Atmadharma magazine - Ank 382 (Original language). Page: 2.

PDF/HTML Page 21 of 55
single page version

: શ્રાવણ : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૧૩ :

સિવાય બાહ્ય પદાર્થો તરફ વલણ રાખીને રાગ–દ્વેષ ટાળવા માંગે તો તે કદી ટળી શકે
નહીં. પહેલાંં તો દેહાદિથી ભિન્ન ને રાગાદિથી પણ પરમાર્થે ભિન્ન એવા ચિદાનંદસ્વરૂપનું
ભાન કર્યું હોય, તેને જ તેમાં ઉપયોગની લીનતા થાય. પરંતુ જે જીવ દેહાદિની ક્રિયાને
પોતાની માનતો હોય, કે રાગથી લાભ માનતો હોય તેનો ઉપયોગ તે દેહથી ને રાગથી
પાછો ખસીને ચૈતન્યમાં વળે જ ક્્યાંથી? જ્યાં લાભ માને ત્યાંથી પોતાના ઉપયોગને કેમ
ખસેડે?–ન જ ખસેડે. માટે ઉપયોગને પોતાના ચિદાનંદસ્વરૂપમાં એકાગ્ર કરવા ઈચ્છનારે
પ્રથમ તો પોતાના સ્વરૂપને દેહાદિથી ને રાગાદિથી અત્યંત ભિન્ન જાણવું જોઈએ.
જગતના કોઈ પણ બાહ્ય વિષયોમાં કે તે તરફના રાગમાં ક્્યાંય સ્વપ્નેય મારું સુખ કે
શાંતિ નથી, અનંતકાળ બહારના ભાવો કર્યા પણ મને કિંચિત્ સુખ ન મળ્‌યું. જગતમાં
ક્્યાંય પણ મારું સુખ હોય તો તે મારા નિજસ્વરૂપમાં જ છે, બીજે કયાંય નથી. માટે હવે
હું બહારનો ઉપયોગ છોડીને, મારા સ્વરૂપમાં જ ઉપયોગને જોડું છું. –આવા દ્રઢ
નિર્ણયપૂર્વક ધર્મી જીવ વારંવાર પોતાના ઉપયોગને અંર્તસ્વરૂપમાં જોડે છે.
આ રીતે ઉપયોગને અંર્તસ્વરૂપમાં જોડવો તે જ જિનઆજ્ઞા છે, તે જ આરાધના

છે, તે જ સમાધિ છે, તે જ સુખ છે ને તે જ મોક્ષનો પંથ છે.
આત્મા જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ છે, તેને ભૂલીને દેહાદિકમાં આત્મબુદ્ધિરૂપ જે વિભ્રમ છે

તે જ દુઃખનું મૂળ છે. તે આત્મવિભ્રમથી થયેલું દુઃખ આત્મજ્ઞાનવડે જ દૂર થાય છે.
‘દેહાદિકથી ભિન્ન જ્ઞાનદર્શનસ્વરૂપ જ હું છું, બીજું કાંઈ મારું નથી’ –એવા આત્મજ્ઞાન
વગર દુઃખ મટવાનો બીજો કોઈ ઉપાય નથી. આવા આત્મજ્ઞાન વગર ઘોર તપ કરે
તોપણ જીવ નિર્વાણપદને પામતો નથી.
જેઓ આત્મજ્ઞાનનો પ્રયત્ન કરે છે તેઓ જ દુઃખથી છૂટે છે. જેઓ આત્મજ્ઞાનનો

પ્રયત્ન નથી કરતા તેઓ દુઃખથી છૂટતા નથી.
જુઓ, આ શાસ્ત્રકર્તા શ્રી પૂજ્યપાદસ્વામીએ તત્ત્વાર્થસૂત્ર ઉપર ‘સર્વાર્થસિદ્ધિ’

નામની મહાન ટીકા રચી છે; તેઓ કહે છે કે આત્માનો વિભ્રમ તે જ દુઃખનું કારણ છે;
કર્મના કારણે દુઃખ છે એમ ન કહ્યું, પણ આત્મજ્ઞાનનો પ્રયત્ન પોતે નથી કરતો તેથી જ
દુઃખ છે. ‘કર્મ’ બિચારે કૌન ભૂલ મેરી અધિકાઈ’ –પોતાની ભૂલથી જ આત્મા દુઃખી
થાય છે, કર્મ બિચારું શું કરે? પોતે જ આત્મજ્ઞાનનો યત્ન નથી કરતો તેથી દુઃખ છે,
છતાં અજ્ઞાની કર્મનો વાંક કાઢે છે કે કર્મ દુઃખ આપે છે, –પોતાનો વાંક બીજા ઉપર ઢોળે
છે–તે અનીતિ છે, તે જૈનનીતિને જાણતો નથી. જો જિનધર્મને જાણે તો આવી

PDF/HTML Page 22 of 55
single page version

: ૧૪ : આત્મધર્મ : શ્રાવણ : ૨૫૦૧

અનીતિ સંભવે નહીં. મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશકમાં કહે છે કે “તત્ત્વનિર્ણય કરવામાં ઉપયોગ

લગાવતો નથી એ જીવનો જ દોષ છે...જીવ પોતે તો મહંત રહેવા ઈચ્છે છે અને પોતાનો

દોષ કર્માદિકમાં લગાવે છે. પણ જિનઆજ્ઞા માને તો આવી અનીતિ સંભવે નહિ”

...એટલે કે જે પોતાનો દોષ કર્મ ઉપર ઢોળે છે તે જીવ જિનાજ્ઞાથી બહાર છે.
આત્મજ્ઞાન વગર રાગાદિક ખરેખર ઘટે જ નહિ. પહેલાંં આત્મજ્ઞાન કરે પછી તેમાં

લીનતાવડે રાગાદિક ઘટતાં વ્રત–તપ ને મુનિદશા થાય છે. પં. ટોડરમલ્લજી પણ કહે છે કે

જિનમતમાં તો એવી પરિપાટી છે કે પહેલાંં સમ્યક્ત્વ હોય પછી વ્રત હોય. હવે સમ્યક્ત્વ

તો સ્વ–પરનું શ્રદ્ધાન થતાં જાય છે, માટે પહેલાંં દ્રવ્યાનુયોગ–અનુસાર શ્રદ્ધાન કરી

સમ્યગ્દ્રષ્ટિ થાય અને પછી ચરણાનુયોગ–અનુસાર વ્રતાદિક ધારણ કરી વ્રતી થાય.
ભાઈ! તારે આત્માની શાંતિ જોઈતી હોય...અતીન્દ્રિય આનંદ જોઈતો હોય ને દુઃખને દૂર

કરવું હોય તો તારા આત્મજ્ઞાનનો ઉદ્યમ કર...આત્મજ્ઞાન તે એક જ શાંતિનો ને

આનંદનો ઉપાય છે, તે જ ઉપાયથી દુઃખ ટળે છે, બીજા કોઈ ઉપાયથી દુઃખ ટળતું નથી.

છહઢાળામાં કહ્યું છે કે–

“જ્ઞાન સમાન ન આન જગતમેં સુખકો કારણ,
યહ પરમામૃત જન્મ–જરા–મૃતુ રોગ નિવારણ.”

વળી તેમાં જ કહે છે કે–

“મુનિવ્રત ધાર અનંતવાર ગ્રીવક ઊપજાયો,
પૈ નિજઆતમજ્ઞાન વિન સુખ લેશ ન પાયો.”

