તેને
‘શુદ્ધમાં ઉપયોગરૂપ ભક્તિ’ ક્યાંથી હોય?
વરસાદ વરસાવ્યા છે ને મુમુક્ષુના આત્મામાં આનંદના સુકાળ કરી દીધા છે.
આત્મામાં આનંદનાં વાજા વાગે–એવી આ ભક્તિ છે. ધર્મીજીવ આત્મામાં
આનંદનાં વાજાં વગાડતો–વગાડતો મોક્ષમાં ચાલ્યો જાય છે.
આનંદની દેનાર છે.
કોની સાથે? કે પરમ સમરસભાવરૂપ આત્મા, જેમાં કોઈ વિકલ્પ નથી, તેમાં
આત્મઉપયોગને જોડવો તે અપૂર્વ યોગભક્તિ છે.
PDF/HTML Page 29 of 49
single page version
ભાવ તે જ મોક્ષની અપૂર્વ ભક્તિ છે.
છે. પોતાનો આત્મા પરમ સમતારસસ્વરૂપ છે, તેમાં ચૈતન્યના આનંદની મોજ
છે. –તેમાં અંતર્મુખ થતાં આનંદમય મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે છે. તેમાં બહારનું કોઈ
અવલંબન નથી.
જુદી જાતની કોઈ અપૂર્વ આ વાત છે, ચૈતન્યના સમભાવરૂપી અમૃતની આ
વાત છે; તેમાં અશુભ કે શુભ સર્વ વિકલ્પનો અભાવ છે, ને નિર્વિકલ્પ
આનંદમય સમરસ ઝરે છે. –આવો વીતરાગનો માર્ગ છે, ને આવી વીતરાગ
માર્ગની (રત્નત્રયની) ભક્તિ છે.
તે જ રાગના અભાવરૂપ ભક્તિ છે. આવી ભક્તિ ગૃહસ્થ–શ્રાવકને પણ
હોય છે.
આવો હતો–એમ ચૈતન્યજાતિનું ત્રણેકાળનું જ્ઞાન ધર્મીને વર્તે છે. પૂર્વનો ભવ
ક્્યાં હતો– તે ક્ષેત્રાદિ ભલે યાદ આવે કે ન આવે પણ વર્તમાન
સ્વસન્મુખપર્યાયના બળે ચૈતન્યજાતિનું પૂર્વનું ને ભવિષ્યનું પણ જ્ઞાન કરવાની
તાકાત સાધકને છે, –આ પારમાર્થિક જાતિસ્મરણજ્ઞાન છે, ને તે બધા
સમ્યક્દ્રષ્ટિને હોય છે. આત્માની ત્રિકાળિકતાના જ્ઞાન વગર સમ્યગ્દર્શન હોઈ
શકતું નથી.
થશે–તે ત્રણેકાળની ચૈતન્યજાતિને ધર્મી જીવ જાણી લ્યે છે, તે પરમાર્થરૂપ
જાતિસ્મરણ છે. આવા સ્વજાતિના સ્મરણ વગર સમ્યગ્દર્શન થાય નહીં.
ભવસંબંધી જાતિસ્મરણ તે જુદી જાત છે, ને આ ચૈતન્યની સ્વજાતનું સ્મરણ તે
અપૂર્વ સમ્યક્ત્વાદિરૂપ મહા શાંતિથી ભરેલું છે.
પણ જ્ઞાન તેમાં આવી ગયું; ત્રણેકાળને એક કાળમાં તે કળી લ્યે છે. (૫૦)
PDF/HTML Page 30 of 49
single page version
વર્તમાનપર્યાયમાં પણ કેટલી ગંભીર તાકાત છે! –કે ત્રણેકાળની પર્યાયસહિત
દ્રવ્યનો તે નિર્ણય કરી લ્યે છે. દ્રવ્ય–ગુણની ત્રિકાળી અપાર શક્તિનું માપ
સ્વસન્મુખ વર્તમાનપર્યાયે કરી લીધું છે. –આવી સ્વસન્મુખ પર્યાય તે વિકલ્પથી
પાર છે, સમરસથી ભરેલી છે, તે જ પરમ યોગભક્તિ છે;– આવી યોગભક્તિ
અતિ આસન્નભવ્ય ધર્માત્માઓને હોય છે.