આત્મજ્ઞાન વગર એકલા શુભરાગથી પંચમહાવ્રત પાળીને ઠેઠ નવમી ગ્રૈવેયક

સુધી દેવલોકમાં ગયો, તોપણ ત્યાં જરાય સુખ ન પામ્યો, માત્ર દુઃખ જ પામ્યો. અજ્ઞાની

જીવની ક્રિયા સંસારને માટે સફળ છે, ને મોક્ષને માટે નિષ્ફળ છે; ને જ્ઞાનીની જે

ધર્મક્રિયા છે તે સંસારને માટે નિષ્ફળ છે ને મોક્ષને માટે સફળ છે. જેને અંતરમાં

સ્વસન્મુખ પ્રયત્ન નથી તે પરસન્મુખ જેટલો પ્રયત્ન કરે તેનું ફળ દુઃખ અને સંસાર જ

છે. આત્મસ્વભાવમાં સ્વસન્મુખ પ્રયત્નથી જ સુખ અને શાંતિ થાય છે; માટે સંતો

વારંવાર કહે છે કે–

ય

અપૂર્વ શાંતિ પામવા આત્માને ઓળખો ય

PDF/HTML Page 23 of 55
single page version

: શ્રાવણ : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૧૫ :

[ગુરુદેવે પ્રવચનમાં કહેલ ષટ્ખંડાગમનો સુંદર ન્યાય]

પર્યાયમાં દુઃખ વખતેય આત્મામાં સુખસ્વભાવ હોવાનો વિરોધ નથી.
પર્યાયમાં અજ્ઞાન હોવા છતાં આત્મામાં સર્વજ્ઞસ્વભાવ હોવાનો વિરોધ નથી.
પર્યાયમાં મિથ્યાત્વ વખતેય આત્મામાં સમ્યક્ત્વસ્વભાવ હોવાનો વિરોધ નથી.
પર્યાયમાં રાગ વખતેય આત્મામાં વીતરાગ–ચારિત્રસ્વભાવ હોવાનો વિરોધ નથી.
–પણ તે સ્વભાવનો સ્વીકાર કરતાં જ પર્યાયમાં તેનું ફળ આવે છે એટલે

મિથ્યાત્વાદિ રહેતા નથી ને સમ્યક્ત્વાદિ થાય છે.

પર્યાયમાં દુઃખ–મિથ્યાત્વાદિ હોવા છતાં તે જ વખતે સુખ વગેરે સ્વભાવથી ભરેલો

આત્મા તો ત્રિકાળમંગળસ્વરૂપ છે; ને એવા મંગળરૂપ આત્માનો સ્વીકાર કરનારને
પોતાની પર્યાયમાં મિથ્યાત્વાદિ અમંગળભાવો ટળીને સમ્યક્ત્વાદિ મંગળભાવો વર્તે છે.
મિથ્યાત્વાદિ અવસ્થા વખતે જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માને મંગળ કહ્યો તેથી કાંઈ

મિથ્યાત્વાદિ ભાવોને મંગળપણું થઈ જતું નથી. આ સંબંધી ષટ્ખંડાગમના
મંગલાચરણમાં વીરસેનસ્વામીએ ઘણી સરસવાત સમજાવી છે. –(પુસ્તક ૧, પાનું ૩૫
થી ૩૯) ત્યાં આચાર્યદેવ કહે છે કે દ્રવ્યાર્થિકનયે જ્ઞાનદર્શનસ્વભાવરૂપ જીવદ્રવ્ય
અનાદિઅનંત મંગળ છે કેમકે ભાવિ કેવળજ્ઞાનાદિ મંગળપર્યાયોથી તે અભિન્ન છે.
• ત્યાં શિષ્ય શંકા કરે છે: જો એ રીતે જીવદ્રવ્યને ત્રિકાળ મંગળ કહેશો તો,

મિથ્યાદ્રષ્ટિઅવસ્થામાં રહેલા ‘જીવને’ પણ મંગળપણું પ્રાપ્ત થઈ જશે?

• ‘વાહ! એવો પ્રસંગ તો અમને ઈષ્ટ છે’ એમ કહીને આચાર્યદેવ ખુલાસો કરે છે
કે–તેથી કરીને કાંઈ મિથ્યાત્વાદિ ભાવોને મંગલપણું સાબિત નથી થઈ જતું,
–કેમકે તે મિથ્યાત્વાદિ ભાવોમાં જીવત્વ નથી, ‘उनमें जीवत्व नहीं पाया

जाता;’ મંગલ તો જીવ છે અને તે જીવ કેવળજ્ઞાનાદિ અનંત ધર્મસ્વરૂપ છે તે

સ્વભાવથી જોતાં આત્મા ત્રિકાળ મંગળરૂપ છે.

PDF/HTML Page 24 of 55
single page version

: ૧૬ : આત્મધર્મ : શ્રાવણ : ૨૫૦૧

પોતામાં ત્રિકાળસ્વભાવનું આવું અસ્તિત્વ જેને ભાસ્યું તેને જ્ઞાનાદિસ્વભાવો

આત્માના સ્વભાવને ત્રિકાળમંગળ કહ્યો તેથી કાંઈ તેની પર્યાયના

મિથ્યાત્વરાગાદિ ભાવોને પણ મંગળપણું થઈ જતું નથી. પર્યાયમાં અશુદ્ધતા વખતે પણ
દ્રવ્યસ્વભાવમાં તે જ વખતે શુદ્ધતા ને મંગળપણું બતાવીને, સ્વભાવ અને પરભાવની
ભિન્નતા સિદ્ધ કરી છે; તે ભિન્નતાનું ભેદજ્ઞાન થતાં જ જીવને પોતામાં સમ્યક્ત્વાદિ
મંગળભાવો પ્રગટ થઈ જાય છે.
• પર્યાયમાં મિથ્યાત્વ હોવા છતાં આત્મામાં સમ્યક્ત્વસ્વભાવ ત્રિકાળ છે–એમ

જેણે નક્કી કર્યું તેને પોતાની પર્યાયમાં મિથ્યાત્વ રહેતું નથી, સમ્યક્ત્વ હોય છે.

• એ જ રીતે અજ્ઞાનપર્યાય વખતે પણ આત્મામાં જ્ઞાનસ્વભાવ છે એમ જ્ઞાનસ્વભાવ
નક્કી કરનારને પર્યાયમાં અજ્ઞાન રહેતું નથી, સમ્યગ્જ્ઞાન થઈ જાય છે.

• એ જ રીતે કષાય વખતે પણ આત્મામાં અકષાય–શાંતસ્વભાવ વિદ્યમાન છે–

એમ નક્કી કરનારને પર્યાયમાં એકલો કષાય રહેતો નથી, કષાય વગરનું
અતીન્દ્રિય શાંતિનું વેદન તેને ચાલુ થઈ જાય છે.

આમ સ્વભાવના સ્વીકારની સાથે જ તેનું સમ્યક્ફળ આવી જાય છે એટલે કે

સર્વ ગુણોમાં સ્વભાવનું કાર્ય શરૂ થઈ જાય છે.
–એ જ છે સમ્યક્ત્વ ને એ જ છે સાધકદશા!

અહા, આત્માના સ્વસંવેદન–પ્રત્યક્ષનું કોઈ અપાર સામર્થ્ય

છે; સ્વસંવેદનથી અંતરમાં ચૈતન્યરસ ચાખ્યા પછી હવે અમારું

ચિત્ત બીજે ક્્યાંય લાગતું નથી. ચૈતન્યરસના સ્વાદ પાસે આખું

જગત નીરસ લાગે છે.

PDF/HTML Page 25 of 55
single page version

: શ્રાવણ : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૧૭ :

ભવ્યજનોને આનંદજનની વૈરાગ્ય–અનુપ્રેક્ષા

[શ્રી કાર્તિકસ્વામીરચિત બાર અનુપ્રેક્ષાનો ગુજરાતી અનુવાદ: લે ૨]

* ૨. અશરણ–અનુપ્રેક્ષા *

[આ અધિકારમાં ૨૩ થી ૩૧ સુધીની નવ ગાથાઓ દ્વારા, જીવને

સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ રત્નત્રય સિવાય આ સંસારમાં બીજુ
કોઈ જ શરણ નથી, કોઈ તેને મરણથી બચાવવા સમર્થ નથી–એમ
અશરણપણું બતાવીને, રત્નત્રયનું શરણ લઈને તેની આરાધનાનો
ઉપદેશ આપ્યો છે.]

*******

(ર૩) જે સંસારમાં દેવોના સ્વામી ઈન્દ્રનો પણ વિનાશ થતો દેખાય છે, તથા જ્યાં

નારાયણ–બ્રહ્મા–ચક્રવર્તી વગેરે મોટી મોટી પદવીના ધારક પણ કાળનો કોળિયો

થઈ જાય છે, તે સંસારમાં જીવને શરણરૂપ કોણ છે? કોઈ જ શરણ નથી.

(ર૪) જેમ સિંહના પંજામાં ફસાયેલા હરણિયાને કોઈ બચાવનાર નથી, તેમ મૃત્યુના

પંજામાં પડેલા જીવને બચાવવા કોઈ સમર્થ નથી.

(રપ) જો મરણ પામતા મનુષ્યને કોઈ દેવ–મંત્ર–તંત્ર કે ક્ષેત્રપાલ વગેરે બચાવી શકતા

હોત તો મનુષ્યો અમર થઈ જાત, –કોઈ મરતે જ નહિ.