થશે, – એમ સ્વદ્રવ્યને વર્તમાનપર્યાયે અંતર્મુખ થઈને કબજે કરી લીધું ત્યાં
કેવળજ્ઞાનનો નિર્ણય તેમાં આવી ગયો. અરે, વર્તમાનપર્યાય આવડી મોટી
તાકાતવાળી, તો અખંડ સ્વભાવના તારા મહિમાની શી વાત! આવો
ત્રણકાળનો નિર્ણય કરવાની શું રાગમાં તાકાત છે? શું વિકલ્પમાં આવો નિર્ણય
કરવાની તાકાત છે? –ના. આ તો ચૈતન્યમાં સ્વસન્મુખ થયેલી જ્ઞાનપર્યાયની
તાકાત છે.
ચૈતન્યજાતનો અનુભવ) બધા સમ્યગ્દ્રષ્ટિને હોય છે. –તે પોતાની ચૈતન્યજાતને
ત્રણેકાળ સ્વતંત્ર જાણે છે. જુઓ, આ આત્માની સ્વતંત્રતા! આજે ભારતની
સ્વતંત્રતાનો દિવસ (૧પ ઓગષ્ટ) છેને! તેનું સરઘસ લોકો ધામધૂમથી કાઢે છે
ને વાજાં વગાડે છે; પણ એમાં તો કાંઈ સુખ નથી. આ તો સમ્યગ્દર્શનના ને
સમ્યગ્જ્ઞાનના વાજાં વગાડતાં–વગાડતાં સિદ્ધપદમાં જવાનું સરઘસ કાઢવાની
વાત છે. તીર્થંકરોના સ્વાધીનમાર્ગમાં સાધક જીવો જ્ઞાનપર્યાયના વાજાં
વગાડતાં–વગાડતાં સિદ્ધપદમાં જઈ રહ્યા છે.
જેને અંતરમાં બેસે તેને વિકલ્પ તૂટયા વગર રહે જ નહીં. અંતરના
ચૈતન્યના અવલંબને વિકલ્પ તૂટીને પોતાના આનંદનો અપૂર્વ વિલાસ તેને
પ્રગટે છે.
હા પાડી, પણ ઊંડેથી એટલે અંતર્મુખ થઈને તેં આત્માનો સ્વીકાર ન કર્યો; તેં
આત્માને રાગમાં જોડીને હા પાડી, પણ રાગથી આઘો ખસીને, આત્માને
PDF/HTML Page 31 of 49
single page version
અંતરમાં ઊંડા ચૈતન્યભાવને સ્પર્શીને તેની હા પાડ તો તારો બેડો પાર
થઈ જાય.
બાપુ! આવા આત્મામાં સ્વસન્મુખ પર્યાય તે તારો માર્ગ છે; બહારમાં
બીજે ક્યાંય તારો માર્ગ નથી. માટે તારા આત્માને તારી પરમસમરસી
પર્યાયમાં જોડ.
અભેદ થયા; આ રીતે હે જીવ! તારા આત્માને આત્મામાં જ જોડીને તું
સ્વદ્રવ્યની રક્ષા કર. આનું નામ ભગવાનની ભક્તિ છે, આનું નામ ગુરુની
આજ્ઞા છે, આ જ પરમાગમનું રહસ્ય છે. જેણે આમ કર્યું તેણે સત્યની રક્ષા કરી,
તેણે પોતાના આત્માને મોક્ષમાર્ગમાં જોડયો.
બહિર્મુખ ભાવ વડે મોક્ષની પરમાર્થ ભક્તિ થતી નથી. સંપૂર્ણ અંતર્મુખ પર્યાય–
તેમાં એક વિકલ્પ પણ પાલવતો નથી; આવી પર્યાય વડે અત્યંત નીકટ કાળમાં
જ મોક્ષદશા ખીલી જાય છે. સર્વે તીર્થંકરો પર્યાયને અંતર્મુખ કરીને આવી
ભક્તિવડે મુક્તિ પામ્યા. તું પણ તારી પર્યાયને સમરસભાવમાં જોડીને આવી
ભક્તિ કર.
તારા ચૈતન્યના અપાર કરિયાવર સહિત સંતો અને મોક્ષમાં વોળાએ છે. તું તારી
ચૈતન્યપરિણતિના વૈભવમાં આત્માને જોડીને મોક્ષના માર્ગે આવ. (૫૯)
હે મુમુક્ષુ! તારા ચૈતન્યના મહિમારૂપી આ જળબિંદુ–તેને પ્રેમથી આત્મામાં ચૂસી
લે. તે ચૂસતાં–ચૂસતાં તારો ચૈતન્યઘડો આનંદના જળથી ભરાઈ જશે.. ચૈતન્યનો
મહિમા ઘૂંટતાં ઘૂંટતાં તેનો અનુભવ થશે.
પર્યાયમાં (શુભાશુભરાગ વગરની સમરસપર્યાયમાં) આત્માને જોડે છે ને
સિદ્ધપુરીના મંગલમાર્ગે ચાલ્યા જાય છે. અમે અમારા આત્માને આવી સમરસપર્યાયમાં
PDF/HTML Page 32 of 49
single page version
પરિણમાવીને મોક્ષના માર્ગમાં આવો.
ચાલી જ જાય છે. છમહિના–આઠસમયમાં ૬૦૮ જીવો આત્માની લબ્ધિ કરે છે–
એવી જે અખંડ મોક્ષની ધારા ચાલી રહી છે–તું પણ તેમાં ભળી જા... ને! આમ
સંતો મોક્ષ માટેનાં આમંત્રણ આપે છે. અમે તો મુક્તિનો મહોત્સવ માંડ્યો છે–તું
પણ તે મહોત્સવમાં ભળી જા.
પરમચૈતન્યતત્ત્વ, તે રૂપ પોતાનો આત્મભાવ થવો, એટલે કે વિપરીતતા રહિત
તે તત્ત્વના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–એકાગ્રતારૂપ આત્મભાવ થવો, તે પરમ યોગ છે.
સમ્યગ્દર્શન–સમ્યગ્જ્ઞાન–સમ્યક્ચારિત્ર એ ત્રણેય પરમ યોગ છે.
આત્માના અનુભવમાં સમાય છે, તે અનુભવરસ જગતમાં સૌથી શ્રેષ્ઠ છે. –
તાતેં અનુભવ સારીખો, ઓર દૂસરો નાંહીં.
આત્માના અનુભવ સમાન આ જગતમાં બીજું કાંઈ નથી.
આનંદના વેદનસહિત જે પરમ સમતા થાય છે તે જ મોક્ષગત પુરુષોની
પરમાર્થભક્તિ છે. જેમની ભક્તિ કરવાની છે તેમના જેવો ગુણ પોતામાં પ્રગટ
કરવો તે જ ખરી ભક્તિ છે. વીતરાગની ભક્તિ વીતરાગભાવ વડે થાય,
એનાથી વિરુદ્ધ એવા રાગભાવ વડે વીતરાગની ભક્તિ કેમ થાય? (૬૫)
જેઓ ચૈતન્યના આનંદરસમાં અત્યંત નિમગ્ન હતા, તેમના અનુગ્રહપૂર્વક અમને જે
PDF/HTML Page 33 of 49
single page version
આત્માના મહા આનંદનો અપૂર્વ વૈભવ અમને પ્રગટ્યો છે. – એમ ધર્મી
નિઃશંક જાણે છે. તેણે પોતાના આત્માને આવી સ્વાનુભવ–પર્યાયમાં જોડી દીધો
છે, તે જ પરમ યોગભક્તિ છે. તેના વડે પ્રસિદ્ધ એવી આત્મલબ્ધિ (મુક્તિ)
પમાય છે.