(ર૬) આ સંસારમાં અત્યંત બળવાન તથા ભયાનક, અને રક્ષાના અનેક પ્રકાર વડે

નિરંતર જેની રક્ષા કરવામાં આવતી હોય તેવા હોવા છતાં મરણ વગરના તો

કોઈ દેખાતા નથી.

(ર૭) એ પ્રમાણે અશરણપણું પ્રત્યક્ષ દેખાતું હોવા છતાં પણ મૂઢજીવો અત્યંતગાઢ

મિથ્યાત્વને લીધે સૂર્યાદિ ગ્રહોનું, ભૂત–પિશાચ–વ્યંતરનું, યોગિનીનું, ચંડિકાનું

તથા મણિભદ્ર વગેરે યક્ષનું શરણ માને છે.

(ર૮) આયુકર્મના ક્ષયથી મરણ થાય છે; અને તે આયુકર્મ કોઈ કોઈને દેવા સમર્થ

નથી; માટે દેવેન્દ્ર પણ મરણથી કોઈને બચાવી શકતા નથી.

PDF/HTML Page 26 of 55
single page version

: ૧૮ : આત્મધર્મ : શ્રાવણ : ૨૫૦૧

(ર૯) જો દેવોના ઈન્દ્ર પોતાને પણ સ્વર્ગના ચ્યવનથી (–મરણથી) બચાવી શકતો

હોત તો, સર્વોત્તમ ભોગથી સંયુક્ત એવા સ્વર્ગલોકના વાસને તે શા માટે

છોડત?

(૩૦) હે ભવ્ય! તું પરમ શ્રદ્ધાપૂર્વક સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રનું સેવન કર...એ જ તને

શરણરૂપ છે. આ સંસારમાં ભ્રમણ કરતા જીવોને એના સિવાય બીજું કોઈ પણ

શરણરૂપ નથી.

(૩૧) આત્માને ઉત્તમ ક્ષમાદિભાવરૂપે પરિણમાવવો તે શરણ છે; તીવ્ર કષાયયુક્ત જીવ

સ્વયં પોતે જ પોતાના આત્માને હણે છે.

વસ્તુસ્વરૂપ વિચારતાં શરણ આપને આપ;
વ્યવહારે પંચ–પરમગુરુ, અન્ય સકલ સંતાપ.

[બીજી અશરણઅનુપ્રેક્ષા સમાપ્ત]

આસ્રવ જીવનિબદ્ધ અધુ્રવ શરણહીન અનિત્ય છે;
એ દુઃખ દુઃખફળ જાણીને, એનાથી જીવ પાછો વળે.

–શ્રી કુંદકુંદસ્વામી.

૩. સંસાર–અનુપ્રેક્ષા

[આ ત્રીજી સંસારઅનુપ્રેક્ષામાં (ગા. ૩૨ થી ૭૩) ગાથાઓ દ્વારા,

મિથ્યાત્વ સંયુક્તજીવ ચારગતિમાં કેવાકેવા દુઃખો સહન કરે છે તેનું

વર્ણન કરીને, તેનાથી છૂટવા માટે શુદ્ધ જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને

ધ્યાવવાનો ઉપદેશ આપ્યો છે.]

*******

(૩૨–૩૩) મિથ્યાત્વ અને કષાયથી સંયુક્ત જીવ એક શરીરને છોડીને બીજું ગ્રહણ

કરે છે; વળી તેને પણ છોડીને નવા–નવા શરીરને ગ્રહણ કરે છે, એમ ફરીફરીને

વારંવાર એક શરીરને છોડે છે ને અન્યને ગ્રહણ કરે છે. –આ રીતે, મિથ્યાત્વ

અને કષાયથી સંયુક્ત જીવને અનેક દેહોમાં જે સંસરણ થાય છે તેને જ સંસાર

કહેવાય છે.

[નરકગતિનાં દુઃખોનું વર્ણન]

(૩૪) જીવ પાપના ઉદયથી નરકમાં જાય છે અને ત્યાં ઘણાં દુઃખો સહન કરે છે; બીજા

PDF/HTML Page 27 of 55
single page version

: શ્રાવણ : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૧૯ :

કોઈ દુઃખો વડે જેનું માપ ન થઈ શકે એવા અનુપમ, પાંચપ્રકારના વિવિધ
દુઃખોને તે ભોગવે છે.

(૩પ) અસુરદેવો દ્વારા ઉપજાવેલું, પોતાના શરીરથી ઉપજેલું, અનેક પ્રકારનું માનસિક,

નરકક્ષેત્રથી ઉત્પન્ન થયેલું અને નારકીઓદ્વારા પરસ્પર કરવામાં આવેલું, –આ
રીતે પાંચપ્રકારના ભયંકર દુઃખોને નારકી જીવ ભોગવે છે.

(૩૬) નરકમાં તેને છેદીને તલ–તલ જેવડા કટકા કરી નાંખે છે, અને વળી તે તલ–તલ

જેવડા ટુકડાને ભેદી નાંખે છે, ભયાનક વજ્રાગ્નિમાં તેને બાફી નાંખે છે અને
દુર્ગંધી પરૂના કુંડમાં ફેંકી દે છે.

(૩૭) એવા જે અનેક દુઃખો નરકમાં એકસમયે જીવ સહન કરે છે તે બધા દુઃખોનું

વર્ણન હજાર જીભ વડે પણ થઈ શકતું નથી.

(૩૮) નરકક્ષેત્રનો સ્વભાવ જ એવો છે કે ત્યાંની બધી વસ્તુઓ અશુભ અને

દુઃખદેનારી છે; અને નારકી જીવો સદાકાળ એકબીજા ઉપર કૃપિત રહ્યા કરે છે–
એટલે દુઃખ દીધા કરે છે.

(૩૯) અન્ય ભવમાં જેઓ આ જીવના સ્વજન હતા તેઓ પણ નરકમાં અત્યંત ક્રોધી

થઈને હણે છે. –એ પ્રમાણે નરકમાં તીવ્રવિપાકના દુઃખને જીવ ઘણાકાળ સુધી
સહન કરે છે. (નારકીને પાંચ કરોડ, અડસઠ લાખ, નવ્વાણું હજાર પાંચસો
ચોરાશી ૫, ૬૮, ૯૯, ૫૮૪ રોગો અને બીજા અનેક દુઃખોનો તીવ્ર વિપાક
હોવાનું આ ગાથાની સંસ્કૃત ટીકામાં લખ્યું છે.)

[તિર્યંચગતિનાં દુઃખોનું વર્ણન]

(૪૦) જીવ તે નરકમાંથી નીકળીને અનેક પ્રકારનાં તિર્યંચપણે જન્મે છે, અને ત્યાં પણ

ગર્ભઅવસ્થામાં જ છેદન વગેરે દુઃખો પામે છે.

(૪૧) વળી બીજા તિર્યંચો તેને ખાઈ જાય છે, દુષ્ટ શિકારી વગેરે મનુષ્યો તેને હણી

નાંખે છે, એમ સર્વત્ર સંતપ્ત વર્તતો થકો તે ભયાનક દુઃખોને સહન કરે છે.

(૪ર) વળી તે તિર્યંચો પરસ્પર એક બીજાથી ભક્ષિત થઈને દારૂણ દુઃખને પામે છે.

અરે, જેના ગર્ભમાં ઉપજ્યો એવી માતા પોતે પણ જ્યાં પુત્રને ખાઈ જાય, ત્યાં
બીજું કોણ રક્ષા કરે? (–આવો અશરણ સંસાર છે)

PDF/HTML Page 28 of 55
single page version

: ૨૦ : આત્મધર્મ : શ્રાવણ : ૨૫૦૧

(૪૩) તે તિર્યંચગતિમાં જીવ તીવ્ર તૃષાવડે તરસ્યો અને તીવ્ર ક્ષુધાવડે ભૂખ્યો થઈને,
ઉદરાગ્નિ થી બળતો થકો તીવ્ર દુઃખ પામે છે.
(૪૪) પૂર્વોક્ત પ્રકારે તિર્યંચ યોનિમાં જીવ અનેક પ્રકારનાં દુઃખો સહન કરે છે. માંડમાંડ
તે તિર્યંચગતિમાંથી નીકળીને મનુષ્ય થાય તો તે લબ્ધિ–અપર્યાપ્ત થાય છે, એટલે કે
શરીરાદિની રચના પૂરી થયા પહેલાંં જ મરી જાય છે.