કદી આવડયું નથી; બહારની ભક્તિના રાગમાં સંતોષ માનીને તું રોકાયો, પણ
જ્ઞાનીના ગુણને ઓળખીને તેવો આત્મભાવ તેં પોતામાં પ્રગટ ન કર્યો એટલે
તદ્ગુણની લબ્ધિ તને ન થઈ. અહીં તો આત્મામાં ઉપયોગને જોડીને
આત્મભાવરૂપ ભક્તિ–કે જે મુક્તિનું કારણ છે તેની વાત છે. ભગવંતો આવી
ભક્તિ વડે મોક્ષ પામ્યા–એમ જાણીને તું પણ આવી ભક્તિ કર.
ગણધરાદિના ઉપદેશ અનુસાર યથાર્થ તત્ત્વનો નિર્ણય કર્યો હોય, એટલે
જૈનમાર્ગ અનુસાર આત્માનું સ્વરૂપ વિપરીતતા રહિત જાણ્યું હોય–તે જ તેમાં
ઉપયોગને જોડી શકે, ને તેને મોક્ષના કારણરૂપ વીતરાગભક્તિ હોય. (૬૮)
ઉપજીવક છીએ, અમે તીર્થંકરના ચરણમાં વસનારા છીએ, અમે તીર્થંકરની સેવા
કરનાર તેમના સેવક છીએ. વાહ રે વાહ! જુઓ આ ભગવાનનો ભક્ત! આને
જૈન કહેવાય.
આપના ચરણમાં વસનારા આપના ઉપજીવકો છીએ; એટલે આપે જે માર્ગ
બતાવ્યો, આપે જે શુદ્ધચૈતન્યતત્ત્વ બતાવ્યું તેનો આશ્રય કરીને અમે જીવનારા
છીએ. રાગનું જીવન એ અમારું જીવન નહીં. ચૈતન્યના આશ્રયે વીતરાગી
રત્નત્રયરૂપ જીવનએ જ અમારું જીવન છે. આવું જીવન જીવનારો ભગવાનનો
દાસ તે જૈન છે; તે ભક્ત છે–ભક્ત છે.
PDF/HTML Page 34 of 49
single page version
પર્યાયમાં જ્ઞાન–આનંદનો જે સ્વાદ સ્વસન્મુખતાથી આવ્યો તેવા જ્ઞાન–આનંદ–
રસનો સમુદ્ર હું છું–એમ ગંભીર ચૈતન્યતત્ત્વ ધર્મીની અનુભૂતિમાં આવી
ગયું છે.
પ્રસિદ્ધ થયો પછી ત્યાં ભવ કેમ રહે? તે નિઃશંક જાણે છે કે અમારી પર્યાયમાં
પરમાત્મા જાહેર થયા છે, –પ્રસિદ્ધ થયા છે–પ્રગટ થયા છે. પરમાત્મા અમારી
પર્યાયમાં બિરાજ્યાં છે; તેમાં હવે રાગ કે ભવ રહી શકે નહીં. અમે જિનનાથને
અનુસરનારા જૈન થયા છીએ. આવા જૈનમાર્ગ સિવાય બીજા કોઈ માર્ગની
માન્યતા તે મિથ્યાત્વ છે.
રહે નહીં. પરિણતિ તો રાગથી છૂટીને ચૈતન્યપ્રભુ સાથે જોડાઈ ગઈ– ત્યાં હવે
ભવદુઃખ કેવા? ને અવતાર કેવા? એ તો આનંદ કરતો–કરતો જૈનમાર્ગે
મોક્ષપુરીમાં ચાલ્યો જાય છે. તે રત્નત્રયનો ભક્ત છે–ભક્ત છે... મોક્ષના ડંકા
તેની પર્યાયમાં વાગી રહ્યા છે.
પરમતત્ત્વ કહ્યું, તે ચૈતન્યતત્ત્વને જેણે પોતાની સ્વાનુભૂતિમાં પ્રસિદ્ધ કર્યું તે જૈન
થયો, તેને ભવનો અભાવ થઈ ગયો. ભવનો અભાવ કરનારું આનંદમય
ચૈતન્યતત્ત્વ તેની પર્યાયમાં પ્રસિદ્ધ વર્તે છે. આવો જીવ ભગવાનનો ખરો ભક્ત
છે. તેને રત્નત્રસ્વરૂપ નિર્વાણભક્તિ નિરંતર વર્તે છે.
ભક્તિ તે જ ઉત્તમ ભક્તિ છે. આ ભક્તિમાં સર્વ આત્મપ્રદેશે અત્યંત આનંદરૂપી
અમૃતના ઊભરા વહે છે, ને તેનાથી આત્મા પરિતૃપ્ત થાય છે. સર્વે જિનવરો
આવી ભક્તિ કરીને મુક્તિ પામ્યા. માટે હે ભવ્ય મહાજનો! તમે પણ આત્માને
વીતરાગી સુખ દેનારી આવી ઉત્તમ ભક્તિ કરો..
PDF/HTML Page 35 of 49
single page version
થયા, ને બીજા પણ અનંતા જિનવરો ભૂતકાળમાં થયા ને મોક્ષસુખ પામ્યા; તે
બધા જિનવરો જે ભક્તિ કરીને મોક્ષસુખ પામ્યા તે ભક્તિનો સંબંધ પોતાના
નિજ આત્મા સાથે જ હતો. શુદ્ધઉપયોગને નિજાત્મામાં જોડીને તેમણે આત્માની
પરમભક્તિ કરી, ને તેના વડે મોક્ષસુખ પામીને, વીતરાગી આનંદમય
પરમસુખના વેદનથી તેઓ પરિતૃપ્ત થયા. આવું સ્વરૂપ જાણીને હે મુમુક્ષુ! તું
પણ તારા ઉપયોગને શુદ્ધઆત્મામાં જોડીને આવી ભક્તિ કર.
અસંખ્યપ્રદેશ આનંદરસમાં તરબોળ થઈ જાય છે. એ આનંદના વેદનથી થતી
તૃપ્તિની શી વાત! એ વીતરાગસુખની શી વાત!
થયેલી શુદ્ધપર્યાય તે પણ ભૂતાર્થ છે, સત્યાર્થ છે; રાગાદિભાવો અભૂતાર્થ છે.
પર્યાયે અંતર્મુખ થઈને જ્યાં ભૂતાર્થ ભગવાનની સમીપતા કરીને તેમાં જોડાણ
કર્યું ત્યાં તે પર્યાયમાં વીતરાગી આનંદના ફૂવારા ઊછળ્યા.
વર્તે છે એવા ધર્માત્મા કહે છે કે અહો! શ્રીગુરુના સાન્નિધ્યમાં નિર્મળ સુખકારી
ધર્મ અમે પ્રાપ્ત કર્યો છે, અને ચૈતન્યના અગાધ મહિમાને જાણનારા જ્ઞાનવડે
સમસ્તમોહનો મહિમા નષ્ટ થઈ ગયો છે. –આવો હું રાગદ્વેષરહિત શુદ્ધ
ધ્યાન વડે શાંતચિત્તથી આનંદમય નિજતત્ત્વમાં ઠરું છું, નિજપરમાત્મામાં લીન
થાઉં છું.
શ્રીગુરુના સાન્નિધ્યનું ફળ છે. શ્રીગુરુનો ઉપદેશ પણ એ જ છે કે રાગથી પાર
ચૈતન્યતત્ત્વની અનુભૂતિ કરવી. જેણે આવી અનુભૂતિ કરી તેણે જ ખરેખર
શ્રીગુરુને ઓળખીને તેમનું સાન્નિધ્ય સેવ્યું છે. શ્રીગુરુના ઉપદેશના સારરૂપ
આનંદમય આત્મઅનુભૂતિ તેણે પ્રાપ્ત કરી લીધી.