[મનુષ્યગતિનાં દુઃખોનું વર્ણન]

(૪પ) અથવા કદાચિત ગર્ભવિષે ઉપજે તો ત્યાં પણ માતાના પેટમાં અંગ–પ્રત્યંગ
અત્યંત સંકોચાઈને રહે છે, તથા યોનિમાંથી બહાર નીકળતાં પણ તીવ્ર દુઃખને પામે છે.
(૪૬) ગર્ભમાંથી નીકળ્‌યા પછી, બાલ્યઅવસ્થામાં જ માતા–પિતા મરી જતાં બીજાનું
એઠું–જુઠું ખાઈને જીવે છે, એ રીતે ભીખારી થઈને ઘણા દુઃખમાં કાળ ગુમાવે છે.
(૪૭) આ લોકમાં સર્વ જીવો પોતાના દુષ્કર્મને વશ પાપના ઉદયથી આવા દુઃખો
ભોગવે છે, છતાં ફરીથી પાછા પાપ જ કરે છે, કોઈ પુણ્યઉપાર્જન કરતા નથી.
(૪૮) જે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે, વ્રતધારી છે, ઉત્તમક્ષમાદિરૂપ ઉપશમભાવ સહિત છે તથા
પોતાના દોષની નિંદા–ગર્હણા સહિત છે–એવા કોઈ વિરલા જીવો જ પુણ્ય ઉપાર્જન કરે છે.
(૪૯) આ સંસારમાં પુણ્યવંત જીવોને પણ ઈષ્ટનો વિયોગ તથા અનિષ્ટનો સંયોગ થતો
દેખાય છે. જુઓ, અભિમાન સહિત એવો ભરત ચક્રવર્તી પણ પોતાના નાના ભાઈ
બાહુબલીવડે પરાજીત થયો.
(પ૦) આ સંસારમાં સકલ વિષય–સામગ્રીનો યોગ મહાપુણ્યવંતને પણ સર્વાંગપણે
મળતો નથી,–બધી જ ઈષ્ટસામગ્રી મહા પુણ્યવંતને પણ નથી મળતી; કેમકે સંસારમાં
એવું કોઈ પુણ્ય જ નથી કે જેનાથી બધું જ મનોવાંછિત મળે, ને સર્વદા રહે.
(પ૧–પ૪) કોઈ મનુષ્યને તો સ્ત્રી નથી; કોઈને સ્ત્રી છે તો પુત્રની પ્રાપ્તિ નથી; અને
કોઈને પુત્રની પ્રાપ્તિ છે તો શરીરમાં રોગ છે. વળી જો કોઈને નીરોગી શરીર હોય તો
ધન–ધાન્યની પ્રાપ્તિ નથી; અને જો ધન–ધાન્યની પણ પ્રાપ્તિ થઈ જાય તો મરણ જલ્દી
આવી પડે છે.

PDF/HTML Page 29 of 55
single page version

: શ્રાવણ : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૨૧ :

વળી કોઈને તો સ્ત્રી દુષ્ટ છે; કોઈનો પુત્ર દુર્વ્યસનમાં પડેલો છે, કોઈના

બંધુજનો દુશ્મન જેવા છે અને કોઈની પુત્રી દૂરાચારિણી છે. કોઈનો સુપુત્ર મરી

જાય છે, કોઈની વહાલી સ્ત્રી મરી જાય છે, અને કોઈના ઘર–કુટુંબ વગેરે

અગ્નિમાં બળી જાય છે.

(પપ) એ રીતે મનુષ્યગતિમાં અનેક પ્રકારનાં દુઃખોને સહન કરતો હોવા છતાં પણ

જીવ ધર્મમાં બુદ્ધિ જોડતો નથી અને પાપરંભને છોડતો નથી.

(પ૬) ધનસહિત હોય તે તો નિર્ધન થઈ જાય છે, વળી ધનહીન હોય તે ઐશ્વર્યવાન

બની જાય છે; રાજા હોય તે સેવક થઈ જાય છે ને વળી સેવક હોય તે રાજા થઈ
જાય છે.

(૫૭) કર્મના વિપાકને વશ, જે શત્રુ હોય તે પણ મિત્ર થઈ જાય છે, તેમજ જે મિત્ર

હોય તે શત્રુ બની જાય છે,–એવો જ સંસારનો સ્વભાવ છે.

[દેવગતિનાં દુઃખોનું વર્ણન]

(પ૮) વળી સંસારમાં ભમતાં જીવ ક્્યારેક દેવ પણ થાય તો ત્યાંય વિશેષ ઋદ્ધિવાળા

દેવોની ઋદ્ધિ–સંપત્તિ દેખીને તેને માનસિક દુઃખ થાય છે.

(પ૯) વિષયોની તૃષ્ણાને લીધે મહર્દ્ધિક દેવોને પણ ઈષ્ટવિયોગનું દુઃખ થાય છે. અરેરે,

સંસારમાં જેનું સુખ વિષયોને આધીન છે તેને તૃપ્તિ ક્્યાંથી થાય?

(૬૦) શારીરિકદુઃખ કરતાં માનસિકદુઃખ ઘણું આકરું હોય છે. માનસિક દુઃખવાળા

જીવને વિષયો પણ દુઃખદાયક થઈ પડે છે.

(૬૧) મનોહર વિષયો વડે દેવોને જે સુખ દેખાય છે તે પણ વિચાર કરતાં દુઃખ જ છે;

કેમકે વિષયોને વશ જે સુખ છે તે પણ દુઃખનું જ કારણ છે.

(૬ર) એ રીતે પરમાર્થથી વિચાર કરતાં, સર્વ પ્રકારે અસાર અને ઘોર દુઃખના સાગર

એવા સંસારમાં શું કોઈને ક્્યાંય જરા પણ સુખ છે? –ના.

(૬૩) હે પ્રાણીઓ! તમે મોહનું માહાત્મય તો દેખો! –કે દુષ્કૃત કર્મને વશ રાજા પણ

મરીને અશુચી–વિષ્ટામાં કીડો થાય છે, અને તે વિષ્ટામાં જ તે રતિ કરે છે.

(૬૪–૬૫) દેખો સંસારની વિચિત્રતા! જે પુત્ર હતો તે ભાઈ થયો; તે જ ભાઈ દીયર

પણ થયો; માતા તે જ શોક્ય થઈ અને પિતા તે પતિ થયો.–એક જીવને એક
ભવમાં જ આટલા સંબંધ થાય છે; તો ધર્મરહિત જીવોને અન્ય ભવનું તો કહેવું જ શું?

PDF/HTML Page 30 of 55
single page version

: ૨૨ : આત્મધર્મ : શ્રાવણ : ૨૫૦૧

[અહીં કમલા (વસંતતિલકાની પુત્રી) ને માતા સાથે છ સગાઈ, ભાઈ સાથે છ

સગાઈ, અને સાવકા પુત્ર સાથે છ સગાઈ,–એમ એક જીવને એક જ ભવમાં ૧૮

સંબંધની કથા ટીકામાં લખી છે.]

(૬૬) સંસાર–પરિભ્રમણ પાંચ પ્રકારનું છે: (૧) દ્રવ્યથી, (ર) ક્ષેત્રથી, (૩) કાળથી,

(૪) ભવભ્રમણથી અને (પ) ભાવસંસાર.

(૬૭) મિથ્યાત્વ અને કષાયથી સંયુક્ત જીવ, અનેક પ્રકારનાં કર્મરૂપ પુદ્ગલોને તેમજ

નોકર્મરૂપ પુદ્ગલોને સમયેસમયે બાંધે છે તથા છોડે છે. (તે દ્રવ્યપરિવર્તનરૂપ

સંસાર છે. ૧)

(૬૮) આ સમસ્ત લોકાકાશના પ્રદેશોમાં એવો કોઈ પણ પ્રદેશ નથી કે જ્યાં સર્વે જીવો

ઘણીવાર જન્મ્યા તથા મર્યા ન હોય. (આ ક્ષેત્રપરિવર્તનરૂપ સંસાર છે. ૨)

(૬૯) ઉત્સર્પિણી તથા અવસર્પિણી કાળના પ્રથમ સમયથી માંડીને છેલ્લા સમય પર્યંત

અનુક્રમે બધા સમયોમાં સંસારીજીવ જન્મે છે તથા મરે છે. (આ

કાળપરિવર્તનરૂપ સંસાર છે. ૩)

(૭૦) સંસારીજીવ નરકાદિ ચારેગતિમાં જધન્યસ્થિતિથી માંડીને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ પર્યંત

સર્વે સ્થિતિમાં ગ્રૈવેયક સુધી જન્મે છે. (આ ભવપરિવર્તનરૂપ સંસાર છે. ૪)

(૭૧) ભાવસંસારમાં વર્તતો સંજ્ઞી જીવ સ્થિતિબંધના નિમિત્તભૂત તથા

અનુભાગબંધના નિમિત્તભૂત વિવિધ કષાયભાવોરૂપે પરિણમે છે. (તે

ભાવપરિવર્તનરૂપ સંસાર છે. પ)

(૭ર) એ પ્રમાણે જેમાં અનેક દુઃખો ભરેલા છે એવા પંચ પ્રકારના પરિભ્રમણરૂપ

સંસારમાં મિથ્યાત્વના દોષને લીધે જીવ અનાદિકાળથી ભ્રમણ કરે છે.

(૭૩) આ પ્રમાણે સંસારનું સ્વરૂપ જાણીને, સર્વપ્રકારના ઉદ્યમ વડે મોહને છોડીને, હે

ભવ્ય જીવો! તમે પોતાના તે શુદ્ધ જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને ધ્યાવો કે જેથી

સંસારભ્રમણનો નાશ થાય.

પંચવિધ છે ભ્રમણ જ્યાં દુઃખરૂપ સંસાર;

મિથ્યા તમ–નિજદોષથી ભમતો જીવ અપાર.

(ત્રીજી સંસાર–અનુપ્રેક્ષા પૂરી થઈ.) [લેખમાળા: ચાલુ]

મિથ્યાત્વ આદિક ભાવને ચિરકાળ ભાવ્યા છે જીવે,

સમ્યક્ત્વઆદિક ભાવ રે! ભાવ્યા નથી પૂર્વે જીવે.

– શ્રી કુંદકુંદસ્વામી

PDF/HTML Page 31 of 55
single page version

: શ્રાવણ : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૨૩ :

* ગુજરાતી–સાહિત્ય * * હિન્દી–સાહિત્ય *

[જે ઉપલબ્ધ છે]
[जो उपलब्ध है]

આત્મધર્મ (વાર્ષિક લવાજમ) ૬–૦૦ नियमसार–शास्त्र ५–५०

મંગલતીર્થયાત્રા (સચિત્ર) ૬–૦૦ प्रवचनसार (वृन्दावनजी) २–५०

સમયસાર–પ્રવચન ભાગ ૧ ૪–૦૦ समयसार–प्रवचन (भाग १) ४–५०

આત્મવૈભવ (૪૭ શક્તિપ્રવચન) ૩–૫૦ समयसार–प्रवचन (भाग २) ४–५०

આત્મભાવના (સમાધિશતકપ્રવચન) ૩–૨૫ समयसार–प्रवचन (भाग ३) ५–००

આત્મસિદ્ધિપ્રવચન ૩–૨૫ मोक्षमार्गप्रकाशक ५–००

અનુભવપ્રકાશ–પ્રવચનો ૨–૫૦ पुरुषार्थसिद्धिउपाय ३–५०

પુરુષાર્થસિદ્ધિઉપાય ૨–૦૦ श्रावकधर्मप्रकाश ३–००

મોક્ષમાર્ગ–પ્રકાશકનાં કિરણો ભા. ૨ ૧–૬૫ धर्मकी क्रिया २–००

સમ્યગ્જ્ઞાન–દીપિકા ૧–૫૦ ज्ञानस्वभाव–ज्ञेयस्वभाव ३–००

સમ્યગ્દર્શન ભાગ–પ ૧–૫૦ अष्टप्रवचन भाग १ १–५०

સમ્યગ્દર્શન ભાગ–૬ ૩–૦૦ अष्टप्रवचन भाग २ १–५०

શ્રી જિનેન્દ્ર–સ્તવનમંજરી ૨–૦૦ छहढाला सचित्र १–५०

શ્રી જિનેન્દ્ર–ભજનમાળા ૧–૨૫ छहढाला (मूल मात्र) ०–३०

શ્રી જિનેન્દ્ર સ્તવનાવલી ૧–૦૦ जैनसिद्धांत प्रश्नोतर मालाः १ १–००

શ્રી કાનજીસ્વામી (જીવનપરિચય) ૧–૦૦ जैनसिद्धांत प्रश्नोतर मालाः २ १–५०

બૃહદ્દ્રવ્યસંગ્રહ ૪–૦૦ जैनसिद्धांत प्रश्नोतर मालाः ३ ०–७५

નિયમસાર–શાસ્ત્ર ૫–૫૦ लघु जैनसिद्धांत प्रवेशिका ०–४०

પરમાગમ–પ્રતિષ્ઠામહોત્સવનું વર્ણન ૧–૨૫ आत्मअवलोकन ३–००

પંચપરમાગમની પ્રસાદી ૨–૫૦ तत्त्वज्ञानतरंगिणी ५–००

નાટક–સમયસાર ૪–૫૦ अहिंसा परमो धर्मः ०–५०

જૈનસિદ્ધાંત–પ્રશ્નોત્તરમાળા ૨–૫૦ अलिंगग्रहण–प्रवचन १–६०

રત્નસંગ્રહ (૧૦૦ રત્નો) ૦–૮૦ भगवान महावीर ०–१५

રત્નસંગ્રહ (ભાગ–ર) ૦–૮૦ जैनबालपोथी भाग १ ०–५०

વીતરાગવિજ્ઞાન ભા. ૩: છઢાળાપ્રવચન ૧–૦૦ जैनबालपोथी भाग २ ०–४०

PDF/HTML Page 32 of 55
single page version

: ૨૪ : આત્મધર્મ : શ્રાવણ : ૨૫૦૧

ENGLISH JAIN PRIMER ०–५० દર્શનકથા ૦–૫૦

आत्मधर्म–वार्षिक चन्दा ६–०० જિનેન્દ્રપૂજા પલ્લવ ૦–૫૦

समाधितंत्र (छोटा) ०–५५ પ્રવચનસાર–હરિગીત ૦–૩૫

સમવસરણ સ્તુતિ ૦–૨૫

શૂરવીર–સાધક ૦–૨૫
સમાધિશતક દોહરા ૦–૧૫

સમાધિશતક (ગૂટકો) ૦–૪૫

ભગવાન મહાવીર ૦–૧૫

આલોચના (પદ્મનંદી) ૦–૨૦

લઘુજૈનસિદ્ધાંતપ્રવેશિકા ૦–૩૦

અખંડઆરાધના (મૃત્યુમહોત્સવ) ૦–૫૦

સર્વસામાન્ય–પ્રતિક્રમણ ૦–૬૦
અલિંગગ્રહણપ્રવચન ૦–૭૫
આત્મધર્મ (કાયમી સભ્ય) ૧૦૧–૦૦

સમ્યક્ત્વ–કથા (સચિત્ર) ૧–૦૦

બે સખી (અંજના ચરિત્ર) ૦–૫૦

અહિંસા પરમો ધર્મ: ૦–૫૦

ૈૈજૈન બાળપોથી (ઇંગ્લીશમાં) ૦–૫૦

इसके अतिरिक्त जयपुर–

टोडरमलस्मारकभवन से प्रकाशित

साहित्य भी मिल सकता है।

पुस्तक भेजनेका खर्च अलग समझना

चाहिए।
पुस्तकें उधार नहीं भेजी जाती।

कमीशन नहीं दिया जाता। सूचना आने

पर पुस्तकें V. P. P. से भेजी जाती है।

पुस्तक मंगाते समय उसके मूल्यका

ड्राफट अथवा M. O. भेजना चाहिए।

ड्राफट आदिमें “दि ़जैन स्वाध्याय मंदिर

ट्रस्ट” नाम लिखना चाहिए।

– पत्र व्यवहारका पता –

श्री दि ़ जैन स्वाध्याय मंदिर ट्रस्ट

सोनगढ (सौराष्ट्र) 364250

સાધકશતકમાલા ૦–૫૦

– जो प्रेसमें छप रहे हैं –

प्रवचनसार (पौने मूल्यमें दी जायगी)

पंचास्तिकाय (” ” ” )

આ ઉપરાંત જયપુરનું સાહિત્ય પણ મળે

છે. ફોટા રૂબરૂ મળે છે, પણ પોસ્ટથી મોકલાતા

નથી. પુસ્તક મંગાવનારે તેની કિંમત બેંકના ડ્રાફટ
કે મનીઓર્ડરથી મોકલી દેવી : અથવા V.P.P.

કરવાની સૂચના લખવી. ડ્રાફ વગેરે “દિ. જૈન
સ્વાધ્યાય મંદિર ટ્રસ્ટ” એ નામથી મોકલવા.