ને રાગથી પાર ચૈતન્યથી સમીપતા નથી કરતો, તે શ્રીગુરુની નજીક નથી
PDF/HTML Page 36 of 49
single page version
તેણે જ ખરેખર શ્રીગુરુની સમીપતા કરી, અને મોહના જોરને જ્ઞાનબળથી
નષ્ટ કર્યું.
નિર્મળ સુખરૂપ ધર્મ પ્રાપ્ત થાય છે. સમ્યગ્દર્શનાદિ વીતરાગપરિણતિ તે સુખરૂપ
ધર્મ છે, તેની પ્રાપ્તિ ચૈતન્યસ્વભાવમાં સન્મુખતાથી થાય છે. અંતરમાં પોતાના
પરમતત્ત્વની સમીપતા છે ને નિમિત્તરૂપે ગુરુની સમીપતા છે.
છે. શ્રીગુરુની સમીપતાથી આવા આત્મતત્ત્વની દ્રષ્ટિ કરીને, જ્ઞાનના મહિમાવડે
સમસ્ત મોહનો મહિમા નષ્ટ કરી નાખ્યો છે. ચૈતન્યનો મહિમા પ્રગટ્યો ત્યાં
મોહનો મહિમા તૂટ્યો. હજી સમ્યગ્દર્શન થતાં વેંત સમસ્ત મોહ નષ્ટ ન થઈ
જાય, પણ તે મોહનો મહિમા તો નષ્ટ થઈ ગયો છે, તેનું અનંતુ જોર તૂટી
ગયું છે.
જા... ત્યાં ચૈતન્યનો પરમ મહિમા જ્ઞાનમાં આવતાં જ પરભાવનો મહિમા છૂટી
જશે. આવા તત્ત્વને અંતરમાં અનુભવવું તે શ્રીગુરુના સાન્નિધ્યમાં કરવાનું છે,
તે જ શ્રીગુરુની આજ્ઞા છે.
તેના મહિમામાં જ્ઞાન લીન થયું, તે જ્ઞાનધારા સમસ્ત રાગાદિ પરભાવોથી છૂટી
પડી ગઈ, તેમાં આનંદકંદ આત્માનો જ મહિમા રહ્યો. –આનું નામ
નિર્વાણમાર્ગની
રીતે શ્રીગુરુના ઉપદેશથી પરમાત્મતત્ત્વ પાસે જતાં (અંતર્મુખ પરિણતિ કરતાં)
આનંદકારી ધર્મદશા મને પ્રગટી, તેમાં હવે રાગાદિનો મહિમા રહી શકે નહીં. જેને
પરનો કે શુભરાગનો પણ મહિમા લાગે તેને પોતાના વીતરાગી આનંદમય
તત્ત્વનો મહિમા આવતો નથી ને સુખકારીધર્મ તેને પ્રગટતો નથી, તે તો રાગના
દુઃખને
PDF/HTML Page 37 of 49
single page version
રહેજે, કે અમારા ઉપર શુભરાગ કરીને અટકી રહેજે– એમ ન કહ્યું, પણ
શ્રીગુરુએ તો એમ કહ્યું કે તારા પરમાત્મા તારા અંતરમાં તારી સમીપ જ
બિરાજે છે, તેને અનુભવમાં લે. વાણીનું ને રાગનું લક્ષ છોડીને, પરનો મહિમા
છોડીને, આત્માના પરમસ્વભાવનો મહિમા લક્ષમાં લે–એ જ બાર અંગનો સાર
છે. જ્ઞાન–આનંદમય આત્માની અનુભૂતિ જ સર્વ સિદ્ધાંતનો સાર છે, તે જ
ગુરુનું પરમાર્થ સાન્નિધ્ય છે, તે સિદ્ધની નિશ્ચયભક્તિ છે, ને તે જ નિર્વાણનો
આનંદમય માર્ગ છે. (૮૯)
સાર છે. જેણે સ્વાનુભૂતિ કરી તેણે સર્વ સિદ્ધાંતનો સાર જાણી લીધો; પછી ત્યાં
એવી કોઈ અટક નથી કે બાર અંગ ભણે તો જ આત્માની અનુભૂતિ થાય. તેને