સરનામું

શ્રી દિ. જૈન સ્વાધ્યાય મંદિર ટ્રસ્ટ

સોનગઢ (સૌરાષ્ટ્ર) 364250 પ્રેસમાં છપાય છે.––

પ્રવચનસાર તથા પંચાસ્તિકાય સમયસાર

તથા મોક્ષમાર્ગપ્રકાશક
જિનેન્દ્રપૂજા–સંગ્રહ, પંચપરમેષ્ઠીવિધાન

અષ્ટપ્રાભૃત (હરિગીત પૂરૂં)

PDF/HTML Page 33 of 55
single page version

: શ્રાવણ : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૨૫ :

‘અલિંગગ્રહણ’ આત્મા ને જાણ

દેહાદિક પુદ્ગલપિંડથી સર્વથા જુદું, ને રાગાદિ પરભાવોથી પણ

પાર, એવા પરમાર્થસ્વરૂપ આત્માનું અસાધારણ સ્વલક્ષણ બતાવીને,
પ્રવચનસાર ગા. ૧૭૨ માં આચાર્યભગવંતોએ જે અદ્ભુત આત્મસ્વરૂપ

પ્રકાશ્યું છે, તેના ઉપર ગુરુદેવના સ્વાનુભૂતિપ્રધાન પ્રવચનો સાંભળતાં
જે ઉર્મિ જાગી તે આ ‘આત્મવસ્તુ–સ્તવન’ માં કાવ્યરૂપે વ્યક્ત કરી છે.
(બ્ર. હ. જૈન)

(મંગલ દોહા)

વંદૂં શ્રી વીરનાથને સાધ્યું આત્મસ્વરૂપ;
ઈન્દ્રિયતીત અખંડ ને અદ્ભુત આનંદરૂપ.
નમું છું જિનવચનને ભાખે આત્મસ્વરૂપ,
શુદ્ધઉપયોગ–પ્રકાશથી જાણ્યું આત્મસ્વરૂપ.
પરમ રૂપ નિજ આત્મનું દેહાદિકથી પાર,
ચેતનચિહ્ને ગ્રાહ્ય જે પર લિંગોથી પાર.

(રાગ: હરિગીત જેવો)

અદ્ભુત આત્મસ્વરૂપને પ્રભુ કુંદકુંદ–પ્રકાશતા,
અમૃતસ્વામી હૃદયખોલી પરમ અમૃત રેડતા.
સ્વાનુભૂતિમાં આવતો તે આત્મ આનંદમય અહો,
ભવિ જીવ સૂણતાં સાર તેનો શુદ્ધ સમકિતને લહો.

PDF/HTML Page 34 of 55
single page version

: ૨૬ : આત્મધર્મ : શ્રાવણ : ૨૫૦૧

છે ચેતનાગુણ ગંધ–રૂપ–રસ–શબ્દ વ્યક્તિ ન જીવને,

વળી લિંગગ્રહણ નથી અને સંસ્થાન ભાખ્યું ન તેહને.
નથી રૂપ કોઈ જીવમાં તેથી ન દીસે નેત્રથી,

વળી રસ પણ જીવને નહિ તેથી ન દીસે જીભથી.
જીવ શબ્દવંત નથી અરે, તેથી ન દીસે કાનથી,

નથી સ્પર્શ જીવમાં કોઈ તેથી ગ્રાહ્ય છે ના હસ્તથી.
વળી ગંધ જીવમાં છે નહિ તેથી ન આવે નાકમાં,
છે ઈન્દ્રિયોથી પાર તે આવે ન ઈન્દ્રિયજ્ઞાનમાં.

અસંખ્યપ્રદેશી આત્મ છે, સંસ્થાન કો નિશ્ચિત નહીં;
નિજચેતનાથી શોભતો બસ! એ જ લક્ષણ છે સહી.
નિજચેતનાને અન્ય કોઈ સાથ સંબંધ છે નહિ,

બસ, દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યયસ્વરૂપે શોભતો નિજમાં રહી.
હવે વીસ બોલો સાંભળો! અલિંગગ્રહણ આત્મના,
એ જાણવાનું ફળ થશે સ્વાનુભૂતિ નિજઆત્મમાં.

૧. જ્ઞાયક આતમરામ છે તે જાણતો નથી ઈન્દ્રિથી,

એ તો અતીન્દ્રિય જ્ઞાનમય છે કેમ જાણે ઈન્દ્રિથી?

૨. ઈન્દ્રિયવશ છે જ્ઞાન જે તે આત્મને કદી નવ ગ્રહે,

છે ઈન્દ્રિયોથી પાર જીવ તે અક્ષ–પ્રત્યક્ષ કેમ બને?

૩. ઈન્દ્રિયોના ચિહ્નથી અનુમાન થાય ન આત્મનું;

અનુમાન ઈન્દ્રિયદ્વારથી તો માત્ર રૂપી પદાર્થનું.

૪. સંવેદ્યરૂપ નિજઆતમા, અનુમાનથી તે પાર છે;

કોઈ માત્ર અનુમાને કરી નહીં જીવને જાણી શકે.

૫. પ્રત્યક્ષગ્રાહી આતમા પરને ભલે તે જાણતો,

પણ માત્ર અનુમાને નહિ, પ્રત્યક્ષ પૂર્વક જાણતો.

૬. પ્રત્યક્ષજ્ઞાતા જીવ છે, ત્યાં લિંગનું શું કામ છે?

નથી લિંગ દ્વારા જાણતો, પ્રત્યક્ષજ્ઞાયક જીવ છે.

PDF/HTML Page 35 of 55
single page version

: શ્રાવણ : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૨૭ :

૭. ઉપયોગ સ્વાધીન આત્મનો સ્વયમેવ જાણે જ્ઞેયને,

અવલંબતો નથી અન્યને તેથી ગ્રહણ નહિ લિંગને.

૮. ઉપયોગ તે નિજલિંગ છે, પોતે જ લિંગસ્વરૂપ છે,

તે લાવતો નથી બાહ્યથી તેથી ન લિંગનું ગ્રહણ છે.

૯. ઉપયોગ લક્ષણ આત્મનું, નહીં કોઈ તેને હરી શકે,

અહાર્ય–જ્ઞાની આતમા બસ! તે જ સત્યસ્વરૂપ છે.

૧૦. જેમ સૂર્યને નથી ગ્રહણ તેમ ન ગ્રહણ જાણો આત્મને,

ઉપયોગમાં ન મલિનતા, શુદ્ધોપયોગી જીવ છે.

૧૧. જે લિંગરૂપ ઉપયોગ છે તે કર્મને ગ્રહતો નથી;

એ રીત કર્મ–અબદ્ધ જીવને જાણજો આ સૂત્રથી.

૧૨. રે! ઈન્દ્રિયોથી વિષયભોગો જીવને હોતાં નથી,
તેથી ન ભોક્તા ભોગનો, –એ જાણજો નિશ્ચય થકી.

૧૩. મન–ઈંદ્રિરૂપ કો લિંગથી નહિ જીવન છે આ જીવનું,

તેથી ન શુક્રાર્વત ગ્રહે–એવો અગ્રાહી જીવ છે.

૧૪. કો શરીરના લિંગને અરે, આત્મા કદી ગ્રહતો નથી,

લૌકિક સાધનરૂપ નહિ એવો અતીન્દ્રિય જીવ છે.

૧૫. લિંગરૂપ કો સાધનોથી ન લોકવ્યાપી જીવ છે,
નથી સર્વવ્યાપી જીવ, એવું સત્ય સાબિત થાય છે.

૧૬. નથી ગ્રહણ કોઈ વેદનું–સ્ત્રી–પુરુષ આદિ ભાવનું
તેથી નથી કો લિંગ જેને, –અલિંગ–ગ્રાહી જીવ છે.

૧૭. લિંગ કે’તાં ધર્મચિહ્નો બાહ્ય જે સાધુતણાં,
નથી ગ્રહણ તેનું જીવમાં, તે ચેતનાથી બાહ્ય છે.

૧૮. ‘આ ગુણ’ એવા બોધથી નથી ગ્રહણ થાતું જીવનું;

ગુણભેદથી લક્ષિત નથી, બસ! શુદ્ધદ્રવ્ય જ જીવ છે.

૧૯. ‘પર્યાય’ કેરા બોધથી નથી ગ્રહણ થાતું જીવનું,

પર્ય–ભેદથી લક્ષિત નથી, બસ! શુદ્ધદ્રવ્ય જ જીવ છે.