શાસ્ત્રભણતરનું બંધન નથી કે આટલા શાસ્ત્રો વાંચવા જ પડશે. જેણે સર્વ
શાસ્ત્રના રહસ્યભૂત આત્માનું ભણતર ભણી લીધું, –તેની અનુભૂતિ કરી લીધી,
તેણે આખા સર્વજ્ઞ પરમાત્મા પોતામાં પ્રાપ્ત કરી લીધા. –તે ભક્ત છે, તે
આરાધક છે, તે મોક્ષનો પંથી છે. અરે, આત્મઅનુભૂતિના મહિમાની લોકોને
ખબર નથી, અને બહારના શાસ્ત્રભણતર વગેરે પરલક્ષી જાણપણામાં તેઓ
અટકી જાય છે. પણ શાસ્ત્રોએ કહેલું ચૈતન્યતત્ત્વ અંતરમાં બિરાજી રહ્યું છે– તેની
સન્મુખતા કર્યાં વગર શાસ્ત્રનું રહસ્ય પણ સમજાય નહિ. (૯૦)
અંદર શાંતરસના શેરડા છૂટે છે. આવી અનુભૂતિ તે જ નિર્મળ સુખકારી ધર્મ છે.
આવો ધર્મ મેં પ્રાપ્ત કર્યો છે અને આવા આનંદમય આત્મતત્ત્વના જ્ઞાન વડે
સમસ્તમોહનો મહિમા મેં નષ્ટ કર્યો છે; જ્ઞાનતત્ત્વનો અગાધ મહિમા પ્રગટ્યો
ત્યાં મોહનો મહિમા છૂટી ગયો. આ રીતે શ્રીગુરુની સમીપતામાં મારા
પરમતત્ત્વને પ્રાપ્ત કરીને, હવે હું તેમાં જ લીન થાઉં છું. બધા તીર્થંકરોએ આમ
કર્યું છે ને હું પણ તે તીર્થંકરોના માર્ગે જાઉં છું, –આવી દશાનું નામ પરમભક્તિ
છે. આ ભક્તિ ભવને છેદનારી છે ને આ ભક્તિમાં ચૈતન્યના આનંદરસના
ફૂવારા ઊછળે છે. (૯૧)
PDF/HTML Page 38 of 49
single page version
થયું છે–તેમાં જ ઉત્સુક થઈને લાગ્યું છે તેનું ચિત્ત ઈન્દ્રિયવિષયોમાં લોલુપ
રહેતું નથી.
સુંદરતા! આનંદઝરતું આ ઉત્તમ તત્ત્વ જગતમાં સૌથી સુંદર છે, તેની સન્મુખ
થતાં પર્યાયમાં આનંદ ઝરે છે. અરે જીવ! એકવાર બાહ્ય વિષયોની લોલુપતા
છોડીને અંદર આવા સુંદર આનંદમય મહાન તત્ત્વનો લોલુપ થા... તેને
જાણવાની ઉત્સુકતા કર. આવા તત્ત્વને જાણીને તેની અપૂર્વ ભાવનાથી
મોક્ષસુખનો સ્વાદ તને અહીં જ અનુભવાશે.
વાણી! એના ભાવ અંદર લક્ષમાં લ્યે તો આત્માને ઊંચો કરી દ્યે, ને રાગના
વિકલ્પથી છૂટો પડીને ચૈતન્યની વીતરાગી શાંતિનું વેદન થઈ જાય, –એવી
અપૂર્વ આ વીતરાગી સંતોની વાણી છે. જે સાંભળતાં પણ મુમુક્ષુના રોમ–રોમ
હર્ષથી ઉલ્લસે છે, તેના અતીન્દ્રિયઅનુભવના આનંદની તો શી વાત! (૯૪)
નથી; કાગડો મોતીને છોડીને માંસને ચૂંથે છે તેમ અજ્ઞાની ચૈતન્યના આનંદને
છોડીને રાગને સેવે છે. અરે ચૈતન્યહંસલા! તારા ચારા તો આનંદનાં હોય,
રાગ–દ્વેષનાં ચૂંથણાં તને ન શોભે.
સુખને અનુભવનારા સંતો જીવન્મુક્તિની મોજ માણે છે, બીજાને એનો સ્વાદ
આવી શકતો નથી.
રહેલું નથી–આમ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ સ્વતત્ત્વને ધ્યેય બનાવીને ધ્યાવે છે ને તેના
પરમસુખને વેદે છે; ત્યાં ભવસંબંધી સુખની વાંછા તેને નથી. તેનું ચિત્ત તો
ચૈતન્યસુખમાં જ ચોંટેલું છે, મોક્ષસુખ તરફ જ તેનું મુખ છે; જ્યાં ભવસુખની
વાંછા નથી ત્યાં તેના કારણરૂપ બહારના કોઈ અન્ય પદાર્થથી મારે
PDF/HTML Page 39 of 49
single page version
થઈને ધર્મીએ પોતાનું ચિત્ત ચૈતન્યસુખમાં જોડયું છે, –તે જ મોક્ષ માટેની પરમ
ભક્તિ છે.
પરમતત્ત્વને હું ફરી–ફરીને સમ્યક્પણે ભાવું છું. –આમ સ્વસન્મુખ થઈને
પરમાત્મતત્ત્વની ભાવના તે જ પરમ ભક્તિ છે; તે ભવનો છેદ કરનારી છે ને.
અશરીરી મોક્ષનો મહા આનંદ દેનારી છે.
પરમાત્મા આવીને વસ્યા... તે પરમાત્માના માર્ગે ચાલ્યો. પરમાત્માનો માર્ગ
કહો, કે આત્માના સુખનો માર્ગ કહો, સ્વસન્મુખ થઈને આવું આત્મસુખ જેણે
ચાખ્યું તેને સંસારસંબંધી કોઈ સુખમાં સુખ લાગતું જ નથી, તેમાં તો દુઃખ છે;
આકુળતા છે. તેથી સમસ્ત ભવસુખની વાંછા છોડીને તે પુન: પુન: નિજ
જ ભાવના ભાવે છે. એકક્ષણ પણ સાધકની દ્રષ્ટિ પરમાત્મતત્ત્વમાંથી
હટતી નથી.
સાધ્યું, એટલે સર્વે જીવોને માટે પણ આ જ મોક્ષનો ઉપાય છે. તેથી આચાર્યદેવે
કહ્યું કે–
શિવસૌખ્ય પામ્યા; તેથી કર તું ભક્તિ ઉત્તમ યોગની.
મોક્ષસુખ દેનારી છે. માટે હે ભવ્યજીવો! તમે પણ આત્માના ઉપયોગને અંતરમાં
જોડીને મોક્ષના કારણરૂપ આવી ભક્તિ કરો.
PDF/HTML Page 40 of 49
single page version
તે ઉપરાંત નિયમસારમાં પરમ આવશ્યક અધિકાર અને
સમયસારમાં સર્વવિશુદ્ધજ્ઞાન–અધિકાર વંચાતા હતા; તેમાંથી
થોડીક વાનગી અહીં આપી છે.
છોડીશ નહિ; ક્રોધ કરીને તારા ધર્મના વૃક્ષને બાળીશ નહિ. ઉત્તમ ક્ષમાદિ ધર્મની
ઉત્તમક્ષમાધર્મ છે. વીતરાગીમુનિઓ આવા ઉત્તમક્ષમાદિ ધર્મના આરાધક છે; ને
તેમાં જ પરમસામાયિક ને ઉત્તમ ક્ષમા છે.
શક્તિ ઓછી હોય ને ધ્યાનમાં વિશેષ એકાગ્ર ન રહી શકતો હોય તો, ત્યાં સુધી આવા