PDF/HTML Page 36 of 55
single page version

: ૨૮ : આત્મધર્મ : શ્રાવણ : ૨૫૦૧

૨૦. આ ‘દ્રવ્ય’ એવા લક્ષણે નહિ ગ્રહણ સાચા જીવનું,

‘પર્યાય શુદ્ધ’ છે જીવ પોતે, –ભેદહીન તે જાણજો.

(ઉપસંહાર)

છે ચેતના અદ્ભુત અહો, નિજસ્વરૂપમાં વ્યાપી રહી,

ઈન્દ્રિયોથી પાર થઈ નિજ આત્મને દેખી રહી;

પ્રભુ કુંદ કુંદ–અમૃત–સ્વામી–ચરણમાં વંદી રહી,

આનંદ કરતી મસ્ત થઈ તે મોક્ષને સાધી રહી.

[પૂ. બેનશ્રીની ૬૨ મી જન્મજયંતી પ્રસંગે પ્રકાશિત થતું

આ ‘આત્મવસ્તુ–સ્તવ’ કુદરતે ૬૨ પંક્તિમાં રચાયેલું છે;

તે ભવ્યજીવોને આત્મવસ્તુની પ્રાપ્તિનું કારણ હો.]

• •

હે મુમુક્ષુ, અંતરમાં બહુ માનપૂર્વક તું સદા સમ્યક્ત્વની ભાવના કરજે...
અવશ્ય તને તેની પ્રાપ્તિ થશે. સાધર્મીઓના સમ્યક્ત્વની વાર્તા સાંભળીને
પણ પ્રસન્ન થાજે. સમ્યક્ત્વાદિ ધર્મની કે દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની હાંસી કે
અનાદર કદી ન કરીશ. હસતાં–હસતાં કરેલો પણ ધર્મનો અનાદર કેવા
ભયંકર પાપફળને આપે છે! –તેનો વિચાર કરજે. સીતાજીએ પૂર્વભવમાં
માત્સર્યવશ એક નિર્દોષ મુનિરાજની હાંસી કરી તો તેમને આ ભવમાં
કેવી પરિસ્થિતિ આવી પડી! સતી અંજનાએ પૂર્વભવમાં અજ્ઞાનવશ
જિનબિંબનો અનાદર કર્યો તો તેને ૨૨ વર્ષ સુધી કેવું કષ્ટ સહન કરવું
પડ્યું! માટે હે ભવ્ય! તું વીતરાગી દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર પ્રત્યે, સમ્યગ્દર્શન–
જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપધર્મ પ્રત્યે તથા ધર્માત્મા–સાધર્મીપ્રત્યે આદરભાવ
રાખજે, કદી સ્વપ્નેય કે મશ્કરીમાં પણ એમનો અનાદર કરીશ મા! બીજા
સાધારણ પાપો કરતાં દેવ–ગુરુ–ધર્મના અનાદરનું પાપ ઘણું વધારે
ભયંકર છે. માટે તેમને ઓળખીને પરમભક્તિથી તેમની ઉપાસના
કરજે...તારું કલ્યાણ થશે.

PDF/HTML Page 37 of 55
single page version

: શ્રાવણ : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૨૯ :

શ્રી દિગંબર જૈન મુમુક્ષુ મહામંડળ, સોનગઢ

[મિટિંગ સંબંધી સૂચના] તા. ૧૨–૮–૭૫

શ્રી દિગંબર જૈન મુમુક્ષુ મંડળ/સંઘ/સમાજ મુ૦........................

શ્રી સદ્ગુરુવંદન સાથ જણાવવાનું કે આ વર્ષે શ્રી જૈન અતિથિ સેવા સમિતિ

તથા આપણા મહામંડળની શ્રી કાર્યવાહક કમિટિની મીટિંગ તથા શ્રી સામાન્ય સભા
અત્રે સોનગઢ મુકામે નીચે મુજબ રાખવામાં આવી છે, તો આપના ગામના
પ્રતિનિધીઓને હાજર રહેવા સૂચના આપશોજી.

એજન્ડા

(૧) સને ૧૯૭૪–૭૫ વર્ષના વાર્ષિક હિસાબી સરવૈયા, કમિટિઓના હિસાબો અને

અહેવાલો મંજૂર કરવા.

(ર) સને ૧૯૭૫–૭૬ ના વર્ષ માટેના નવાં બજેટો મંજૂર કરવા.
(૩) માનનીય પ્રમુખ સાહેબની મંજૂરીથી જે કાંઈ રજૂ થાય તે અંગે.
તારીખ વાર સમય

શ્રી જૈન અતિથિ સેવા સમિતિ ૬–૯–૭૫ શનીવાર સવારે ૯–૧૫થી૯૪૫

શ્રી કાર્યવાહક કમિટિની મીટિંગ૬–૯–૭૫ શનીવાર સવારે ૯–૪૫

શ્રી સામાન્ય સભા ૭–૯–૭૫ રવિવારે સવારે ૯–૧૫

શ્રી ટ્રસ્ટીઓની મીટિંગ ૭–૯–૭૫ રવિવારે બપોરે ૪–૧૫

આ ઉપરાંત શ્રી જૈન વિદ્યાર્થી–ગૃહ, સોનગઢની વાર્ષિક મીટિંગો નીચે મુજબ

રાખવામાં આવી છે. તો તે પ્રમાણે હાજર રહેવા સૂચના છે.
(૧) ભાદરવા શુદ ૧ શનીવાર તા. ૬–૯–૭૫ સાંજે ૪–૧૫ વાગે ટ્રસ્ટીઓની તથા

વ્યવસ્થાપક કમિટિની મીટિંગ.

(ર) ભાદરવા સુદ ૨ રવિવાર તા. ૭–૯–૭૫ સવારે ૯–૪૫ શ્રી સામાન્ય સભા.
નોંધ–બધી મીટિંગોનું સ્થળ:– પ્રવચન–મંડપ

લિ૦ લિ૦

નેમીદાસ ખુશાલ શેઠ નવનીતલાલ ચુનીલાલ જવેરી

ટ્રસ્ટી પ્રમુખ

શ્રી જૈન વિદ્યાર્થી–ગૃહ, સોનગઢ શ્રી દિ. જૈન મુમુક્ષુ મહામંડળ, સોનગઢ

PDF/HTML Page 38 of 55
single page version

: ૩૦ : આત્મધર્મ : શ્રાવણ : ૨૫૦૧

દેહાદિથી પાર પોતાની અસાધારણ ચેતનાથી સમ્પન્ન,

પ્રત્યક્ષજ્ઞાતા, અતીન્દ્રિય જ્ઞાનસ્વરૂપી, જે એકલા અનુમાનથી અનુભવમાં
ન આવે તેવો, ઈન્દ્રિય–મનથી કે લૌકિક સાધનોથી પાર, દ્રવ્ય–ગુણ–
પર્યાયના ભેદવડે પણ જે અનુભવમાં ન આવે. પણ ચૈતન્યની અતીન્દ્રિય
સ્વાનુભૂતિમાં જે પૂરેપૂરો સમાય–એવા આત્માનું અદ્ભુત વર્ણન! –તેને
ઈન્દ્રિયાતીત સ્વસંવેદન વડે તું જાણ!
પ્રવચનસાર ગા. ૧૭૨ માં, શરીર કર્મ વગેરે અન્ય સમસ્ત

દ્રવ્યોથી ભિન્ન આત્માનું પરમાર્થસ્વરૂપ બતાવનારું અસાધારણ
ચેતનાલક્ષણ બતાવ્યું છે; અને તે ચેતનાલક્ષણે લક્ષિત પરમાર્થરૂપ
આત્મતત્ત્વનું સ્વરૂપ વીસ અર્થોદ્વારા ઘણું સ્પષ્ટ સમજાવ્યું છે. શ્રી
કુંદકુંદસ્વામીના પાંચે પરમાગમોમાં આ ગાથા છે, તેમજ ષટ્ખંડાગમની

धवला ટીકામાં પણ છે, –તે ઉપરથી આ ગાથાની વિશેષતાનો ખ્યાલ

આવે છે; ને તેમાં ભરેલા ચૈતન્યભાવોનો ખ્યાલ તો સ્વસંવેદન વડે
ધર્મીને જ આવે છે. –આવી ગાથા ઉપરનાં સુંદર અધ્યાત્મરસઝરતાં
પ્રવચનોનું દોહન આપ અહીં વાંચશો.

•

સમયસારમાં (ગા. ૫૦ થી ૫૫માં) ૨૯ બોલ દ્વારા સમસ્ત પરભાવોને તથા

ભંગભેદને ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માની અનુભૂતિથી ભિન્ન બતાવ્યા. અનુભૂતિ–પર્યાયને તો
પોતામાં અભેદ કરીને, આત્મા તે–રૂપે પરિણમ્યો છે. તેમ અહીં અલિંગગ્રહણના અર્થમાં
પરમાર્થસ્વરૂપ આત્મા ચૈતન્યચિહ્નથી ઓળખાવ્યો, –તેને હે ભવ્ય! તું જાણ! તેને
‘જાણવામાં’ અનંતગુણના નિર્મળપરિણમનનું વેદન ભેગું છે. તેને જાણતાં આત્મા પોતે
સુખી થાય છે, આનંદનું વેદન થાય છે, અતીન્દ્રિયભાવોથી તે પર્યાય કમળની

PDF/HTML Page 39 of 55
single page version

: શ્રાવણ : ૨૫૦૧ આત્મધર્મ : ૩૧ :

જેમ ખીલી ગઈ...ને અભેદપણે તે શુદ્ધપર્યાયને આત્મા જ કહ્યો છે, કેમકે તે પર્યાય
પરભાવોથી જુદી પડી છે, ને આત્મા પોતે તે શુદ્ધપર્યાયરૂપ થયો છે. –આવી
અનુભૂતિસ્વરૂપ આત્મા તે ‘અલિંગગ્રાહ્ય’ છે; ને તેમાં બીજા ઘણા ભાવો બતાવવા તેને
‘અલિંગગ્રહણ’ કહ્યો છે– ‘जाण अलिंगग्ग्हणं’

‘जाण अलिंगग्रहणं’ અલિંગ–ગ્રહણ આત્માને તું જાણ! એટલામાં તો ઘણાય ગંભીર

અર્થો ભરેલા છે; તેમાંથી અહીં ૨૦ અર્થ અમૃતચંદ્ર મહારાજે ટીકામાં ખોલ્યા છે.
આત્મા ઈન્દ્રિયોવડે જાણનારો નથી એટલે અતીન્દ્રિયજ્ઞાનમય છે. જુઓ, ઈન્દ્રિયોથી ને
ઈન્દ્રિયો તરફના જ્ઞાનથી પાર થઈને, એટલે અતીંદ્રિયજ્ઞાનરૂપ થઈને જ્ઞાનસ્વભાવી
આત્માને જાણી શકાય છે. અતીન્દ્રિયજ્ઞાનરૂપ થઈને જેણે ઈન્દ્રિયોને જીતી એટલે જુદી
કરી, તેણે પોતાના સર્વજ્ઞસ્વભાવના સ્વીકારપૂર્વક સર્વજ્ઞદેવની સ્તુતિ કરી, તે સર્વજ્ઞનો
આરાધક થયો. –એ જ વાત અહીં આત્માને અતીન્દ્રિયજ્ઞાનમય કહીને આચાર્યદેવે
બતાવી છે.
‘ઈન્દ્રિયોવડે જ હું જાણું છું’ એમ માનનારો જીવ ઈન્દ્રિયોથી જુદો પડતો નથી, એટલે
અતીન્દ્રિય ચેતનાગુણસંપન્ન આત્માને તે જાણતો નથી. અરે, ચેતનસ્વભાવી આત્મા,
એને તે ઈન્દ્રિયો કેવી? ઈન્દ્રિયોને તો પરદ્રવ્ય કહીને આત્મામાંથી કાઢી નાંખી છે, તે જીવ
નથી, તે આત્મસ્વભાવને જરાપણ સ્પર્શતી નથી, આત્માથી અત્યંત ભિન્ન તેનું અસ્તિત્વ છે.

તે ઈન્દ્રિયો પરદ્રવ્ય, જીવસ્વભાવ ભાખી ન તેમને;
તેનાથી જે ઉપલબ્ધ તે પ્રત્યક્ષ કઈ રીત જીવને? (પ૭)

સ્પર્શઈન્દ્રિયવડે આત્મા જણાય? –ના, કેમકે આત્મામાં સ્પર્શ નથી, આત્મા

અસ્પર્શ છે.

PDF/HTML Page 40 of 55
single page version

: ૩૨ : આત્મધર્મ : શ્રાવણ : ૨૫૦૧

* રસના–ઈન્દ્રિયવડે આત્મા જણાય? –ના, કેમકે આત્મામાં રસ નથી, આત્મા અરસ છે.

* નાસિકા–ઈન્દ્રિયવડે આત્મા જણાય? ના, કેમકે આત્મામાં ગંધ નથી, આત્મા

અગંધ છે.

* આંખવડે આત્મા જણાય? ના, કેમકે આત્મામાં રૂપ નથી, આત્મા અરૂપ છે.

* શબ્દવડે આત્મા જણાય? ના, કેમકે આત્મામાં શબ્દ નથી, આત્મા અશબ્દ છે.

* મનવડે આત્મા જણાય? ના, કેમકે અતીન્દ્રિય આત્મા એકલા અનુમાનગોચર

થતો નથી.

* આકારવડે આત્મા જણાય? ના, કેમકે અસંખ્યપ્રદેશી આત્માનો કોઈ નિશ્ચત

આકાર નથી.

* ભેદવડે આત્મા જણાય? ના; કેમકે આત્મઅનુભૂતિમાં દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયના ભેદ નથી.

* ચેતનાવડે આત્મા જણાય? હા...કેમકે આત્મા પોતે પોતાની ચેતનાસ્વરૂપ છે.

સ્પર્શનાદિ ઈન્દ્રિયોવડે આત્મા જણાય–એમ જે માને છે તે આત્માને સ્પર્શાદિ

વાળો માને છે એટલે દેહને જ આત્મા માને છે, તેથી દેહાતીત એવા અતીન્દ્રિય આત્માની

સ્તુતિ કરતાં તેને આવડતી નથી. માટે કુંદકુંદસ્વામી કહે છે કે અતીન્દ્રિય સ્વાનુભૂતિવડે

જ સર્વજ્ઞની સ્તુતિ ને સર્વજ્ઞના માર્ગની ઉપાસના થઈ શકે છે; અને એવી સ્તુતિ કરનારો

જીવ જીતેન્દ્રિય છે. ઈન્દ્રિયથી જુદો પડીને અતીન્દ્રિય ચેતનારૂપે તે પરિણમ્યો છે. –એવો

ધર્માત્મા જીવ કહે છે કે–અહો વીરનાથ સર્વજ્ઞદેવ! આપના શાસનમાં આવી

અતીન્દ્રિયચેતના પામીને અમે આપની પરમાર્થસ્તુતિ કરીએ છીએ.
પુદ્ગલમય ઈન્દ્રિયો જેનો સ્વભાવ નથી એવો અતીન્દ્રિય આત્મા પોતે સ્વયમેવ

જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, તે પોતાના અતીન્દ્રિયજ્ઞાનરૂપે સ્વયમેવ પરિણમતો થકો જાણે છે,

ઈન્દ્રિયો વડે તે જાણતો નથી. જ્ઞાનને અને ઈન્દ્રિયોને (આત્માને અને શરીરને) અત્યંત

ભિન્નતા છે, તો જ્ઞાન ઈન્દ્રિયોવડે કેમ જાણે? જાણવાનો સ્વભાવ જ્ઞાનનો છે, ઈન્દ્રિયોનો

નહિ. એટલે પરમાર્થે તો, ઈન્દ્રિયોને નિમિત્ત બનાવીને જાણે–એવો પરાલંબી

જ્ઞાનસ્વભાવ નથી; એટલે ઈન્દ્રિયજ્ઞાન પણ જીવનો સ્વભાવ નથી,

અતીન્દ્રિયજ્ઞાનસ્વભાવી આત્મા છે–તે પરમાર્થ છે. –આવા પરમાર્થઆત્માને

ચેતનાલક્ષણવડે હે ભવ્ય! તું જાણ.

* * * * *

આત્મા ઈન્દ્રિયોવડે જાણે–એવો નથી; તેનો સ્વભાવ અતીન્દ્રિયજ્ઞાનરૂપ છે. જેમ

પુદ્ગલપિંડનો આત્મામાં અભાવ છે, તેથી આત્મા શરીરાદિ પુદ્ગલપિંડનો કર્તા નથી;

તેમ પુદ્ગલપિંડરૂપ ઈન્દ્રિયોનો આત્મામાં અભાવ છે એટલે તે ઈન્દ્રિયો આત્માના

જ્ઞાનની

< Previous Page Next Page >